Stichting De Duurzame Bij Verslag van de activiteiten in 2013 Selectie op varroatolerantie: Ontwikkeling testprotocol en analyse Inleiding Sinds 2009 hebben we de mijtval/dag van veel volken gevolgd en kunnen we concluderen dat we binnen de DDB bijenvolken hebben die varroatolerante eigenschappen bezitten. Vooral de bijenvolken die een Primorsky achtergrond vallen doen het goed, maar ook onder de andere niet Primorsky volken zitten goede volken. Op dit goede materiaal zijn we zuinig, maar de basis is toch wat smal om verder mee te selecteren, aanvullen met varroatolerante Russian (Primorsky) import is daarom van groot belang. De voorkeur voor Primorsky betekent overigens niet dat we niet geïnteresseerd zijn in andere lijnen of rassen van honingbijen die tolerant zijn voor de varroamijt. Het Varroa Sensitief Hygiene (VSH) kenmerk is bijvoorbeeld een genetisch bepaalde eigenschap die we zeker niet uit het oog willen verliezen. De voorkeur voor de Primorsky bij is gebaseerd op resultaten van de onderzoek waaruit blijkt dat deze bij varroatolerante eigenschappen heeft. Dit onderzoek wordt voonamelijk uitgevoerd door amerikaanse onderzoekers en imkers betrokken bij USDA-ARS Russian Honey Bee breeding programma. (Danka et al, 1995; Rinderer et al., 2010). In tegenstelling tot de VSH-volken zijn de Primorsky volken wel productievolken. Sommige lijnen van de Primorsky volken zijn zwermgraag en andere volken kunnen wat onrustig of zelfs stekerig zijn. Over de selectie op het VSH kenmerk heeft Bob Danka, van het USDA_ARS Honey Bee Breeding laboratorium in Batond Rouge (VS) een lezing gehouden. Na 8 generaties selectie blijkt dat de mijt zich in VSH volken niet meer kunnen reproduceren. Groot nadeel op dit moment is dat tijdens de selectie op het VSH kenmerk de volksontwikkeling, honingopbrengst en overwinteringsterkte niet mee genomen zijn in het selectieprogramma. Met andere woorden de VSH volken zijn nog lang geen productievolken. DDB-selectieprogramma Het DDB selectieprogramma op varroatolerantie is gebaseerd op de groei van de mijtval/dag in volken die zich goed ontwikkelen en een goede honingopbrengst hebben. Hierbij wordt aangenomen dat de mijtval/dag de totale in het volk aanwezige mijtpopulatie representeert. De groei van de mijtval/dag is het selectiecriterium waarbij we dus geen informatie hoeven te hebben over de totale in het bijenvolk aanwezige mijtpopulatie. De door imkers verzamelde gegevens over de mijtval/dag worden gebruikt voor de ontwikkeling van diverse (theoretische) modellen voor het bepalen van de 1
groeifactor van de mijtval/dag. In de paragraaf berekenen van de groeifactor worden twee benaderingen besproken. Op basis van de groeifactor worden de volken geselecteerd die in het teeltprogramma worden ingezet. Zowel van de op het bevruchtingstation Neeltje Jans geplaatste darrenvolken en van de volken waarvan koninginnen zijn geteeld is de groeifactor bekend. Bovendien zijn ook de eigenschappen van de ouders en grootouders bekend en geregistreerd. In 2013 is door verschillende imkers de mijtval/dag van 93 volken gedurende een bepaalde periode geteld. Van deze volken is de afstamming bekend zodat de groei van de mijtval/dag van moeders en dochters vergeleken kan worden. Van een aantal volken is de mijtval/dag gedurende het gehele jaar geteld. In het 2014 worden alle resultaten in een database gezet en wordt de groeifactor bepaald. Referenties Danka R.G., Rinderer T.E., Kuznetsov V.N., Delatte G.T. (1995) A USDA-ARS project to evaluate resistance to V. jacobsoni by honey bees of far-eastern Russia. Am. Bee Journal 135:746-748. Rinderer T.E., Harris J.W., Hunt G.J., Guzman de L.I. (2010) Breeding for resistance to Varroa destructor in North America. Apidologie 41:409-424. Protocol 2013 voor het bepalen van de mijtval/dag Algemeen Tellen van de dagelijkse mijtval levert naast informatie over de groei van de mijtenpopulatie in een volk ook erg veel informatie over wat zich in het volk afspeelt (mul, wasplaatjes, deksels, (onderdelen van)bijen, ongedierte (pissebedden, oorwurmen, mieren, slakken etc) en hoe het volk zich ontwikkeld. Zonder de kast te hoeven openen kun je maatregelen voorbereiden voor uitbreiding, teelt en voorkomen van zwermen. De mijtgroei is te berekenen als de mijtval/dag tijdens meerdere momenten verdeeld over het gehele jaar is bepaald. Het is duidelijk dat hoe meer meetpunten er meegenomen worden hoe nauwkeuriger de groeifactor berekend kan worden. Het vertrouwen in de berekende groei is groter als er gedurende langere perioden wordt geteld. De ervaring leert dat als je reproduceerbare verschillen tussen volken gaat waarnemen het steeds interessanter wordt om vaker te tellen. DDB stimuleert beginnende tellers gedurende een langere periode te tellen. Problemen die bij het tellen kunnen ontstaan worden door bestuurders van de DDB met de beginnende teller besproken en adviezen worden gegeven om de problemen op te lossen. Voorbeelden van problemen kunnen zijn: - de teller kan de mijt niet van de wasmul onderscheiden - mieren, oorkruipers, slakken, pissebedden worden er van verdacht mijten op te eten en/of weg te slepen. Als dat gebeurd zijn de tellingen van de mijtval niet betrouwbaar. 2
In zo n geval adviseert DDB over hoe kasten/onderlegger afgeschermd kunnen worden voor mieren, oorkruipers, slakken etc. Analyse van de telresultaten mijtval/dag We hanteren een 3-tal uitgangspunten: 1. Voor de analyse en de theoretische uitwerking gaan we (voorlopig) uit van tellingen in voorjaar en vroege zomer (februari- tot aan zwermperiode)**. 2. De groei mijtval/per dag is een afspiegeling voor de groei van de mijtpopulatie in het volk. De groei van de mijtval/dag wordt gebruikt als selectiecriterium op varroatolerantie. De groei van de mijtpopulatie in het volk hoeven we niet te kennen, tenzij anders wordt bewezen. 3. De bijenvolken ontwikkelen zich normaal (goed broednest en normaal (haal)gedrag) ** Henk Kok werkt ook aan een model voor het gehele jaar, in dit model wordt een groei-factor voor de zomer en in het najaar (alleen werksterbroed) bepaald. Voor het bepalen van de groei van de mijtval/dag worden de gegevens in een excel bestand ingevoerd. In 2013 heeft Henk Kok een theoretisch model ontwikkeld. Dit model is gebaseerd op de cumulatieve groei van de mijtval/dag bepaald in het voor- en najaar. In 2014 worden het model om de groei van de mijtval-dag te bepalen van Henk Kok en de door in 2010 Frans Huijnen voorgestelde rekenmethode met elkaar vergeleken. Koninginnenteelt 2013 KI-project In eerste instantie is het plan opgevat om DDB koninginnen te laten insemineren met POOL-sperma in Blankensee door Jurgen Brause. In 2011 zijn al eerder koninginnen geïnsemineerd met POOL-sperma door Jurgen Brause in België. Voorbereidingen zijn getroffen om 10-15 koninginnen in Apidea s via Night- Express van Helmond naar Blankensee te sturen die na inseminatie via deze zelfde dienst de volgende nacht weer teruggestuurd zouden worden naar Helmond. Vanwege de onbekende herkomst van het POOL-materiaal (geen test resultaten) is besloten deze mogelijkheid niet uit te werken en zelf op kleine schaal een KI-project op te zetten met materiaal dat een duidelijke Primorsky afkomst heeft. Het voor het KI experiment gebruikte sperma was afkomstig van darren uit volk He201252, dochter van P214(PJ)in 2012 op NJ bevrucht (tabel 1). Resultaten van het KI experiment zijn in tabel 1 samengevat. Henk Kok en BartJan Fernhout hebben een cursus KI gevolgd in Tsjechië. In 2013 jaar zijn darren geteeld van een dochter (He201252) van P214. P214 is een koningin die zonder behandeling de winter heeft overleefd in Luxemburg (pedigree in figuur 1). P214 heeft een Primorsky achtergrond. He201252 is geteeld van eitjes die bij Paul Jungels in Luxemburg zijn opgehaald in 2012. De koningin is op Neeltje Jans door Primorsky darren van DDB bevrucht. Koninginnen die met sperma van He201252 darren worden geïnsemineerd zijn afkomstig uit een aan P214 verwante lijn: P299 (JG) (zie pedigree in figuur 2) 3
Import Eitjes/Sperma Volharding, uithoudingsvermogen en creativiteit hebben er toe geleid dat ministerie EL&I en NVWA aan DDB per aangetekende post een ontheffing hebben afgegeven voor het importeren van eitjes en/of sperma uit USA en/of Canada. Helaas was deze ontheffing pas per 1 augustus afgegeven waardoor het niet meer mogelijk was een leverancier van eitjes en/of sperma in USA of Canada te vinden die materiaal beschikbaar kon stellen. De door NVWA en Ministerie gemaakte wijzigen aan de regelgeving die het mogelijk maken op een legale en gecontroleerde wijze eitjes of sperma te kunnen importeren zal kwartaal 1 van 2014 gepubliceerd worden zodat de mogelijkheid van import voor iedereen in Nederland beschikbaar is. 4
Resultaten bevruchtingstation 2013 In totaal zijn er in 2013 93 bevruchtingskastjes met jonge moeren op Neeltje Jans geplaatst, hiervan zijn in totaal 42 bevruchte koninginnen ingewinterd. Informatie over afstamming is in onderstaande tabel samengevat. Tabel 1: Samenvatting bevruchtingsresultaten Neeltje Jans Darrenvolkenop 8 en 15 juni zijn de darrenvolken door groep Veenendaal geplaatst: Darrenvolken met koninginnen AvDO2; K06;S02;H64 Door Datum aantal Dochter Aantal bevrucht plaatsen van.. Udenhout, MvI 9 juni 2013 16 Primorski koningin Ud6011 Totaal: 6 naar Helmond (Ud113;Ud213; Ud313; Ud1013; Ud1413;Ud1613) Udenhout, MvI 9 juni 2013 4 Carnica Totaal: 3 (NJ3913;NJ4013; NJ4113) Helmond 22 juni 20 Ud201152 4 Helmond 22 juni 4 He2012GK 1 Veenendaal 23 juni 13 A-DDB20 5 Veenendaal 23 juni AvD05 2 Veenendaal 30 juni 9 K10 7 Veenendaal 6 juli 26 AvD04 6 Veenendaal 6 juli K03 7 Veenendaal 6 juli `1 K10 1 Totaal 93 42 (45,2%) Opm: Helmond resultaat van aantal bevruchte koninginnen is teleurstellend laag. Dit is met name te wijten aan de kwaliteit van de bevruchtingsvolkjes. Deze halve EWK s hebben te lang zonder koningin staan wachten tot de koninginnen uitliepen waardoor de kwaliteit van de volkjes snel achteruit ging. Volgend seizoen het voorbereiden/vullen van bevruchtingskastjes beter afstemmen op de teeltkalender. 5
Communicatie met andere imkers Studiedag en Symposium DDB-Studiedag 23 maart 2013: 10.00-14.00 uur Locatie gebouw Niewoud aan Notengaarde 3, 3992 JR Houten Aanwezig waren alle bestuursleden (inclusief Job van Praagh) en deelnemers uit Helmond, Enschede en Veenendaal. Programma a. Overzicht resultaten DDB algemeen 2012 b. Bespreking van testresultaten en koninginnenteelt door: F. Huijnen, M van Iersel en H. Kok c. Resultaten Blankensee door J. van Praagh Symposium: Varroa tolerantie, wat is het en hoe kan de (hobby) imker selecteren op de eigen stand. 14 september 2013: 10.00-15.30 Locatie: t Trefpunt Austerlitz Aantal deelnemers: 65 Programma: 1. Dr. Ralph Büchler (Landesbetrieb Landwirtschaft Hessen, Kirchain): Het protocol en de resultaten van het Duitse selectie- en teeltprogramma voor varroatolerantie 2. Prof. Pim Brascamp (Wageningen Universiteit, coördinator Beebreed): selectie tegen varroa 3. Bart-Jan Fernhout toelichting op toekomstplannen Arista Bee Research, Foundation for breeding a varroa resistant honey bee 4. Dr. Bart Pannebakker (Lab. voor Erfelijkheidsleer,WUR): Seminatuurlijke selectie van varroaresistentie in Nederlandse bijen 5. Romée van der Zee (Nederlands Centrum voor Bijenonderzoek): Varroatolerante kenmerken van de Texelse zwarte bij Apis mellifera mellifera 6. Egbert Touw: Selectie op eigen stand op basis van de mijtval/dag 7. Henk Kok: Resultaten van selectie en koninginnenteelt Neeltje Jans. 8. Marleen Boerjan Toekomst plannen DDB Andere externe activiteiten en lezingen Jaarvergadering Buckfast Belangen Verenigd Henk Kok en Egbert Touw zijn door Piet Verkooijen uitgenodigd op aanwezig te zijn tijdens de jaarvergadering van BBV. Tijdens deze jaarvergadering hield Paul Jungels een lezing over de voortgang van de selectie van uberlebungs voelker. Ook tilde hij een tipje van de sluier op van de VSH sperma import en de resultaten tot zover. Mij is bijgebleven dat het VSH materiaal een hoog percentage Ligustica bevatte waardoor de volken tijdens de winter een losse wintertros vormden wat een risico met zich meebrengt. Ook is bij gebleven dat 6
de VSH eigenschap over verschillende loci verdeeld is en dat de eigenschap een cumulatief effect vertoont. Hoe meer genen aanwezig, hoe sterker het VSH effect. Bezoek Chairman American Honey Producers Association (Egbert Touw) Via Maarten Hoorn (Science in Water, Ferro-Bee) kwam het verzoek van Randy Verhoek om een aantal bijenhouders te kunnen bezoeken terwijl hij met zijn familie op zoek was naar zijn roots in Nederland. Randy is voorzitter van de American Honey Producers Association en heeft zelf ca 15.000-20.000 volken waarmee hij de gehele USA afreist voor bestuiving en honingproductie. Al zijn volken hebben koninginnen die van Russian Breeders zijn nageteeld en lokaal zijn bevrucht. Zijn Breeder Queens koopt hij bij de bevriende voorzitter van de Russian Honey Bee Breeders Association (Steven Covey). Via Randy Verhoek en Bob Danka (USDA) is er contact gelegd met de RHBA. Bij het bezoek van Randy Verhoek met zijn vrouw en twee dochters in Helmond was ook BartJan Fernhout aanwezig. Zeer leuke gesprekken gevoerd over verschillen in bijenhouden in USA en NL. Russian Honey Bee Breeders Association (EgBert Touw) Steven Covey (Chairman Russian Honey Bee Breeders Association) heeft mijn verzoek om toegang te krijgen tot het breeding programma om eventueel eitjes en sperma te exporteren van de USDA Primorsky lijnen die in stand gehouden worden door RHBA, op de jaarlijkse bestuursvergadering, op de agenda gezet. Er is vervolgens besloten dat ieder lid materiaal uit de USDA Primorsky pool mag aanbieden aan derden. Er zijn echter slechts weinig breeders die KI expertise in huis hebben of die bekend zijn met het verzamelen van eitjes voor export. Via Steven Covey in contact gekomen met Charles Walter, die bereid is om mee te werken aan de export/import van Primorsky materiaal zolang het hem geen extra tijd kost gedurende het breeding/honey season. Heb voorgesteld om gedurende winter en voorjaar voorbereidingen te treffen en dan ergens in meijuni 2014 zelf materiaal te komen verzamelen en mee te nemen. Overzicht lezingen door DDB Bestuurslid Datum Tbv Titel Opm Egbert Touw April-oktober 2012 Floriade Venlo: bijdrage aan Be a Bee - project in het Bijenpaviljoen Egbert Touw 5 april Interview en nieuws item over bijensterfte samen met RTL4 en Greenpeace. Dode bijenvolken laten zien en samples van wintervoer/stuifmeel meegegeven voor onderzoek. Nog navragen wat de resultaten zijn van dit onderzoek. (Nadruk lag op 7
neonicotinoiden, niet zozeer op varoatolerantie) Alle 14 april Landelijke Bijengezondheidsdag Bijen@WUR symposium Wageningen: posterpresentatie Egbert Touw, Henk Kok en Bart-Jan Fernhout namens Arista Bee 8 juli Bijengezondheid onder leiding van Felix Rottenberg in Den Haag. Egbert Touw 1 oktober Lezing bij NBV Bijenhouders-vereniging Helmond. Onderwerp bedrijfsmethode om de overlevingskans van volken te vergroten: kleine cellen, Ferro-Bee, dode volken meteen opruimen/afsluiten, roverij voorkomen. Egbert Touw 9 november NBV studiedag Beilen om demo bijenvolgsysteem zoals op de Floriade is getoond te laten zien. Kg bijenwas tijdens de verloting gewonnen. Egbert Touw en Henk Kok 11 november Bijeenkomst Actieprogramma Bijengezondheid onder leiding van Felix Rottenberg in Den Haag. Actieprogramma is tijdens deze bijeenkomst aangeboden aan de staatsecretaris Sharon Dijksma. M. Boerjan 16 november NBV studiedag Horst M. van Iersel 16 november NBV studiedag Horst M. van Iersel 23 november NBV studiedag Breda H. Kok 10 december Lezing NBV bijenhouders-vereniging Haaksbergen, op uitnodiging van E. Lankheet Bestuursvergaderingen Datum Besproken: belangrijkste thema 9 januari: Theorie mijten tellen; planning koninginnenteelt 13 februari: Programma studiedag 23 maart 13 maart: Import eitjes en sperma uit VS/KI mogelijkheden 17 april: Teelt koninginnen en planning Neeltje Jans 15 mei: Planning teelt; KI-project 10 juli: Bespreking landelijk actieprogramma bijenteelt 14 augustus: Voorbereiding symposium14 september in Austerlitz 3 oktober: Evaluatie en planning studiedagen en symposium 20 november: Bespreking theoretisch model Henk Kok 4 december: Planning 2014 8
9