VERSLAG KENNISTAFEL RISICOCOMMUNICATIE Datum: 24 mei 2011 Locatie: Vergadercentrum Hoog Brabant, Utrecht De volgende bijeenkomst is op 13 september 2011 Deelnemers Naam Organisatie Tel. Nr. E-mail Aanwezig Aafke Schaapherder Ministerie van Veiligheid en Justitie Aafke.Schaapherder@minbzk.nl Andréa Naphegyi Veiligheidsregio Utrecht a.naphegyi@vru.nl Anne-Marie van het Erve Inconnect (voorzitter) vanheterve@inconnect.nl Atze Schuiringa Provincie Overijssel aj.schuiringa@overijssel.nl Dagmar van den Brule MMG Advies (secretaris) brule@mmgadvies.nl Danielle Keukenmeester Veiligheidsregio Haaglanden Danielle.keukenmeester@brandweer.vrh.nl Elsa Tan Veiligheidsregio Rotterdam-Rijnmond e.tan@veiligheidsregio-rr.nl Ingrid van den Berg Veiligheidsregio Hollands Midden iberg@ghor.hollands-midden.nl Kim Baeten GGD Limburg-Noord kbaeten@ggdlimburgnoord.nl Leo Huijs Brandweer Brabant Noord l.huijs@brwbn.nl Liesbeth van Greuningen Milieudienst West-Holland l.vangreuningen@mdwh.nl Lindy Schotman Veiligheidsregio Rotterdam-Rijnmond e.schotman@veiligheidsregio-rr.nl Marjo Peters Veiligheidsregio Midden- en West-Brabant marjo.peters@veiligheidsregiomwb.nl Monique van der Harg Veiligheidsregio Zuid-Holland Zuid m.vander.harg@vrzhz.nl Nanda Kappers Veiligheidsregio Ijsselland n.kappers@veiligheidsregio-ijsselland.nl Rika Leijstra Hulpverleningsdienst Fryslan R.Leijstra@hvdfryslan.nl Simone Janssen Veiligheidsregio Zeeland s.janssen@vrzeeland.nl Willemien Bouwers Hulpverleningsdienst Groningen willemien.bouwers@hvd.groningen.nl Naam Organisatie Tel. Nr. E-mail Afwezig Agaat van der Veer Brandweer Flevoland a.vanderveer@brandweerflevoland.nl Anna Linmans Ministerie van Veiligheid en Justitie anna.linmans@minbzk.nl Anne-Marie Vermeulen Veiligheidsregio Midden- en West-Brabant anne-marie.vermeulen@veiligheidsregiomwb.nl Astrid van Schaijk Hulpverlening Gelderland Midden astrid.van.schaijk@hvdgm.nl Barry van t Padje Brandweer Amsterdam Amstelland b.vantpadje@brandweeraa.nl Eva Doornbos GGD Flevoland e.doornbos@ggdflevoland.nl Jacco Rodermond Veiligheidsregio Drenthe jacco.rodermond@hvd-drenthe.nl Jessica Pepermans Veiligheidsregio Utrecht j.pepermans@vru.nl Kees Meijer Unie van Waterschappen kmeijer@uvw.nl Kenneth Goedhart Gemeente Amsterdam k.goedhart@amsterdam.nl Leon van Eummelen Brandweer Zuid Limburg l.eummelen@brwzl.nl Lianne Duisings Waterschap Roer en Overmaas l.duisings@overmaas.nl Verslag kennistafel Risicocommunicatie pagina 1 van 8
Naam Organisatie Tel. Nr. E-mail Lodewijk van Wendel de Joode Ministerie van Veiligheid en Justitie lodewijk.wendeldejoode@minbzk.nl Maarten van Wieringen Hulpverleningsdienst Groningen m.van.wieringen@hvd.groningen.nl Marianne de Graaf Hoogheemraadschap van Delfland mdegraaf@hhdelfland.nl Marlies Bruning-Peeters Waterschap De Dommel mbruning@dommel.nl Michiel Hoorweg GHOR mhoorweg@ghor.nl Miranda van der Voort Hoogheemraadschap van Delfland mvandervoort@hhdelfland.nl Nora Nowee Brandweer Gooi- en Vechtstreek Nora.nowee@brandweergooivecht.nl Peter Niekerk Gemeente Almere pmniekerk@almere.nl Roelof Hoving Waterschap Reest en Wieden r.hoving@reestenwieden.nl Ronald van Miltenburg Brandweer Gooi- en Vechtstreek ronald.vanmiltenburg@brandweergooivecht.nl Sibyl Kosutic Veiligheidsregio Utrecht s.kosutic@vru.nl Simone Schouten Veiligheidsregio Gelderland Zuid simone.schouten@vrgz.nl Warry Meuleman Waterschap Groot Salland wmeuleman@wgs.nl Naam Organisatie Tel. Nr. E-mail Gast Freek van Elswijk Logius Hans Iserief Royal Haskoning h.iserief@royalhaskoning.com Henk Langenberg Ministerie van Infrastructuur en Milieu henk.langenberg@minvenw.nl Irma Boddendijk Codename Future Jan Gutteling Universiteit Twente J.M.Gutteling@utwente.nl Samenvatting Starttijd Eindtijd Onderwerp Samenvatting 10.00 uur 10.10 uur Opening van de bijeenkomst Anne-Marie van het Erve opent de bijeenkomst en heet de aanwezigen welkom. Er wordt een kort voorstelrondje gedaan. Verslag vorige bijeenkomst Het verslag van de vorige bijeenkomst (2 november 2010) wordt vastgesteld. 10.10 uur 11.45 uur Recente onderzoeksontwikkelingen Sociaal-psycholoog en Communicatiewetenschapper aan de Universiteit Twente, Jan Gutteling, vertelt over een aantal recente onderzoeksontwikkelingen op het gebied van risicocommunicatie. Risicocommunicatiebeleid veiligheidsregio s Marc Janssen, student communicatiewetenschappen aan de Universiteit van Twente, heeft als scriptieonderwerp onderzoek gedaan naar de werking van het risicocommunicatiebeleid van de veiligheidsregio s. Dit scriptieonderzoek is te vinden op www.utwente.nl/ibr/icrisp. Voor het onderzoek zijn in augustus en september 2010 gesprekken gevoerd met en vragenlijsten ingevuld door vertegenwoordigers van de veiligheidsregio s. In totaal hebben 17 van de 25 regio s meegewerkt om een beeld te schetsen van de stand van zaken van het risicocommunicatiebeleid. Verslag kennistafel Risicocommunicatie pagina 2 van 8
Uit onderzoek bleek dat nog geen tweederde van de veiligheidsregio s over een communicatieafdeling beschikte, waar risicocommunicatie bij is ondergebracht. Slechts de helft van de beschouwde regio s beschikte over een risicocommunicatiebeleid. Tweederde daarvan koos voor een centraal risicocommunicatiebeleid, maar een decentrale uitvoering. Het is de vraag of dat verstandig is gezien burgers in dezelfde regio mogelijk verschillende geluiden te horen krijgen vanuit verschillende gemeenten. Tevens bleek dat (risico)communicatiebudgetten over het algemeen erg laag waren en er verschillen waren aan te merken tussen landelijke en stedelijke regio s; landelijke regio s beschikten over het algemeen over meer budget dan stedelijke regio s. Met betrekking tot de visie en strategie bleek dat er niet of nauwelijks door de regio s gecommuniceerd werd naar burgers. De enige regio die over risico s communiceerde, bijvoorbeeld op de website, was de (pilot) regio Zeeland. In tegenstelling tot het vaak vooruitdenkende risicocommunicatiebeleid, bleek de interactie tussen de regio s en hun burgers in de praktijk te ontbreken. Een aantal regio s onderkende dit probleem en zei daarmee aan de slag te gaan. Het netwerk van de veiligheidsregio s bestond voornamelijk uit de gemeenten in de regio. Daarnaast waren de brandweer en GHOR belangrijke stakeholders. Het was niet de burger maar de lokale overheid die de meeste invloed bleek te hebben op het risicocommunicatiebeleid van de veiligheidsregio s, terwijl burgers daarin heel belangrijk zijn. Tot slot, bleken er inmiddels een aantal samenwerkingsverbanden te bestaan tussen veiligheidsregio s. Toch was er behoefte naar onderlinge informatie-uitwisseling. Risicocommunicatie en zelfredzaamheid Risicocommunicatie heeft ten doel maatschappelijk draagvlak te creëren voor beleid, ideeën of technologische innovaties of om gedragsverandering te bewerkstelligen. Bij het creëren van maatschappelijk draagvlak gaat het dikwijls om het door de overheid winnen van vertrouwen bij burgers. Het succes van bijvoorbeeld DigiD was afhankelijk van het vertrouwen dat burgers hadden bij het door de overheid bieden van bescherming van hun privacy. Bij het bevorderen van de zelfredzaamheid van burgers is de focus met name gericht op gedragsbeïnvloeding. Veranderende factoren zoals (extreem) natuurgeweld en economische belangen vragen daarin om een cultuurverandering. In tegenstelling tot vroegere tijden, kan de overheid haar burgers met betrekking tot veiligheid geen volledige garantie bieden. Van de burger wordt tevens verwacht dat zij zelfredzaam zijn. Risicocommunicatie is ervoor bedoeld burgers over risico s te informe- Verslag kennistafel Risicocommunicatie pagina 3 van 8
ren en hen een handelingsperspectief te bieden zodat zij zelfredzamer kunnen zijn. Om er voor te zorgen dat burgers zich hierover informeren, is het belangrijk te begrijpen welke elementen in hun keuzen meewegen als het gaat om veiligheid. De volgende drie theorieën kunnen toegepast worden: Protectie Motivatie Theorie (PMT) Extended Parallel Processing Model (EPPM) Framework for Risk Information Seeking (FRIS) De PMT en EPPM theorieën stellen dat de houding, intenties en gedrag van burgers het best beïnvloed kunnen worden door een beroep te doen op hun angst. Sterker nog, hoe meer aanspraak gemaakt wordt op de angst, hoe effectiever en overtuigender de boodschap. Er moet echter voorkomen worden dat burgers in reactie op dergelijke boodschappen in een staat van fear control belanden, waarbij risico s vermeden en ontkend worden. Het gewenste resultaat is om een zekere danger control te bewerkstelligen ter bevordering van de zelfredzaamheid van burgers. Dit kan behaald worden door informatie te baseren op efficacy beliefs. In andere woorden, bij het communiceren van een handelingsperspectief dient de nut en noodzaak en uitvoerbaarheid duidelijk te zijn bij burgers. Het FRIS model betreft de wijze waarop zoekgedrag naar informatie beïnvloed kan worden. Volgens dit model kan men op communicatie omtrent risico s op twee mogelijke manieren reageren: informatie zoeken of het risico vermijden. Om burgers te stimuleren informatie te zoeken is de boodschap ook hier burgers te betrekken bij het risico, onder andere door in te spelen op angsten. Bovengenoemde theorieën zijn recent toegepast in een onderzoek naar de risicobeleving van burgers over overstromingen. Uit dit onderzoek bleek dat: de mate van risicoperceptie de mate van informatie zoekgedrag van burgers beïnvloedde. burgers, die bang gemaakt werden, eerder geneigd waren informatie op te zoeken over overstromingen en hoe daarmee om te gaan. (Dat gold voor ongeveer 95% ten opzichte van 65% van burgers die niet bang gemaakt werden.) gewenst zoekgedrag beïnvloed kan worden door burgers te laten geloven dat de kans op een overstroming relatief groot is en daarnaast woorden als makkelijk te gebruiken in de communicatie daarover voor een laagdrempelig handelingsperspectief; bijvoorbeeld Een eerste gemakkelijke stap die u nu al kunt zetten Algemene opmerkingen/conclusies t.a.v. onderzoeksontwikkelingen Het probleem van risicocommunicatie is dat niemand zich er echt verantwoordelijk voor voelt. De verantwoordelijkheid ligt Verslag kennistafel Risicocommunicatie pagina 4 van 8
11.45 uur 12.45 uur Leermiddelen veiligheid voor middelbare scholieren nu bij het bestuur van de regio s. De gemeenten zijn echter degenen die naar de burger communiceren. Hierdoor kan het voorkomen dat er verschillende geluiden klinken in dezelfde regio. Regio s zouden daarom moeten kijken naar manieren om de gemeentelijke besturen zodanig te beïnvloeden dat de geluiden in de regio niet te veel van elkaar afwijken. Hoewel inspelen op de angsten van burgers effectief kan zijn, ligt dat politiek erg gevoelig. Het is de vraag hoe je op adequate manier voldoende angst creëert zodat burgers informatie gaan zoeken en henzelf voorbereiden op dreigingen maar niet paniek zaait. Het inspelen op angsten gaat uiteraard niet op als de overheid met een draagvlak probleem kampt. Bij een risicobewustzijnscampagne is het belangrijk ook elementen als uitvoerbaarheid en nut te betrekken, anders is het risico op fear control erg groot. Marjo Peters van de veiligheidsregio Midden- en West-Brabant en Irma Boddendijk van Codename Future lichten het onderwerp toe. Inleiding Een effectieve wijze om bewustwording en zelfredzaamheid onder burgers te bevorderen is om jongeren daarbij te betrekken. Zeker jongeren tot 14 jaar (t/m de prepuberteit) zijn nog erg gevoelig voor goed/kwaad, mag wel/niet, veilig/onveilig etc. Via het onderwijs bereik je alle jongeren en kunnen ze er ook gedurende wat langere tijd mee aan de slag. Wanneer dat op een goede manier gebeurt leidt dit tot bewustwording van hun zelf en hun omgeving. Dit zorgt voor een veel grotere handelingsbereidheid ten tijde van een ramp. Naar aanleiding van vraag vanuit haar gemeenten naar effectieve communicatiemethoden gericht op jongeren, heeft de veiligheidsregio Midden- en West-Brabant Codename Future benaderd voor het opstellen van een voorstel. Voorstel Er is veel lesmateriaal ontwikkeld voor scholieren, maar momenteel is dat nog erg versnipperd. Het ministerie is momenteel bezig met een inventarisatie naar de bestaande lespakketten. Zo zijn er lespakketten op het gebied van onder meer overstromingen, pandemieën en gevaarlijke stoffen. De regio wil alle bestaande lespakketten ontsluiten op een centrale website, zodat eenieder hiervan gebruik kan maken. Er bestaan lespakketten voor basis- of middelbare scholieren op (v)mbo, havo, atheneum of gymnasium niveau. De bedoeling is dat hiermee voorkomen wordt dat het wiel opnieuw uitgevonden wordt. De rol van de regio is faciliterend. De regio presenteert de voor de gemeenten relevante lespakketten en informeert de gemeenten hier verder over. Vervolgens kan de regio hen de benodigde ondersteuning Verslag kennistafel Risicocommunicatie pagina 5 van 8
bieden bij het organiseren van een studiedag in de gemeente voor geïnteresseerde scholen. De door de gemeente georganiseerde studiedag is ervoor bedoeld scholen in hun gemeente te informeren hoe ze met het aangeboden lesmateriaal aan de slag kunnen gaan. De bedoeling is eerst aan de slag te gaan met ambassadeursscholen en best practices op te doen en vervolgens andere scholen te enthousiasmeren. Opmerkingen De regio s hebben de aankomende periode beperkte middelen tot hun beschikking en zullen prioriteiten moeten stellen. Het is dus aan iedere regio te bepalen of bovengenoemde taak daartoe gaat behoren. Er moet gewaakt worden dat scholen niet te veel belast worden met pedagogische taken. Zo zijn er naast externe veiligheid ook andere onderwerpen zoals jongeren en alcohol die scholen behandelen. De zogeheten prepuberteit scholieren zijn een belangrijke doelgroep om de zelfredzaamheid van de bevolking te bevorderen. Niet alleen omdat je daarmee een complete doelgroep bereikt maar ook omdat zij vaak hun omgeving er bij betrekken. 12.45 uur 13.30 uur Lunch 13.30 uur 15.00 uur Stand van zaken NL-ALert Het afgelopen jaar is het ministerie van Veiligheid en Justitie bezig met het opzetten van NL-ALert ter ondersteuning van crisiscommunicatie. De ontwikkeling hiervan wordt nauwlettend in de gaten gehouden door risicocommunicatie professionals. Aafke Schaapherder van het ministerie van Veiligheid en Justitie en Freek van Elswijk van Logius lichten de recente ontwikkelingen toe rondom NL-ALert. Wat is het? NL-ALert gebruikt het zogenaamde cell-broadcastingnetwerk om via de mobiele telefoon iedereen in het betreffende gebied te waarschuwen ten tijde van een ramp. Dit is bedoeld ter aanvulling op de sirene. Waarom NL-ALert? Het enige alarmeringssysteem in Nederland, de sirene, is niet voor alle rampen inzetbaar. De boodschap van de sirene is eenduidig: Ga naar binnen, sluit ramen en deuren en zet de radio aan. Er is behoefte naar een instrument dat inzetbaar is voor alle rampen. NL-ALert moet daar uitkomst in bieden. Hoe werkt het? Bij het ontwikkelen van het ICT systeem achter NL-ALert is veel tijd gemoeid. Nederland is het eerste land in de wereld dat een dergelijk systeem van de grond probeert te krijgen. Er zijn dus geen best/worst practices waarvan geleerd kan worden. Wel zijn over het systeem internationale afspraken gemaakt. Verslag kennistafel Risicocommunicatie pagina 6 van 8
In Nederland zijn er diverse GSM masten die worden aangestuurd door drie operators: KPN, T-Mobile en Vodafone. Hierdoor kunnen alle in Nederland aanwezige mobiele telefoons getraceerd worden. Indien een ramp zich voordoet, wordt een opdracht afgegeven om 10 minuten lang waarschuwingsberichten uit te sturen naar alle in een bepaald gebied aanwezige mobiele telefoons. Binnen drie minuten worden diegenen met een mobiele telefoon, inclusief toeristen en buitenlanders, geïnformeerd over het desbetreffende incident. Het systeem is zodanig ingericht dat er per mobiele telefoon één dezelfde bericht afgegeven wordt. Het bericht zal in het Nederlands zijn omdat er van uitgegaan wordt dat niet-nederlands sprekende mensen gewaarschuwd worden door (het gedrag van) hun omstanders. In tegenstelling tot SMS-Alert kan het systeem nooit overbelast raken, omdat berichten verstuurd worden over radiogolven. Hoewel alle mobiele telefoons in potentie deze functie hebben, dient dit in sommige gevallen geactiveerd te worden door de fabrikant om er gebruik van te kunnen maken. Voordelen NL-ALert ten opzichte van andere systemen De voordelen van NL-ALert in vergelijking tot bestaande systemen zoals de sirene en SMS-Alert zijn als volgt: Er wordt gebruik gemaakt van bestaande infrastructuur. Iedereen met een mobiele telefoon kan in een bepaald gebied gewaarschuwd worden over een incident. Deze mobiele telefoons hoeven niet aangemeld te worden, ze worden herkend door de GSM masten. Voor de mobiele telefoongebruiker is het daarom niet privacy gevoelig. Het netwerk kan indien nodig alle 16 miljoen mensen in Nederland informeren en raakt daarbij niet overbelast. Stand van zaken en vervolg NL-ALert Met de drie GSM operators zijn inmiddels contracten afgesloten. Het is de bedoeling om de zichtbaarheid van de waarschuwingsberichten te testen op de 300 meest populaire mobiele telefoontoestellen. 15.00 uur 16.00 uur Risicocommunicatie en vervoer gevaarlijke stoffen Maar eerst zal er kleinschalig ervaring opgedaan worden in een aantal testregio s (ieder met een unieke ligging en daaraan verbonden risico s). Dat zijn Rotterdam Rijnmond, Twente en Haaglanden. In oktober 2011 zal een Go/No Go besluit genomen worden voor een landelijke uitrol. Henk Langenberg van het ministerie van Infrastructuur en Milieu licht dit onderwerp toe. De bedrijven die verantwoordelijk zijn voor het vervoer van gevaarlijke stoffen dienen te communiceren wat zij eraan doen om het vervoer zo Verslag kennistafel Risicocommunicatie pagina 7 van 8
veilig mogelijk te laten plaatsvinden. De rol van de overheid is om burgers verder te informeren over de risico s, de maatregelen die de overheid treft om het vervoer van gevaarlijke stoffen zo veilig mogelijk te maken en een handelingsperspectief te bieden in het geval van een ramp. Het is de bedoeling burgers daarmee zelfredzamer te maken. Subtiel inspelen op de angsten van burgers kan daarbij effectief zijn. Ook, zo bleek uit een campagne in Zuid-Holland, is het belangrijk dicht bij de beleving van mensen te blijven door bijvoorbeeld uit te leggen dat de vervoerde stoffen gebruikt worden in alledaagse producten zoals schoonmaakmiddelen. 16.00 uur 16.05 uur Sluiting Het ministerie wil de veiligheidsregio s ondersteunen bij de communicatie over gevaarlijke stoffen door inhoudelijke teksten te leveren betreft de regelgeving op het gebied van vervoer gevaarlijke stoffen, de verantwoordelijkheid van het Rijk en informatie vanuit het bedrijfsleven. De aanwezige deelnemers zijn van mening dat deze, evenals andere vanuit de regio s beschikbare, teksten ontsloten en geordend zouden moeten worden op een centrale website zoals info.veiligheid.nl. Agendapunten voor de volgende bijeenkomsten Onderwerp Lobbyist Hoe breng ik risicocommunicatie onder de bestuurlijke aandacht? Hoe kan je de bestuurder beïnvloeden? Hoe verkoop je het onderwerp? Angstcommunicatie Stand van zaken NL-ALert In bijeenkomst Verslag kennistafel Risicocommunicatie pagina 8 van 8