GRASBUFFERSTROOK ACTIE IN DE STRIJD TEGEN AFSPOELING EN EROSIE LOCATIE

GRASBUFFERSTROOK De grasbufferstrook vormt een barrière tegen afstromend water en erosie. Door het afstromende water af te remmen en in de bodem te laten infiltreren kan het meegevoerde sediment in de strook worden afgezet. ACTIE IN DE STRIJD TEGEN AFSPOELING EN EROSIE Een kleinere kans op bodemerosie door het afremmen van de afstroming dankzij de grasbufferstrook die een sterke biologische activiteit heeft Het behoud van actieve stoffen (zoals nitraten en fosfaten ) en sediment op het begroeide oppervlak Het bevorderen van de infiltratie. Deze is superieur aan de infiltratie op een bewerkte bodem Een stabilisatie van bermen en akkerranden Een onbewerkte, beplante zone is de ideale plaats voor klein wild, insecten en regenwormen LOCATIE De locatie van de grasbufferstrook is van groot belang zodat de afstroming goed opgevangen wordt: Stroomafwaarts van het perceel (langs een waterloop of een weg) Loodrecht op de helling Onderaan het dal, waar het water zich verzamelt Er zijn 3 niveaus mogelijk: In het perceel(1) of aan de stroomafwaartse perceelsgrens (2), grasstroken dwars op de helling vangen diffuse stroming op. Op een glooiend perceel kan de inrichting ingeplant worden op de plaats waar het water zich verzamelt (3). In beplante valleien waar de waterstroom zich concentreert kan een grasgang (4) of een weide (5) ingeplant worden. Tenslotte kunnen ook grasstroken langs een waterloop aangeplant worden (6). PROJECT SEDIMENT Europese Unie Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling Interreg doet grenzen vervagen

GRASBUFFERSTROOK Pagina 2 TECHNISCH Het bewerken van de bodem gebeurd bij voorkeur loodrecht op de helling, met behulp van aangepast materiaal. De efficiëntie van een grasbufferstrook hang af van de kwaliteit van de inzaai. Het grasmengsel bevat bij voorkeur 45 % raaigras en minstens 30 % zwenkgras. Er wordt gezaaid met een dichtheid van 30 à 40 kg/ha waarna de grond aangedrukt wordt. De grasbufferstrook wordt bij voorkeur in de herfst ingezaaid, na de oogst van de voorgaande teelt. Inzaai in het voorjaar is eveneens mogelijk, maar het risico op wegspoeling of vernietiging van het graszaad tijdens een intense regenbui in die periode is groter. Bovendien is er meer onkruiddruk in het voorjaar. Onderhoudswerkzaamheden: Regelmatig maaien en afvoeren van de grasbufferstrook (geen hinderende resten achterlaten), om de vegetatie op 10-15 cm te houden. Ruiming van het opgebouwde sediment (15 cm) door een lichte eg om de grasbufferstrook te onderhouden en indien nodig opnieuw in te zaaien. AFMETINGEN Hellingsgraad <2% 2 5% 5-10 % 10 15 % > 15 % < of = 100 m 6 6 6 9 12 Perceelslengte < of = 200 m < of = 400 m 6 6 6 9 9 12 12 18 18 21 > 400 m 9 12 18 21 > 21 Richtwaarden gebruikt in Vlaanderen voor de minimale breedte (in meter) van een grasbufferstrook. KOSTEN Voorbereidende werkzaamheden: 4 u per ha x 50 of 200 /ha Inzaai: 4 u per ha x 50 of 200 /ha Zaaigoed: 40 kg/ha x 7,6 of 304 /ha Of 704 in totaal, voor een aanplant van een grasstrook van een hectare voor 5 jaar. Onderhoudswerkzaamheden: 4,5 u x 50 of 225 /ha/jaar voor jaarlijks maaien.

GRASBUFFERSTROOK Pagina 3 WETTELIJKE VERPLICHTINGEN Frankrijk, departement Nord Verplichting tot 3 % Surface Equivalent Topographique (SET) in 2011 en 2012 (bv.: 1 ha bufferstrook wordt gelijkgesteld aan 2 ha SET) In het kader van de nitraatrichtlijn, wordt het departement Nord gezien als kwetsbaar gebied. Een doorlopende grasstrook van 5 m langs alle waterlopen (Goede landbouwpraktijken) is verplicht. Gebruik van pesticiden en minerale meststoffen is verboden Vlaanderen Het gebruik van pesticiden is verboden, plaatselijk bestrijden van distels is mogelijk. STEUNMAATREGELEN France, departement Nord Ondersteuning mogelijk via PDRH d.m.v. agromiliemaatregelen. Aanleg maatregelen en onderhoud grasachtige bedekking : 259,06 /ha voor een periode van 5 jaar. Maatregelen ondergebracht bij de 3 % (in 2011) SET moeten voldoen aan bepaalde verplichtingen. Vlaanderen Op niveau van de landbouwer, agromilieumaatregel: Jaarlijks te ontvangen subsidie, voor een periode van 5 jaar Grasbufferstrook : 0,13 /m², of 1 300 /ha Grasgang : 0,16 /m², of 1 600 /ha Op sterk erosiegevoelige percelen die, in kader van een agromilieumaatregel, een beheerovereenkomst hebben lopen, geldt als voorwaarde voor de uitbetaling van de subsidie dat hier geen teelten mogen staan die erosie bevorderen. Op gemeentelijk niveau: Bij een goedgekeurd gemeentelijk erosiebestrijdingsplan wordt een subsidie verleend van 75% van de totale kosten voor het uitvoeren van kleinschalige erosiebestrijdingswerken. Als voorwaarde geldt dat de aangelegde maatregelen 20 jaar in stand worden gehouden. Daarnaast wordt een forfait van 7 % voor de algemene kosten in rekening gebracht evenals een vergoeding voor de gebruikers en eigenaars. OPGELET Grasbufferstroken zijn efficiënt zolang de hellingsgraad niet te groot is. Vermijd een ploegvoor of andere oneffenheden aan de stroomopwaartse kant van de grasbufferstrook : de afstroming dreigt dan parallel te lopen met de grasbufferstrook om hem daarna op het laagste punt over te steken.

Pagina 4 GRASBUFFERSTROOK VARIANT: GRASGANG OF GRASGRACHT Een grasgang of grasgracht wordt aangelegd indien er afstroming plaatsvindt in een gecultiveerde vallei. Een grasgang (A) of een grasland (B) houdt de bodem vast en houdt de afstroming tegen. Als het afstromingsgebied zeer groot is (> 100 tal ha) kan een cascade van verschillende graslanden (C) een lange grasgang vervangen. De grasgang wordt best over de volledige vallei aangelegd met een minimum van 100 m, de breedte varieert van 5 tot 30 m. De afmetingen van de grasgang worden bepaald door : De gewenste buffercapaciteit De lokale topografie Het beschikbare oppervlak De afmeting van de ingebedde zone heeft een maximale hoogte van 0,50 cm. Het onderhoud is gelijklopend aan dit van een grasbufferstrook.

DAMMEN UIT PLANTAARDIGE MATERIALEN Een dam is een zachte hydraulische maatregel die het water tijdelijk buffert en ervoor zorgt dat sediment en modderstromen worden afgeremd en de kans op bodemerosie stroomafwaarts vermindert. ACTIE IN DE STRIJD TEGEN AFSPOELING EN EROSIE Afremmen van afstromend water en verminderen van het meegevoerde sediment Stabilisatie van de berm en een blokkade vormen voor water en sediment LOCATIE Enkel te plaatsen indien het afstromingsgebied die de talweg voedt kleiner is dan 5 ha Dwars op de helling Aan de rand, in de hoek of in het perceel om aarde en water af te remmen In combinatie met grasgangen of grasstroken Op de perceelsrand: In het perceel: PROJECT SEDIMENT Europese Unie Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling Interreg doet grenzen vervagen

Pagina 2 DAMMEN UIT PLANTAARDIGE MATERIALEN WETTELIJKE VERPLICHTINGEN en STEUNMAATREGELEN Frankrijk, departement Nord Geen ondersteuning Vlaanderen Op niveau van de landbouwer: Geen ondersteuning Op gemeentelijk niveau: Bij een goedgekeurd gemeentelijk erosiebestrijdingsplan wordt een subsidie verleend van 75% van de totale kosten voor het uitvoeren van kleinschalige erosiebestrijdingswerken. Als voorwaarde geldt dat de aangelegde maatregelen 20 jaar in stand worden gehouden. Daarnaast wordt een forfait van 7 % voor de algemene kosten in rekening gebracht evenals een vergoeding voor de gebruikers en eigenaars. 1. STRODAMMEN TECHNISCH Het gebruikte materiaal : Houten palen (hoogte : iets hoger dan de strobalen) Grote strobalen, de balen zijn samen gebonden met een linnen touw. Voor de veiligheid wordt gaasdoek over of achter de balen geplaatst. Uitvoeringsperiode: in de herfst of de lente 1. Graaf de strobalen een beetje in (tot 1/5) om zo onderstroming te vermijden. 2. Sla 2 houten palen in iedere strobaal om te verhinderen dat deze wegspoelen. Zorg dat de palen minstens 1 m in de grond zitten. KOSTEN Stro is goedkoop. De prijs bedraagt ongeveer 50 euro per ton. Sinds 2 jaar is de vraag naar stro sterk gestegen, deze primaire grondstof is dus niet meer bruikbaar voor dammen.

DAMMEN UIT PLANTAARDIGE MATERIALEN Pagina 3 OPGELET Enkel te plaatsen indien het afstromingsgebied die de talweg voedt kleiner is dan 5 ha Korte levensduur (+/- 5 jaar) Risico op doorbraak is mogelijk onder extreme omstandigheden. Om dit te vermijden is het gewenst om op het perceel brongerichte maatregelen toe te passen, zoals bv. niet-kerende bodembewerking, groenbedekkers, 2. HOUTHAKSELDAM TECHNISCH Het gebruikte materiaal: Houten palen ( 2,5 m hoog, 2 palen/m) Hakselhout 1. Maak een afsluiting met palen en kippengaas (Graaf de palen minstens 1 m diep) 2. Opvullen met hakselhout, bij voorkeur wortelhout 3. Bijvullen van het hakselhout iedere 1 à 2 jaar als het niveau gezakt is KOSTEN Duurder dan een strodam De prijs van hakselhout is 8 /m³ OPGELET De levensduur is hoger dan die van de strodam. Voor een verhoogde levensduur dient men de voorkeur te geven aan wortelhout. Zorg voor een overloop indien de dam naast een bewoonde zone geplaatst is (betere weerstand). Opgelet voor schade zoals bv. door ratten die zich in de dijken verschuilen.

Pagina 4 DAMMEN UIT PLANTAARDIGE MATERIALEN 3. KOKOSDAM TECHNISCH Het gebruikte materiaal: Houten palen (Ø 7 à 10 cm, 1 à 1,5 m hoog) Kokosbalen (40 cm x 40 cm x 3 m) (4) of kokosrollen (Ø 0,3 m x 3 m) Het is belangrijk om voor een goed contact tussen de kokosbalen en de grond te zorgen om onderspoeling te vermijden. Verwijder grote stenen en kluiten voor de plaatsing. 1. Plaats op een paal iedere 0,8 m alternerend, op 2 rijen 2. Plaats de kokosbalen tussen de 2 paalrijen KOSTEN Kokosrollen met palen: 35 à 40 /m (excl. BTW) Geen onderhoud, de rollen worden regelmatig vervangen OPGELET Levensduur : ongeveer 5 jaar

WILGENTEENDAMMEN De wilgenteendam is een zachte hydraulische maatregel die het water afremt en dient als een belemmering voor bodemerosie en modderstromen. Een wilgenteendam werkt als een dam (voor meer info zie de fiche, plantaardige dammen). ACTIE IN DE STRIJD TEGEN AFSPOELING EN EROSIE Afremmen van waterstromen en verminderen van meegesleurd sediment Voor een efficiëntere werking is het interessant om een netwerk van wilgenteendammen aan te maken op dezelfde helling Het behoud van actieve stoffen (zoals nitraten, fosfaten ) en sediment door de wilgen LOCATIE Loodrecht op de hoofdlijn van de talweg In de hoek van het perceel om aarde en water af te remmen PROJECT SEDIMENT Europese Unie Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling Interreg doet grenzen vervagen

Pagina 2 WILGENTEENDAMMEN TECHNISCH Het gebruikte materiaal: Wilgenpalen (Ø 10-15 cm, H : ongeveer 1,50 m) Takkenbundels van wilgentenen (Ø 25 à 30 cm, lengte: 2 à 3 m) Uitvoeringsperiode: de wilgenteendammen met levende wilgen worden best in de herfst of in de lente geplant (optimaal voor de hergroei van planten). 1. Maak een sleuf van 40 cm breed en 30 cm diep (Let op dat de palen in de groeirichting worden geplant) 2. Plant 2 rijen palen om de 0,75 à 1 m, afwisselend aan iedere kant van de sleuf. 3. De takkenbundels worden in de lengterichting neergelegd tussen de palen. Om onderspoeling te voorkomen wordt de eerst bundel voor 3/4 ingegraven (er moet aarde aan de voet van de dam geplaatst worden om te vermijden dat het water altijd dezelfde weg volgt). De 2 volgende bussels worden daar bovenop geplaatst (totale bovengrondse hoogte bedraagt 60 à 70 cm) zodanig dat over de ganse lengte een homogene barrière ontstaat. Een ijzerdraad op de laatste bundel houdt alles op zijn plaats. Om de hergroei te stimuleren, mogen de wilgenstekken om de 0,5 m geplant worden. Opmerking: Geef de voorkeur aan streekeigen soorten zoals de schietwilg. Onderhoudswerkzaamheden: Wilgenteendammen moeten, in functie van het herschieten, regelmatig gesnoeid worden zodat de dam niet teveel plaats inneemt.

WILGENTEENDAMMEN Pagina 3 De sedimentafzetting die zich aan de stroomopwaartse kant van de dam bevindt moet verwijderd worden tijdens het ploegen, zaaien of met een kraan indien er geen grondbewerking is. KOSTEN Arbeid en materiaal : 30 à 40 per m WETTELIJKE VERPLICHTINGEN Frankrijk, departement Nord Sinds 2011 kunnen wilgenteendammen in aanmerking komen als Surface Equivalent Topographique (SET). Vlaanderen Geen STEUNMAATREGELEN Frankrijk, departement Nord Ondersteuning van het Plan Végétal pour l Environnement (20 à 40 % op basis van 35 /m) Ondersteuning gerelateerd aan de beleidswerkzaamheden rond ruimtelijke ordening voor milieubescherming (globaal project) Vlaanderen Op niveau van de landbouwer: Geen ondersteuning Op gemeentelijke niveau: Bij een goedgekeurd gemeentelijk erosiebestrijdingsplan wordt een subsidie verleend van 75% van de totale kosten voor het uitvoeren van kleinschalige erosiebestrijdingswerken. Als voorwaarde geldt dat de aangelegde maatregelen 20 jaar in stand worden gehouden. Daarnaast wordt een forfait van 7 % voor de algemene kosten in rekening gebracht evenals een vergoeding voor de gebruikers en eigenaars.

Pagina 4 WILGENTEENDAMMEN OPGELET Een ander type wilgenteendam bestaat uit dood hout. Dergelijke dam kan 4 jaar stand houden. Een levende dam is veel duurzamer en komt weer in blad. Een levende dam wordt gemaakt met hout die gemakkelijk wortel schiet, zoals de wilg. Uiteindelijk, wordt de dam een haag. Om een goede hergroei van de fijne wilgentakken te verzekeren moeten ze om de 50 cm ingeplant worden tussen de palen. Ze moeten ongeveer 15 cm diep in de bodem zitten. Opgelet voor het drainagenetwerk (de wortels van de wilg kunnen deze doorboren)! Kokosbalen kunnen een alternatief zijn, maar komen niet in aanmerking als SET.

HAAG De haag is een structureel landschapselement die ook een zachte hydraulische maatregel is. ACTIE IN DE STRIJD TEGEN AFSPOELING EN EROSIE Tegenhouden van sediment Betere infiltratie van water dankzij het ontwikkelen van een wortelsysteem Behoud van actieve stoffen (zoals nitraten, fosfaten ) door de vegetatie Bijkomend voordeel : houtproductie, verbetering van de biodiversiteit, windbrekend effect,... LOCATIE De haag is efficiënter als deze aangeplant is op een talud of langs een gracht De haag kan aangeplant worden in combinatie met een grasstrook De haag kan aangeplant worden langs een waterloop om de oeverbegroeiing te herstellen Plaatsing van een haag op de perceelsrand loodrecht op de helling TECHNISCH Voorbereidende werkzaamheden : Voorafgaande onkruidbestrijding noodzakelijk Bodemvoorbereiding (simultane passage van een diepwoeler en een ploeg) PROJECT SEDIMENT Europese Unie Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling Interreg doet grenzen vervagen

HAAG Pagina 2 Plantwerkzaamheden : Alternerend aanplanten van struiksoorten en hoogstambomen. De hoogstambomen staan ongeveer 6 m van elkaar. Plantschema : 50 cm 50 cm Voor een geslaagde aanplant en een goede groei: Insnoeien van de takken en de wortels en ze onderdompelen in een mengsel van 1/3 rundermest, 1/3 klei en 1/3 water. De wortelhals zich op het moment van planten op maaiveldhoogte bevinden. Om de bodem voldoende vochtig te houden en de concurrentie met onkruiden te beperken kan de bodem met stro bedekt worden. De bedekking moet op 1 m langs de planten liggen. Bescherming van de planten tegen wildschade via plastiek roosters met een hoogte van 60 à 120 cm (afhankelijk van het wild, 120 cm indien reeën voorkomen). Plantperiode: In het begin van de lente of in de herfst Soortenkeuze : Geef de voorkeur aan streekeigen plantgoed en kies zowel bomen als struiken. Bijvoorbeeld: Es (Fraxinus excelsior), Wilg (Salix alba), Veldesdoorn (Acer campestre) samen met Hazelaar (Corylus avellana), Hulst (Ilex aquifolium), Rode Kornoelje (Cornus sanguinea), Gewone Liguster (Ligustrum vulgare), Sneeuwbal (Viburnum opulus),. Populieren en Naaldbomen worden sterk afgeraden. Voorbeelden van samenstellingen voor een landelijke haag met een werking tegen afstroming en bodemerosie (zo vaak te herhalen als nodig): Reeks 1 3 Haagbeuken (Carpinus betulus) 2 Kardinaalsmutsen (Euonymus europaeus) 1 Hulst (Ilex aquifolium) 3 Sleedoornen (Prunus spinosa) 2 Veldesdoornen (Acer capestre) 3 Beuken (Fagus sylvatica) Reeks 2 3 Haagbeuken (Carpinus betulus) 2 Kornoeljes (Cornus sanguinea) 1 Hulst (Ilex aquifolium) 3 Sleedoornen (Prunus spinosa) 2 Veldesdoornen (Acer capestre) 3 Gewone ligusters (Ligustrum vulgare)

HAAG Pagina 3 Onderhoudswerkzaamheden : Streven naar een harmonieuze ontwikkeling van de houtkant. Gedurende de eerste jaren: het maaien van de vegetatie rond de planten. Geen chemisch onderhoud toepassen. Het snoeien van loofstruiken. Snoei van het jong hout vanaf het 3e jaar. Gebruikmaken van een zaag: in de herfst, voor takken dikker dan 3 cm. Gebruikmaken van een hakselaar: op het einde van de zomer, voor dunnere takken en voor het verhakselen van reeds gesnoeide takken. Takken met een grote diameter kunnen niet verhakseld worden. KOSTEN Arbeid en materiaal : Vanaf 7-10 /m De prijzen kunnen variëren volgens de gekozen plantensoorten, het type van afdekking, bescherming,. Prijsvoorbeeld (incl. BTW) voor 1 m aangeplant in groepen van 5 planten : Gemiddelde prijs (incl. BTW) Planten met blote wortels (60 cm) (hulst, haagbeuk, kornoelje, hazelaar, kardinaalsmuts) 4,75 Bioafbreekbare bodembedekking (jute) 2,95 Bescherming tegen knaagdieren en wild 1,50 Totaal kost per lopende meter 9,02 Als de haag langs een talud of een gracht loopt, moet 13 à 25 per m gerekend worden bij gebruik van een graafmachine. Onderhoud : Zaag: ongeveer 70 /uur (excl. BTW) (snelheid 1,5 à 2,5 km/uur) Hakselaar: ongeveer 40 /uur (excl. BTW) (snelheid 2 à 3 km/uur) WETTELIJKE VERPLICHTINGEN Frankrijk, departement Nord Burgerlijk Wetboek (art. 671): hagen en houtkanten kleiner dan 2 m moeten op minstens 0,5 m van de perceelsgrens geplant worden. Hagen en houtkanten hoger dan 2 m moeten op minstens 2 m van de perceelsgrens geplant worden. Goede agromilieumaatregelen : Houtkanten zijn kleine landschapselementen. In 2011 en 2012, moet 3 % van het nuttige landbouwareaal voor kleine landschapselementen bestemd zijn. De aanplant van oeverbegroeiing in de bufferstrook is toegestaan. De bedekking moet permanent zijn en bedekkend (besluit van 13

HAAG Pagina 4 Vlaanderen Veldwetboek (art. 35) : hagen en houtkanten kleiner dan 2 m moeten op minstens 0,5 m van de perceelsgrens geplant worden. Hagen en houtkanten hoger dan 2 m moeten op minstens 2 m van de perceelsgrens geplant worden. STEUNMAATREGELEN Frankrijk, departement Nord Ondersteuning in kader van het bosbeleid, 80% met een maximumbedrag van 2,50 /m Ondersteuning gerelateerd aan de beleidswerkzaamheden rond ruimtelijke ordening voor milieubescherming (globaal project) Ondersteuning aan de landbouwer in het kader van het milieubeplantingsplan (tussen de 20 à 40 % naargelang de gemeente - prioritaire zones) Gemeenschap van Communes Rurales des Monts de Flandre : onderhoud 100% (niet cumuleerbaar met het volgende) Ondersteuning voor de landbouwer voor het onderhoud van hagen via agromilieumaatregelen Vlaanderen Op niveau van de landbouwer: Jaarlijks te ontvangen subsidie, voor een periode van 5 jaar Aanplant van een haag (min 25 meter): 2,47 /m/jaar voor streekeigen plantgoed 3,04 /m/jaar voor autochtone streekeigen plantgoed Onderhoud van een bestaande haag: 1,50 /m/jaar Op gemeentelijk niveau: Bij een goedgekeurd gemeentelijk erosiebestrijdingsplan wordt een subsidie verleend van 75% van de totale kosten voor het uitvoeren van kleinschalige erosiebestrijdingswerken. Als voorwaarde geldt dat de aangelegde maatregelen 20 jaar in stand worden gehouden. Daarnaast wordt een forfait van 7 % voor de algemene kosten in rekening gebracht evenals een vergoeding voor de gebruikers en eigenaars. OPGELET Opgelet voor de plantenkeuze onderaan het drainagenetwerk (de wortels van de haag kunnen deze doorboren). Bij aanplant van een haag langs een waterloop moet het akkoord verkregen worden van het Syndicat d entretien du cours d eau (USAN) en moeten de onderhoudsvoorschriften gerespecteerd worden. Voor iedere aanplant, moet men zich richten tot het charter boisements rivulaires van USAN.

HOUTKANT De houtkant is een zachte hydraulische maatregel die structuur geeft aan het landschap en aanleiding geeft tot oeverbegroeiing als deze langs een waterloop wordt aangebracht. ACTIE IN DE STRIJD TEGEN AFSPOELING EN EROSIE Diffuse afstroming tegenhouden en sediment vasthouden Waterinfiltratie in de bodem bevorderen Vasthouden van actieve stoffen (nitraten, fosfaten ) door de begroeiing Bijkomend voordeel: houtproductie, verbetering van de biodiversiteit LOCATIE De houtkant bevindt zich meestal aan de rand van het perceel loodrecht op de helling. De houtkant kan ingeplant worden langs een waterloop om oeverbegroeiing te herstellen. PROJET SEDIMENT Europese Unie Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling Interreg doet grenzen vervagen

HOUTKANT Pagina 2 TECHNISCH Voorbereidende werkzaamheden: Voorafgaande onkruidbestrijding is noodzakelijk Klaarleggen van de bodem (simultane passage met een diepwoeler en een ploeg) Plantwerkzaamheden: Alternerend en in meerdere rijen planten: hoogstambomen (om de 6 à 8 m), struiksoorten (om de 1 à 2 m) en knotbomen. De aangeraden breedte van de houtkant is 5 à 10 m. Hoogstambomen Knotbomen Struiken Voor een geslaagde aanplant en een goede groei: Insnoeien van de takken en de wortels en ze onderdompelen in een mengsel van 1/3 rundermest, 1/3 klei en 1/3 water. De wortelhals zich op het moment van planten op maaiveldhoogte bevinden. Om de bodem voldoende vochtig te houden en de concurrentie met onkruiden te beperken kan de bodem met stro bedekt worden. De bedekking moet op 1 m langs de planten liggen. Bescherming van de planten tegen wildschade via plastiek roosters met een hoogte van 60 à 120 cm (afhankelijk van het wild, 120 cm indien reeën voorkomen). Plantperiode: In het begin van de lente of in de herfst Soortenkeuze: Geef de voorkeur aan streekeigen plantgoed en kies zowel bomen als struiken. Bijvoorbeeld: Es (Fraxinus excelsior), Wilg (Salix alba), Veldesdoorn (Acer campestre) samen met Hazelaar (Corylus avellana), Hulst (Ilex aquifolium), Rode Kornoelje (Cornus sanguinea), Gewone Liguster (Ligustrum vulgare), Sneeuwbal (Viburnum opulus),. Populieren en Naaldbomen worden sterk afgeraden.

HOUTKANT Pagina 3 Onderhoudswerkzaamheden : Streven naar een harmonieuze ontwikkeling van de houtkant. Gedurende de eerste jaren: het maaien van de vegetatie rond de planten. Geen chemisch onderhoud toepassen. Het snoeien van loofstruiken. Snoei van het jong hout vanaf het 3e jaar. Gebruikmaken van een zaag: in de herfst, voor takken dikker dan 3 cm. Gebruikmaken van een hakselaar: op het einde van de zomer, voor dunnere takken en voor het verhakselen van reeds gesnoeide takken. Takken met een grote diameter kunnen niet verhakseld worden. KOSTEN Arbeid en materiaal: 8 à 12 /m voor een vrij brede houtkant (8 à 10 m) met hoogstambomen en struiken. De prijzen kunnen variëren volgens de gekozen plantensoorten, het type van afdekking, bescherming,. Onderhoud: Zaag: ongeveer 70 /uur (excl. BTW) (snelheid 1,5 à 2,5 km/uur) Hakselaar: ongeveer 40 /uur (excl. BTW) (snelheid 2 à 3 km/uur) WETTELIJKE VERPLICHTINGEN Frankrijk, departement Nord Burgerlijk Wetboek (art. 671): hagen en houtkanten kleiner dan 2 m moeten op minstens 0,5 m van de perceelsgrens geplant worden. Hagen en houtkanten hoger dan 2 m moeten op minstens 2 m van de perceelsgrens geplant worden. Goede agromilieumaatregelen : Houtkanten zijn kleine landschapselementen. In 2011 en 2012, moet 3 % van het nuttige landbouwareaal voor kleine landschaps -elementen bestemd zijn. De aanplant van oeverbegroeiing in de bufferstrook is toegestaan. De bedekking moet permanent zijn en bedekkend (besluit van 13 juli 2010). Vlaanderen Veldwetboek (art. 35) : hagen en houtkanten kleiner dan 2 m moeten op minstens 0,5 m van de perceelsgrens geplant worden. Hagen en houtkanten hoger dan 2 m moeten op minstens 2 m van de perceelsgrens geplant worden.

HOUTKANT Pagina 4 STEUNMAATREGELEN Frankrijk, departement Nord Ondersteuning in kader van het bosbeleid Ondersteuning in kader van het milieubeplantingsplan (tussen de 20 à 40 % naargelang de gemeente - prioritaire zones) Ondersteuning van het wateragentschap indien de houtkant is aangeplant langs een waterloop. In dat geval kan het project gedragen worden door het syndicat de rivière local (SIABY) met een subsidie die kan oplopen tot 80 %. Vlaanderen Op niveau van de landbouwer, agromilieumaatregel: Jaarlijks te ontvangen subsidie, voor een periode van 5 jaar Inplanting van een houtkant : 37,20 /are/jaar met streekeigen plantgoed, 49,68 /are/jaar met streekeigen autochtoon plantgoed. Onderhoud van een bestaande houtkant: 20,98 /are/jaar Op gemeentelijk niveau: Bij een goedgekeurd gemeentelijk erosiebestrijdingsplan wordt een subsidie verleend van 75% van de totale kosten voor het uitvoeren van kleinschalige erosiebestrijdingswerken. Als voorwaarde geldt dat de aangelegde maatregelen 20 jaar in stand worden gehouden. Daarnaast wordt een forfait van 7 % voor de algemene kosten in rekening gebracht evenals een vergoeding voor de gebruikers en eigenaars. OPGELET Bij aanplant van een houtkant langs een waterloop moet het akkoord verkregen worden van de dienst waterlopen en moeten de onderhoudsvoorschriften gerespecteerd worden. Houtkanten mogen de waterloop niet hinderen en mogen stromingsproblemen veroorzaken op naburige percelen. geen over-

BUFFERGRACHTEN ACTIE IN DE STRIJD TEGEN AFSPOELING EN EROSIE Afstromend water en sediment tijdelijk opvangen en vertraagd afvoeren naar de waterloop Vermijden van en onder controle houden van het wegspoelen van taluds Lager gelegen zones zijn beter gedraineerd en gemakkelijker te bewerken LOCATIE Gecombineerd met grasstroken of begroeide taluds Aan de rand van het perceel of onderaan een talweg In bestaande talwegen Bij voorkeur te verbinden met een ander opvangsysteem PROJECT SEDIMENT Europese Unie Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling Interreg doet grenzen vervagen

BUFFERGRACHTEN Pagina 2 TECHNISCH Eenvoudige buffergracht De afmetingen van de met gras ingezaaide buffergrachten worden bepaald door: De gewenste opvangcapaciteit Lokale topografie Beschikbaar oppervlak De oever De afmetingen van de stuwconstructies worden bepaald door: De gewenste buffercapaciteit De afmetingen en hellingsgraad van de bedding van de gracht Stabiliseer de zijkanten! Er moet oeverversteviging aangebracht worden. Om oeverversteviging te vermijden kan ook de hellingsgraad van de oever verminderd worden (meestal wordt een hellingshoek van 45 aangeraden). Het inzaaien van de gracht met grasachtigen (raaigras) zorgt voor dat oevererosie beperkt wordt en verhoogt de infiltratiecapaciteit. Buffergracht met tussenschotten Erg efficiënt om afstromingswater te laten infiltreren op voorwaarde dat de bodem dit toelaat! Buffergracht met Eenvoudige buffergracht tussenschotten Toevoerkanaaltje Tussenschot Stortsteen Knijpconstructie

BUFFERGRACHTEN Pagina 3 KOSTEN Duur in onderhoud Stabiliteit controleren Ruimen en maaien (2x/jaar) Bijkomende investeringen om oevererosie te vermijden WETTELIJKE VERPLICHTINGEN EN STEUNMAATREGELEN Frankrijk, departement Nord Ondersteuning gerelateerd aan de beleidswerkzaamheden rond ruimtelijke ordening voor milieubescherming (globaal project) Vlaanderen Op niveau van de landbouwer: Geen ondersteuning Op gemeentelijke niveau: Bij een goedgekeurd gemeentelijk erosiebestrijdingsplan wordt een subsidie verleend van 75% van de totale kosten voor het uitvoeren van kleinschalige erosiebestrijdingswerken. Als voorwaarde geldt dat de aangelegde maatregelen 20 jaar in stand worden gehouden. Daarnaast wordt een forfait van 7 % voor de algemene kosten in rekening gebracht evenals een vergoeding voor de gebruikers en eigenaars. OPGELET De overlangse helling van de gracht moet kleiner zijn dan 2% om ravijnvorming te vermijden. De buffergracht mag de situatie stroomafwaarts niet verergeren.

EROSIEPOEL Een erosiepoel is tijdelijke waterbuffer van een variabele grootte en een geringe diepte. Dit element zorg voor een lokale aanpak van afstroming. ACTIE IN DE STRIJD TEGEN AFSPOELING Onder controle houden van de afstroming (buffereffect) Opvangen van sediment Bijkomend voordeel: dient als verzamelplaats voor water (drinkplaats, werking tegen overstroming, irrigatie, belangrijk voor het behoud van biodiversiteit) LOCATIE Aan te leggen op bestaande talwegen, op plaatsen waar het water zich concentreert of in een zone die al een natuurlijke depressie vertoont Gecombineerd met grasbufferstroken en grasgangen PROJECT SEDIMENT Europese Unie Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling Interreg doet grenzen vervagen

EROSIEPOEL Pagina 2 TECHNISCH Eenvoudige erosiepoel De erosiepoel kan een tijdelijk of permanent karakter hebben indien deze gemaakt is om de afstroming op te vangen. Dit is met name afhankelijk van het bodemtype, de neerslagfrequentie. Naargelang de bodemsoort kan een laag klei of een geomembraam op de bodem geplaatst worden. De oevers van de poel moeten ingericht zijn met een zwakke helling en om oevererosie te vermijden moeten ze begroeid zijn met gras. Indien de poel gebruikt wordt door het vee als drinkplaats moet deze omheind worden of voorzien van weidepompen. De minimale diameter van de erosiepoel is 6 meter voor een diepte van maximaal 2 meter. De afmetingen schommelen naargelang de hoeveelheid afstroming die moet worden opgevangen. < 2 meter 6 meter Erosiepoel met aarden dam Om de retentiecapaciteit van de erosiepoel te verbeteren kan, met de uitgegraven grond, een aarden dam rond de poel geplaatst worden. De dam moet voorzien zijn van een knijpconstructie (beperkt uitstroomdebiet) om voor een geleidelijke leegloop van de erosiepoel in de natuurlijke waterlopen te zorgen. De knijpconstructie kan bestaan uit een afvoerleiding waarvoor een rooster wordt geplaatst om verstoppingen met afval te vermijden. Om erosie te vermijden moet de dam ingezaaid worden met bv. raaigras. Bufferzone Knijpconstructie

EROSIEPOEL Pagina 3 Onderhoudswerkzaamheden: Het onderhoud wordt uitgevoerd tussen oktober en februari om zo het ecologisch evenwicht niet te verstoren. Voor een goede bufferwerking van de poel moet een vrije doorgang voor het water gegarandeerd worden. De randen van de poel worden jaarlijks gemaaid en het maaisel wordt afgevoerd om voldoende buffercapaciteit te behouden. De poel wordt uitgebaggerd als deze voor 2/3 gevuld is met afval (dit varieert volgens de frequentie en de hevigheid van de regen). In normale omstandigheden is reiniging om de 20 jaar nodig. KOSTEN Aanleg : Tussen 600 en 900 (excl. BTW) 9 à 13 /m³ (excl. BTW), grond- en structuurwerken inbegrepen 8 à 10 /m³ (excl. BTW) voor grondwerken Onderhoud : Baggeren 9 à 13 /m³ (excl. BTW) WETTELIJKE VERPLICHTINGEN Frankrijk, departement Nord Waterwetgeving (Art. R214-1 Rubriek 3.2.3.0): bij de aanmaak van een waterreservoir moet een aangifte gedaan worden indien dit tussen de 0,1 ha en 3 ha groot is. Indien het groter is dan 3 ha is een toelatingsdossier nodig. Voor het ruimen (rubriek 3.2.4.0) is een aangifte nodig bij een waterreservoir met een oppervlakte van 0,1 ha. Vlaanderen Er is een bouwvergunning nodig in Vlaanderen STEUNMAATREGELEN Frankrijk, departement Nord Ondersteuning mogelijk voor het plaatsen van een erosiepoel binnen een collectief erosieproject (tot 80% van het bedrag) Pays de Moulins de Flandre: Ondersteuning voor het onderhoud van de erosiepoel (maaien), maar niet voor de aanleg

EROSIEPOEL Pagina 4 Vlaanderen Op niveau van de landbouwer: Jaarlijks te ontvangen subsidie, voor een periode van 5 jaar Hoogte van de dam /m dam - op akkers /m dam - op grasland Minder dan 40 cm Tussen 40-75 cm Hoger dan 75 cm 1,00 /m 2,60 /m 4,40 /m 0,70 /m 1,90 /m 3,90 /m Op sterk erosiegevoelige percelen die, in kader van een agromilieumaatregel, een beheerovereenkomst hebben lopen, geldt als voorwaarde voor de uitbetaling van de subsidie dat hier geen teelten mogen staan die erosie bevorderen. Op gemeentelijk niveau: Bij een goedgekeurd gemeentelijk erosiebestrijdingsplan wordt een subsidie verleend van 75% van de totale kosten voor het uitvoeren van kleinschalige erosiebestrijdingswerken. Als voorwaarde geldt dat de aangelegde maatregelen 20 jaar in stand worden gehouden. Daarnaast wordt een forfait van 7 % voor de algemene kosten in rekening gebracht evenals een vergoeding voor de gebruikers en eigenaars. OPGELET Indien de opvangcapaciteit kleiner is dan 100 m³ mag de dam volledig uit aarde bestaan. Indien de opvangcapaciteit tussen 100 en 2000 m³ ligt moet de dam gedeeltelijk verstevigd worden. Indien de opvangcapaciteit groter is dan 2000 m³ is een volledige versteviging nodig. Er is een bestemming nodig voor het opgevangen sediment (geen opvulling voor vochtige zones). Knaagdieren (muskusratten) kunnen de dam en de oevers van de poel doorgraven. De weggenomen aarde mag niet gebruikt worden om poelen of natte zones op te hogen.

ENKELE GOEDE LANDBOUWPRAKTIJKEN 1. DE GROENBEDEKKERS Een groenbedekker inzaaien is een maatregel om afstroming en erosie te beperken. ACTIE IN DE STRIJD TEGEN AFSPOELING EN EROSIE Bedekking van de bodem Vasthouden van de bodem door het wortelstelsel Vermindering van stikstofuitspoeling Efficiënte onkruidbestrijding Verbetering van de bodemvruchtbaarheid Verbetering van de bodemstructuur en een humusbron Bepaalde soorden mosterd en rammenas hebben een werking tegen aaltjes PROJECT SEDIMENT Europese Unie Europees Fonds voor Regionale ontwikkeling Interreg doet grenzen vervagen

Pagina 2 ENKELE GOEDE LANDBOUWPRAKTIJKEN TECHNISCH De soortenkeuze hangt af van de bodemtoestand. Vorstgevoelige groenbedekkers worden aangeraden indien de bodem moet bewerkt worden in het voorjaar. De vernietiging van het bovengrondse deel gaat dan vlotter. KOSTEN EN ONDERHOUD

ENKELE GOEDE LANDBOUWPRAKTIJKEN Pagina 3 WETTELIJKE VERPLICHTINGEN Frankrijk, departement Nord 100% bodembedekking is verplicht vanaf 2012. Bepaalde uitzonderingen zijn toegelaten (vb. teelten die geoogst worden na 15/09, hydromorfe bodem, ). Vlaanderen Inzaaien na de hoofdteelt. Het doel is om minstens een bedekking van 30% te hebben eind oktober. STEUNMAATREGELEN Frankrijk, departement Nord Geen ondersteuning Vlaanderen Premiebedrag voor landbouwers, aangevraagd via de verzamelaanvraag vòòr 31 mei 2012. Schrappen of wisselen van percelen kan nog tot 31 oktober 2012, met uitzondering voor de polders en de leemstreek, daar kan dit nog tot 14 september 2012. OPGELET De gekozen soort moet resistent zijn tegen ziektes en mag geen gastplant zijn voor een ziekte of een parasiet. Zo snel mogelijk zaaien na de oogst van de vorige teelt; de zaaidichtheid verhogen indien er laat wordt gezaaid. In het geval van mestoverschotten zijn vlinderbloemigen niet gewenst, vlinderbloemigen die geen deel uitmaken van een mengsel zijn verboden in NoordFrankrijk.

Pagina 4 ENKELE GOEDE LANDBOUWPRAKTIJKEN 2. EVENWICHTIGE GEWASVERDELING (strokenteelt) Het steeds groter worden van de percelen en de evolutie van gemengde bedrijven (akkerbouw-veeteelt) naar grote akkerbouwbedrijven brengt een vermindering van het graslandareaal met zich mee en een verhoging van percelen met dezelfde teelt. Bepaalde landbouwpraktijken hebben een groot effect op de afstroming en de erosie. Het doel is om het perceel te verdelen, zodanig dat eenzelfde helling niet volledig onbedekt blijft. ACTIE IN DE STRIJD TEGEN AFSPOELING EN EROSIE Volgens Sebillotte (1990) wordt een teeltsysteem gedefinieerd als «het geheel van technische modaliteiten op een stuk grond die op dezelfde manier wordt behandeld; ieder teeltsysteem wordt getypeerd door zijn gewassoort en teeltvolgorde, en door het gewasbeheer die werd toegepast op iedere teelt». Het is dus erg belangrijk om een beredeneerde diversiteit in de percelen te hebben, rekening houdend met de economische activiteit van het bedrijf. De rotatie moet beredeneerd worden op de bedrijfsschaal en niet op de ruimtelijke grootte. Gewasrotatie, zomergewassen, groenbedekkers, Nood aan begeleiding, op een 2-jaarlijkse bijeenkomst om de verschillende gewassen op elkaar af te stemmen, om aanpassingen te doen binnen de huidige teelt (oogstproblemen, zaaiproblemen ).

ENKELE GOEDE LANDBOUWPRAKTIJKEN Pagina 5 BEPERKINGEN Bedrijven liggen niet naast elkaar, of liggen in een andere gemeente Groot aantal bedrijven Economische activiteit van het bedrijf (grote grondbelasting in bepaalde verstedelijkte gebieden) Vraagt veel tijd, voortdurend onderhandelen met landbouwers (indien er gewaswijzigingen zijn) VOORDELEN Goedkope methode, maar het vraagt veel tijd. WETGEVING In het kader van het GLB, staat de noodzaak aan representatieve gewassen weergegeven.

Pagina 6 ENKELE GOEDE LANDBOUWPRAKTIJKEN 3. VEREENVOUDIGDE TEELTTECHNIEKEN Het geheel van bodembewerkingen moet beantwoorden aan de eisen van de verbouwde teelten en van de bodemtypes. De bodembewerkingen kaderen in de globale bedrijfsvoering van een landbouwbedrijf (gewasresten, organisch materiaal, vruchtafwisseling, ). Men mag het ploegen en de niet-kerende bodembewerking niet tegen elkaar uitspelen. In de praktijk komen deze 2 systemen geregeld samen voor op het bedrijf. ACTIE IN DE STRIJD TEGEN AFSPOELING EN EROSIE Voordelen : Goede draagkracht Beperkte erosie (+ humus bodemoppervlak, gewasresten) Tijdswinst en lager brandstofverbruik Vergelijkbare opbrengsten als bij ploegen Nadelen : Onkruidbeheersing veel technischer Vertraagde uitdroging van de bodem Delicaat beheer van de werkzaamheden (meer observaties : vochtgehalte bodem, ) In bepaalde gevallen nood aan specifieke en dure machines

ENKELE GOEDE LANDBOUWPRAKTIJKEN Pagina 7 TECHNISCH Het type niet-kerende bodembewerking (diep of ondiep) moet gekozen worden in functie van de eisen van het gewas en de toestand van de bodemstructuur. De bewerking moet altijd in goede omstandigheden gebeuren. Ook het bodemtype en de vochtomstandigheden beïnvloeden de periode van de bodembewerking. Een zeer lichte bodem die tijdens de herfst werd gedecompacteerd, loopt het risico de door de bodembewerking verkregen structuur te verliezen onder het effect van de hernieuwde bodembewerking. Het uitvoeren van de decompactatie tijdens de lente vermindert dit risico. De ideale vochtcondities in deze periode zijn echter moeilijk te bekomen. Het combineren van het bewerken van de bodem in de herfst met het inzaaien van een groenbedekker laat in dit geval toe om de gecreëerde structuur te behouden dankzij het wortelstelsel van de groenbedekker. STEUNMAATREGELEN Frankrijk, departement Nord Geen ondersteuning Vlaanderen Op niveau van de landbouwer: Jaarlijks te ontvangen subsidie, voor een periode van 5 jaar Niet kerende bodembewerking : 80 /ha Directe inzaai: 200 /ha Op sterk erosiegevoelige percelen die, in kader van een agromilieumaatregel, een beheerovereenkomst hebben lopen, geldt als voorwaarde voor de uitbetaling van de subsidie dat hier geen teelten mogen staan die erosie bevorderen.

BRONNEN AQUATERRA Areas Bodemerosie in België (Kint), mei 2005 Bundel van Steunpunt erosie Oost-Vlaanderen Chambre d Agriculture du Nord pas de Calais CA Seine Maritime CRPF : Guides de la ripisylve et de la haie CORPEN DDTM Erosiebestrijdingswerken, Code van de goede praktijk (Departement Leefmilieu, Natuur en Energie) Landbouwleven, 21 augustus 2009 MESAM, www.mesam.be PCM Oost-Vlaanderen, foto buffergracht PNR Caps et Marais d Opale Richtlijnenboek erosiebestrijdingsmaatregelen (Ministerie van de Vlaamse gemeenschap) USAN Marché de Saint Jans Cappel Verkotrans augustus 2009 VLM, beheersovereenkomsten Wegwijzer doorheen het erosiebesluit Werk maken van erosiebestrijding: bronnen van inspiratie in de Vlaamse Ardennen en het Pajottenland, veldbezoek 19 mei 2008 (Departement Leefmilieu, Natuur en Energie) Projectpartners PROJECT SEDIMENT Europese Unie Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling Interreg doet grenzen vervagen