Succe svol lezen in het onderwijs WETENSCHAPPELIJK CONGRES VAN STICHTING LEZEN DONDERDAG 10 NOVEMBER 2016 DE VEERENSMEDERIJ AMERSFOORT

Succe svol lezen in het onderwijs WETENSCHAPPELIJK CONGRES VAN STICHTING LEZEN DONDERDAG 10 NOVEMBER 2016 DE VEERENSMEDERIJ AMERSFOORT

Het leesplezier en de leesvaardigheid van kinderen en jongeren wordt voor een groot deel bepaald op school. Inspirerende docenten, uitdagende (taal)lessen, goede (les) boeken en een goed uitgeruste mediatheek; dit alles draagt bij aan een positief leesklimaat waarin kinderen en jongeren kunnen uitgroeien tot enthousiaste en vaardige lezers. Scholen maken het verschil, ook voor leerlingen die van huis uit niet veel met boeken in aanraking komen. Onderwerp van het wetenschappelijk congres 2016 van Stichting Lezen is Succesvol lezen in het onderwijs. Hoe kan het leesplezier en de leesvaardigheid van kinderen en jongeren in het onderwijs worden gestimuleerd? In het plenaire ochtendprogramma stellen wij onze nieuwe bijzonder hoogleraren Roel van Steensel (Leesgedrag) en Eliane Segers (Lezen en Digitale Media) aan u voor. Zij presenteren recent (eigen) onderzoek en vertellen meer over hun onderzoeksplannen voor de komende periode. In de middag zijn er diverse deelsessies rondom belangrijke vraagstukken in het leesonderwijs. Hoe kun je als docent de leesvlam in je leerlingen aanwakkeren? Hoe kunnen zwakke lezers extra worden begeleid? Kunnen digitale tools ondersteuning bieden bij begrijpend lezen? En welke vernieuwingen zijn mogelijk in het huidige literatuuronderwijs? Het congres Succesvol lezen in het onderwijs is bedoeld voor alle onderzoekers, leesbevorderaars, beleidsmakers, schoolleiders, docenten basis- en voortgezet onderwijs, taal- en leescoördinatoren, taalspecialisten, bibliotheekmedewerkers en andere geïnteresseerden die meer willen weten over recent onderzoek naar lezen in het primair en secundair onderwijs. PLENAIR Weerzin tegen lezen of weer zin in lezen? Roel van Steensel Goede lezers zijn lezers die gemotiveerd en in staat zijn om hun eigen leesproces aan te sturen. Maar niet alle leerlingen lezen met plezier; sommige hebben zelfs een uitgesproken weerstand tegen lezen. Ook zijn niet alle leerlingen in staat om strategisch te lezen, dat wil zeggen om leesstrategieën in te zetten om hun leesproces te controleren en te ondersteunen. In mijn presentatie ga ik in op de theorie rond leesmotivatie en vertel ik wat we weten over de vraag hoe we in het onderwijs de leesmotivatie kunnen bevorderen, lees - weerstand tegengaan en welke rol het onderwijs in leesstrategieën daarbij kan spelen. Lezen en digitale media Eliane Segers Kinderen lezen steeds meer teksten online. Dit zijn meestal geen gewone lineaire teksten, maar hyperteksten. In mijn presentatie zal ik ingaan op de vraag hoe kinderen omgaan met dit type teksten. Is begrijpend lezen van een hypertekst moeilijker dan begrijpend lezen van een lineaire tekst, en geldt dit voor alle kinderen? En hoe zit het als de hypertekst een hypermedia-omgeving wordt, waarin ook beeld en geluid zijn toegevoegd? Ik zal dit onderzoek plaatsen in het bredere perspectief van online geletterdheid, een belangrijke pijler van de 21ste-eeuwse vaardigheden. Ook de digital divide en de vraag of alle kinderen evenveel profiteren van de mogelijkheden van het digitale tijdperk komen aan bod.

A DEELSESSIE WAT WERKT BIJ LEESBEVORDERING? Effectiviteit van leesmotivatiebevorderende interventies: een systematische review en meta-analyse Lisa van der Sande Uit verschillende internationale studies blijkt dat veel leerlingen problemen ondervinden op het gebied van leesmotivatie en leesvaardigheid. Op basis van verschillende motivatietheorieën worden enkele mechanismen onderscheiden die leesmotivatie positief kunnen bevorderen. Het huidige onderzoek geeft een overzicht van interventies waarin deze mechanismen worden toegepast en wordt onderzocht wat de effecten van deze interventies zijn op leesmotivatie en leesvaardigheid. Daarnaast is onderzocht hoe de effectiviteit van een interventie samenhangt met verschillende interventie-, steekproef- en studiekenmerken. Leesplezier en leesbegrip van kinderen in de bovenbouw van de basisschool Inouk Boerma Leesplezier en leesbegrip kunnen elkaar versterken. Een kind dat graag leest, zal immers vaker een boek pakken en op die manier zijn leesvaardigheid uitbreiden. Om een goed beeld te kunnen krijgen van het leesplezier en leesbegrip van kinderen is het belangrijk om deze onderwerpen vanuit verschillende perspectieven te bekijken: vanuit het kind, de thuisomgeving en de schoolcontext. In het proefschrift dat tijdens deze presentatie besproken wordt, is er aandacht voor deze verschillende perspectieven. Aan de orde komen bijvoorbeeld de rol van verbeeldingskracht en inlevingsvermogen, het leesplezier van ouders en de percepties van leerkrachten. B DEELSESSIE LITERATUURONDERWIJS Literatuur leert je het leven? Over het stimuleren van persoonlijke en sociale inzichten bij literatuuronderwijs Marloes Schrijvers Bij literatuuronderwijs (bovenbouw havo en vwo) ligt de nadruk logischerwijs vaak op de literaire ontwik - keling van leerlingen. Onderzoek laat zien dat het lezen van literaire fictie ook effect kan hebben op de persoonlijke en sociale ontwikkeling van (jongere) lezers. Mijn promotieonderzoek richt zich daarom op de vraag hoe literatuuronderwijs persoonlijke en sociale inzichten van jongeren kan stimuleren. Deze presen - tatie geeft een overzicht van verschillende studies, waarbij enkele belangrijke bevindingen worden uitgelicht, zoals de effectiviteit van een in samenspraak met docenten ontwikkelde lessenserie. Literatuuronderwijs als denkscholing Martijn Koek Recent onderzoek suggereert dat het lezen en bespreken van literaire romans en verhalen een goede manier is om kritischer te leren denken een belangwekkende vaardigheid in onze ingewikkelde, moderne wereld. Het literatuuronderwijs in Nederland speelt hier echter niet of nauwelijks op in. Sterker nog: er wordt steeds minder lestijd vrijgemaakt voor literatuur. Ik onderzoek hoe die situatie kan worden verbeterd. In mijn presentatie ga ik in op de twee hoofdvragen die ik daartoe probeer te beantwoorden: 1. Wat houdt kritisch denken binnen de context van het literatuuronderwijs nou eigenlijk in? 2. Hoe zouden we kritisch denken in de literatuurles kunnen stimuleren?

C DEELSESSIE PRATEN OVER BOEKEN Maar als je erover nadenkt Een jaar literatuuronderwijs in groepen 7 en 8 van de basisschool Gertrud Cornelissen Leerlingen uit de bovenbouw van de basisschool die met elkaar in gesprek gaan over boeken die ze allemaal gelezen hebben, ontwikkelen zich in het verwoorden van hun belevingen, interpretaties en beoordelingen. Dit blijkt uit evaluatie van het onderwijsleertraject literaire gesprekken, waarin leerlingen in een jaar tijd vier boeken met elkaar hebben gelezen en besproken. Bovendien zijn leerlingen beter in staat om steeds meer verschillende soorten vragen te stellen. In de presentatie ga ik in op de achterliggende visie en opbouw van het onderwijsleertraject. De vaardigheden van de leerkracht en van de leerlingen worden toegelicht aan de hand van gespreksfragmenten. Formatief evalueren met leesgesprekken Joanneke Prenger Toetsen geven geen volledig beeld van de leesvaardigheid van leerlingen, daarom zijn vormen van formatief evalueren binnen het leesonderwijs ook waardevol. Leesgesprekken zijn een uitgewerkte vorm van deze manier van evalueren. Het zijn gesprekken over lezen die je als leraar voert met individuele leerlingen of groepjes leerlingen. Deze gesprekken helpen bepalen welke vervolgactie nodig is om de leerling nieuwe doelen in zijn leesontwikkeling te laten bereiken. In deze presentatie ga ik in op onderzoek naar formatief evalueren en vertel ik wat leesgesprekken zijn, wat ze toevoegen aan toetsen en wat ze in de praktijk op - leveren. D DEELSESSIE LEZEN MET BEGRIP Verbeeldingskracht helpt bij het begrijpen van tekst Lisanne Bos Voor veel leerlingen in het basisonderwijs blijft begrijpend lezen een struikelblok. Een beloftevolle aanpak lijkt het proberen te beleven van de situatie en gebeurtenissen die in de tekst beschreven worden. Op die manier maakt de lezer in het hoofd niet langer een talige, innerlijke voorstelling van wat er staat, maar een visuele representatie van waar het verhaal over gaat. Dit wordt ook wel het situatiemodel genoemd. In mijn onderzoek bekeek ik drie leesstrategieën die essentieel zijn voor het vormen van zo'n situatiemodel: mentaal simuleren, inferenties maken en begripsmonitoring. Ik zal ingaan op de resultaten van het onderzoek en de betekenis ervan voor de praktijk. Nieuwsbegrip in het vmbo: het belang van instructie op maat Mariska Okkinga Vmbo-leerlingen hebben veel moeite met begrijpend lezen. Een methode om begrijpend lezen te verbeteren, is leerlingen leesstrategieën aan te leren zoals voorspellen waar een tekst over gaat of vragen stellen tijdens het lezen. In mijn onderzoek is gedurende twee schooljaren het effect van Nieuwsbegrip gemeten in het vmbo. Nieuwsbegrip is een methode waarbij dergelijke leesstrategieën worden aangeleerd. Wat blijkt is dat de leerlingen die Nieuwsbegrip kregen niet méér vooruitgingen in begrijpend lezen dan de leerlingen die het reguliere programma kregen aangeboden. In deze sessie ga ik op zoek naar mogelijke verklaringen hiervoor. Hierbij valt te denken aan verschillen tussen leerlingen en aan verschillen tussen docenten in hun instructie.

E DEELSESSIE LEESBEGELEIDING ZWAKKE LEZERS Leesbegeleiding in het regulier en speciaal (basis)onderwijs Femke Scheltinga en Hanneke Wentink Geletterdheid is voor alle leerlingen de sleutel tot succes op school en in onze maatschappij. Ook voor leerlingen in het s(b)o. Bijna alle leerlingen in het s(b)o hebben moeite met leren (lezen), om wat voor reden dan ook, en lopen risico laaggeletterd te worden. Het is een uitdaging voor leerkrachten om dit te voorkomen. In deze bijdrage laten we zien dat de inhoud van de leesbegeleiding in het s(b)o over het algemeen niet erg verschilt van die van het regulier onderwijs, maar dat de aanpak wel specifieke ken - merken heeft, vooral omdat lezen voor deze doelgroep betekenisvol en functioneel moet zijn. RONDE 2 F DEELSESSIE WAT WERKT BIJ LEESBEVORDERING? Zie voor inhoud deelsessie A G DEELSESSIE TWEETALIGHEID Leesvaardigheid en cognitie: wat beïnvloedt wat? Evelyn Bosma Cognitieve vaardigheden spelen een belangrijke rol bij de ontwikkeling van leesvaardigheid. Nieuw onderzoek suggereert echter dat het causale verband ook de andere kant op zou kunnen werken: dat leren lezen en schrijven het brein een boost geeft. Iets soortgelijks vinden we terug in recent onderzoek naar tweetaligheid. Het lijkt erop dat kinderen met betere cognitieve vaardigheden makkelijker een tweede taal leren en dat veel ervaring met twee talen goed is voor de cognitieve ontwikkeling. Deze presentatie gaat in op de onderliggende mechanismen die cognitieve groei veroorzaken. Begrijpend lezen bij eentalige en tweetalige leerlingen: inzichten in de leesontwikkeling en het leesproces Liza van den Bosch In het basisonderwijs is er een aanzienlijk aantal leerlingen dat thuis geen of weinig Nederlands spreekt. Zij leren lezen in hun tweede taal. Bekend is dat veel tweedetaallezers, ondanks een goede technische leesvaardigheid, problemen ondervinden bij begrijpend lezen. Deze presentatie vergelijkt tweetalige Turks-Nederlandse leerlingen (tweedetaallezers) en eentalige Nederlandse leerlingen (eerstetaallezers) in groep 4 en 5. Om meer inzicht te krijgen in de problemen die tweedetaallezers ervaren tijdens het lezen is eyetrackingtechnologie ingezet.

H DEELSESSIE ROL VAN DE DOCENT PO EN VO Hoe kunnen leraren door het beïnvloeden van de motivatie van hun leerlingen de leesprestaties van hun leerlingen versterken? Jeanette Kunst In de groepen 4 t/m 8 van het basisonderwijs is bij een grote groep leerlingen en leraren de relatie tussen leesmotivatie, leesprestaties en pedagogisch-didactisch handelen onderzocht. Een hoger leesniveau van leerlingen blijkt samen te hangen met tal van factoren, zoals een leesaanpak waarin leerlingen de kans krijgen om veel (zelfgekozen) boeken te lezen, waarbij leraren hun leerlingen begeleiden met motiverende lees - gesprekjes en ze ondersteunen bij hun boekkeuze wanneer ze tijdens het stillezen niet aan het lezen zijn. Ook anderszins blijkt de waarde van andere leerkrachtvaardigheden dan directe invloed van de leerkracht op de leesprestaties door vakdidactische maatregelen. Het belang van een goede relatie met de leerkracht voor betrokkenheid bij leren en presteren in de klas Helma Koomen De laatste decennia vormt de affectieve kwaliteit van relaties tussen leerkrachten en leerlingen een belangrijk onderwerp in de internationale onderzoeksliteratuur. Warme, veilige relaties zijn in veel opzichten gunstig voor leerlingen en bevorderen de betrokkenheid in de klas en het leren van schoolse vaardigheden. Conflict in relaties, daarentegen, belemmert de schoolse ontwikkeling. Dit geldt voor jonge kinderen, maar ook voor leerlingen uit de bovenbouw en het voortgezet onderwijs. De kwaliteit van de relatie met de leerkracht is voor ieder kind belangrijk. Toch zien we de grootste effecten bij kwetsbare groepen, zoals kinderen met leer- en gedragsproblemen. Deze kinderen lopen een dubbel risico: de kwaliteit van de relatie met de leerkracht is het ongunstigst en de invloed ervan het grootst. I DEELSESSIE DIGITALE MIDDELEN ALS ONDERSTEUNING BIJ LEESPROBLEMEN Multimedialeren bij kinderen met dyslexie Carolien Knoop - van Campen Kinderen met dyslexie krijgen op school vaak audiosoftware of voorleeshulp. Hoewel dit het lezen ondersteunt, is het vanuit de onderzoeksliteratuur onduidelijk of deze ondersteuning ook bevorderlijk is voor het leren, of juist belemmerend. Voor beide zijn aanwijzingen, uit zowel de theorie als de praktijk. Bij beide effecten is het werkgeheugen een bepalende factor. Kinderen met dyslexie hebben vaak werkgeheugenproblemen, waardoor ze eerder cognitieve overbelasting ervaren in een multimediale leersituatie. Daarom wordt in deze presentatie gezocht naar de optimale multimediale leeromgeving voor kinderen met dyslexie. Leesplezier voor zwakke lezers binnen de Bibliotheek op school Jolijn Faber Kunnen zwakke lezers (weer) plezier krijgen in verhalen en lezen? De reguliere collectie van de Bibliotheek op school bleek niet voldoende aan te sluiten bij de behoefte van kinderen met dyslexie of grote leesmoei - lijkheden. Daarom heeft de Koninklijke Bibliotheek van 2013 tot 2015 op zeven basisscholen pilots opgezet

om zwakke lezers te laten kennismaken met passende (digitale) materialen, waaronder gesproken boeken en karaoke-lezen. Daarnaast is in de pilots onderzocht hoe de materialen het beste in de school ingezet kunnen worden. De resultaten van het onderzoek laten zien dat het zeker mogelijk is om zwakke lezers (weer) leesplezier te geven, met inzet van de juiste materialen. J DEELSESSIE KWALITEIT VAN INFORMATIEVE LEESTEKSTEN Zakelijke teksten voor groep 5-8: een doorgaande leeslijn? Jacqueline Evers - Vermeul Middelbare scholieren moeten vaak zelfstandig informatie uit zakelijke teksten verwerken. Idealiter worden ze daar goed op voorbereid en krijgen ze op de basisschool gaandeweg steeds moeilijkere teksten te lezen. Maar gebeurt dat ook? Is er bij de zaakvakteksten sprake van een doorgaande leeslijn? Tijdens deze presentatie bekijken we teksten uit veelgebruikte methodes voor aardrijkskunde, geschiedenis en natuur & techniek. Informatieve boeken en teksten in een aanpak voor begrijpend lezen Thoni Houtveen en Anneke Smits DENK! is een aanpak voor begrijpend lezen waarin kinderen in groep 5-8 fictie en informatieve boeken lezen binnen thema s die minimaal zes weken duren. Boeken en teksten dienen zo gekozen te worden dat kinderen beter worden in begrijpend lezen. Dat is zeker bij informatieve teksten en boeken niet altijd evident. In deze presentatie gaan we in op de vraag wat informatieve boeken en teksten meer of minder geschikt maakt binnen een aanpak voor begrijpend lezen. Daarbij besteden we aandacht aan aspecten als cognitieve belasting, verhaal- en alineastructuur en taalgebruik. PROGRAMMA Dagvoorzitter Karin van As 09.30 10.00 uur Inloop met koffie en thee 10.00 10.15 uur Opening Gerlien van Dalen directeur Stichting Lezen 10.15 11.00 uur Weerzin tegen lezen of weer zin in lezen? Roel van Steensel 11.00 11.45 uur Lezen en digitale media Eliane Segers 11.45 12.00 uur Discussie onderzoeksthema s 2017 2020 12.00 13.00 uur Lunch met posterpresentaties 13.00 13.30 uur Uitreiking Scriptieprijs 13.30 14.30 uur Deelsessieronde I 14.30 15.00 uur Pauze 15.00 16.00 uur Deelse ssieronde II 16.00 16.30 uur Afsluiting door Johan Goossens: cabaretier, schrijver en docent 17.00 uur Borrel

Succesvol lezen in het onderwijs WETENSCHAPPELIJK CONGRES VAN STICHTING LEZEN DONDERDAG 10 NOVEMBER 2016 VOOR WIE? Onderzoekers, leesbevorderaars, beleidsmakers, schoolleiders, docenten basis- en voortgezet onderwijs, taal- en leescoördinatoren, taalspecialisten, bibliotheekmedewerkers en andere geïnteresseerden die meer willen weten over recent onderzoek naar lezen in het primair en secundair onderwijs. AANMELDEN Tot 5 november kunt u zich opgeven via onze site lezen.nl/wetenschappelijkcongres. Daar vindt u onder Inschrijven een inschrijfformulier en kunt u ook aangeven welke deelsessies u wilt bijwonen. KOSTEN De deelnamekosten bedragen 150,- Student: 50,- (nummer collegekaart vermelden) Inclusief koffie, thee, lunch en congresbundel die medio 2017 zal worden toegezonden. LOCATIE Het congres vindt plaats in De Veerensmederij in Amersfoort Soesterweg 330 3812 BH Amersfoort Voor routebeschrijving, zie deveerensmederij.nl MEER INFORMATIE Op lezen.nl/wetenschappelijkcongres vindt u meer informatie over het programma, sprekers en aanmeldprocedure. Ook kunt u contact opnemen met Stichting Lezen: Jette van den Eijnden, jvandeneijnden@lezen.nl Barbara Berends, bberends@lezen.nl t 020 623 05 66 ontwerp lijn 1 haarlem fotografie ton koene druk zalsman bv zwolle