De stichting ARS ET MATHESIS (Kunst en Wiskunde) is reeds tien jaar actief, maar is een verband tussen kunst en wiskunde wel zo voor de hand liggend? Men zou eerder kunnen denken aan een tegenstelling. Om dit te illustreren laten we eerst een wiskundige aan het woord om vervolgens vanuit de kunst de relatie met de wiskunde te zoeken. Op het eerste gezicht lijkt het of er behalve een enkel raakpunt tussen kunst en wiskunde geen raaklijnen, laat staan raakvlakken te vinden zijn. Hoe is het dan mogelijk dat de stichting ARS ET MATHESIS in de achter ons liggende jaren steeds thema's heeft weten te vinden waarbij wel degelijk sprake is van overlappingen van mathematische gebieden en kunstuitingen? De parabel van Morris Kline Een mogelijke verklaring is dat wiskundigen zo bezeten zijn van hun vakgebied (van hun hersenspinsels) dat ze overal om zich heen wiskunde menen te herkennen. Niet alleen in het leven van alledag, maar ook in de uitingen van kunstenaars. Je zou ze zelfs kunnen horen denken: "alles is wiskunde". Onze gedachten gaan als vanzelf uit naar de mathematicus Morris Kline, die in zijn boek "Mathematics, the Loss of Certainty" (de titel alleen al is paradoxaal) een prachtige geschiedenis vertelt. 3
Kunst., wat is kunst? BRUNO ERNST ANATOMIE VAN LAMPION Kunst is een moeilijk te definiëren begrip, zelfs al beperken we ons tot de beeldende kunsten. Spottenderwijs is daarvan wel eens gezegd: "Kunst is dat wat in een museum staat of hangt". In het Rijksmuseum in Amsterdam is het moeilijk één schilderij te vinden dat iets te maken heeft met wiskunde. In het Stedelijk... misschien een enkel schilderij of beeldhouwwerk. Op de European Art Fair in Maastricht en de Holland Art Fair in Utrecht laten galerieën uit de hele wereld en uit Nederland (Utrecht) zien wat ze in huis hebben en ook daar vinden we zelden werk dat iets met wiskunde te maken heeft. Het lijkt of de grote kunstwereld geen aandacht besteedt aan kunst die geïnspireerd of geleid is door wiskundige facetten. Hij beschrijft een schitterend middeleeuws kasteel, zo'n bouwwerk dat de eeuwen heeft getrotseerd en waar menig belegeraar tevergeefs bezit van heeft proberen te nemen. In de kelders van het kasteel is in de loop der jaren door generaties spinnen een geweldig web geweven. Kennelijk is er op zo'n bizarre plek toch genoeg voedsel te vinden voor spinnen om in leven te blijven. Op een dag vindt er een ramp plaats: één van de vele venstertjes van de kasteelkelders waait kapot, de wind slaat in de kelder binnen en de spinnewebben worden vernietigd. Nu breekt er paniek uit onder de spinnen. Zij zijn er heilig van overtuigd dat het kasteel, niet meer bij elkaar gehouden door hun webben, weldra zal instorten. Als razenden gaan ze aan de slag om de webben zo snel mogelijk te herstellen. Kline vertelt dat wiskundigen op dezelfde manier menen dat de gehele werkelijkheid, inclusief de kunsten, alles wat mensen kunnen, bestaat bij de gratie van de wiskundigen. Deze mooie anekdote wilden we u niet onthouden, omdat ze veel, misschien wel alles, verklaart over mathesis en ars. 4 GERARD TRAARBACH - SHAKE IT AND CATCH IT AGAIN 1981 TENTOONST. 1986 5
Toch zijn er kunstenaars, vroeger en nu, die hun inspiratiebron vinden in allerlei facetten van de wiskunde. Het gothisch maaswerk in de ramen van kathedralen is een puur spel met cirkels en cirkelbogen waaruit de prachtigste vormen opbloeien. Jamnitzer tekende boeken vol met prachtige ingewikkelde veelvlakken en in de eeuw na de uitvinding van de perspectief voelden veel kunstenaars zich aangetrokken tot de uitwerking van perspectivische constructies: Dürer, Da Vinci, Vredeman de Vries en vele anderen. Eén van de vroege perspectivisten in Italië deed de lyrische uitspraak: "O, die verrukkelijke perspectief!". Er zijn in de volgende eeuwen altijd wel kunstenaars geweest die zeer gewaardeerd werk maakten op wiskundige grondslag. BRUNO ERNST - DIAGONAAL 1985 TENTOONSTELLING 1986 6 KOOS VERHOEFF - 3 DIMENSIONAL FRACTAL TREES TENTOONSTELLING 1992 7
In onze tijd zien we zelfs een toename van die belangstelling. En dan gaat het niet alleen om coryfeeën als Vasarely of Escher, maar over velen waarvan de namen nog niet in boeken over kunst van onze eeuw voorkomen. Kunstenaars voor wie kunst en wiskunde nauw met elkaar verweven zijn, kunstenaars die werken op het terrein waar de kunst grenst aan de wiskunde. DE STICHTING ARS ET MATHESIS In de statuten van de stichting zijn haar doelstellingen als volgt omschreven: Het doel van de stichting is de belangstelling voor de kunst die zijn inspiratie vindt in de wiskunde te bevorderen. Dit gebeurt door: het organiseren van tentoonstellingen, het publiceren van boeken, het schrijven van artikelen, het organiseren van een jaarlijkse ARS ET MATHESIS-dag, het uitgeven van het mededelingenblad AR THESIS en het verzorgen van rondleidingen en demonstraties op tentoonstellingen. TENTOONSTELLINGEN Het begon in 1985 in het klein door middel van twee zogenaamde minitentoonstellingen: één in Noordwij kerhout (De Leeuwenhorst) van 21 tot 27 juli en één in Leiden (CIAM) van 5 tot 10 augustus. Beide tentoonstellingen werden georganiseerd ter gelegenheid van het 9e internationale congres gewijd aan de psychologie-wiskunde. Door het gekozen thema "Onmogelijke Figuren" was er genoeg voer voor psychologen. De eerste grote tentoonstelling "Onmogelijke Figuren" werd georganiseerd in het Museum Hedendaagse Kunst achter de Dom in Utrecht, van 20 september tot 23 november 1986. Deze tentoonstelling trok zeer veel belangstelling en er werd door een groot aantal kunstenaars uit diverse landen aan deelgenomen. De expositie ging vervolgens naar het buitenland, naar het Stadtmuseum in Ratingen (Duitsland). BRUNO ERNST/POPKE BAKKER - WISKUNSTIGE SCHOONHEID TENTOONSTELLING 1992 8 Als "spin off' van deze tentoonstelling besloot een vijftal kunstenaars samen de groep "Konkreet" te vormen. Deze groep heeft in de jaren na 1986 regelmatig geëxposeerd en bestond uit: Monika Buch, Joop van Bossum, Dirk Huizer, Arthur Stibbe en Gerard Traarbach. 9
Een jaar na "Onmogelijke Figuren" werd, eveneens in Utrecht in Hedendaagse Kunst, in samenwerking met het Goethe-Institut te Amsterdam de tentoonstelling "Schönheit im Chaos" (Frontiers of Chaos) verzorgd, van 4 juli tot 31 augustus 1987. Het thema was deze keer, zoals al uit de titel blijkt, de schoonheid van de fractals. Op een aantal zaterdagen werden hier goed bezochte rondleidingen verzorgd door de bestuursleden van de stichting. Mede door het verdwijnen van het pied a terre in Utrecht achter de Dom, heeft het daarna even geduurd voor het volgende evenement kon worden georganiseerd. Maar na een goede voorbereiding kon een driemanstentoonstelling worden vertoond in Kasteel Groeneveld in Baarn, van 31 oktober tot 20 december 1992, getiteld Ruimte en Reliëf. Hieraan werd deelgenomen door: Popke Bakker, Herman Lieve en Koos Verhoeff. Direct daarna, in het eerste kwartaal van 1993, exposeerden Koos Verhoeff en Herman Lieve hun werk in "Het Kantoor van de Toekomst" in 's Hertogenbosch, onder de titel "Wiskunstige Schoonheid". ARS ET MATHESIS-DAGEN In juli 1985 werd in de Leeuwenhorst in Noordwijkerhout een bijeenkomst georganiseerd voor belangstellenden van de stichting. De aandacht was toentertijd vooral gericht op de zogenaamde onmogelijke figuren, het eerste thema dat werd belicht. In september 1986 werd ter gelegenheid van de tentoonstelling Onmogelijke Figuren in Hedendaagse Kunst in Utrecht een bijeenkomst belegd voor donateurs en belangstellenden. Daar werd de basis gelegd voor een ARS ET MATHESIS-dag. Inmiddels zijn deze dagen uitgegroeid tot een jaarlijkse traditie met presentaties van uiteenlopende aard. 10 A. GODDIJN - ARS ET MATHESIS ANAMORFOSE ARS ET MATHESISDAG 1991 11
Het begoochelde oog: onmogelijke en meerzinnige figuren - Bruno Ernst; Meulenhoff, Amsterdam 1986. Schoonheid in de chaos: komputerbeelden op grond van de theorie van komplexe dynamische systemen - F. van der Blij; Hedendaagse Kunst, Utrecht 1987 (tentoonstellingsuitgave). Wiskunstige schoonheid - Bruno Ernst; AO-reeks nr 2438, IVIO, Lelystad 1992. Reliëfs: expositie Kasteel Groeneveld Baarn - Herman Lieve; Baarn 1992 (tentoonstellingsuitgave). Enkele hoogtepunten van de afgelopen jaren: 27-08-1988 Wiskunde en Muziek, J. van de Craats; in Hedendaagse Kunst Utrecht, achter de Dom. 11-11-1989 Serendipiteit, Pek van Andel; Knopen, Het Knopengilde, Het Meccanogilde; in het Oranje Museum in Baarn. 17-11-1990 Moiré, Frederik van der Blij; Dubbelverstek, Popke Bakker; in het Oranje Museum in Baarn. 09-11-1991 Anamorfosen, Adrian Goddijn; Vlakvullingen, Hans Kuiper; Ruimtevullingen, Theo Bense; in "Brandpunt" te Baarn. 24-10-1992 Opening van de tentoonstelling: Ruimte Reliëf; in Kasteel Groeneveld in Baarn. 08-11-1993 Platonische Hemellichamen, Albert van der Schoot; Computerart; in "Brandpunt" te Baarn. 14 DONATEURS Als u de stichting ARS ET MATHESIS wilt steunen, kunt u donateur worden (minimum bijdrage ca ƒ 30,- per jaar). Donateurs hebben gratis toegang tot de jaarlijkse ARS ET MA- THESIS-dag en zij ontvangen enkele keren per jaar "Arthesis". Bovendien worden zij die dat wensen in de gelegenheid gesteld om een meer actieve rol te spelen. Aanmelding U kunt zich als donateur aanmelden door opgave aan Stichting Ars et Mathesis p/a Beverodelaan 205, 6952 JH Dieren, tel. 08330-13307 door middel van inzending van het bijgesloten formulier. BESTUUR VAN DE STICHTING Het stichtingsbestuur is als volgt samengesteld (september 1994): Voorzitter: Secretaris: Penningmeester: Leden: Ir H.P. van Tongeren J.A.F. de Rijk Drs N.T. Lakeman Dr P. van Andel Prof. Dr F. van der Blij P. Coumans W.F. Veldhuysen Prof. Dr J. Verhoeff Dieren Utrecht Amsterdam Feerwerd Bilthoven Amersfoort Baarn Valkenswaard Uitgave stichting ARS ET MATHESIS, 1994 Afbeelding omslag: Jos de Mey, "Uit- en inzichtraam voor Ars et Mathesis-vrienden" Tekst en keus illustraties: HP. van Tongeren en J.A.F. de Rijk Layout: Ineke Lambers 15