HOOFDSTUK 28 : DE PENTATONISCHE TOONLADDER Horizontale en verticale analyse Het principe van solo s is eenvoudig; je bedenkt een melodie over een bepaald akkoordenschema. Hierbij ontstaan 2 problemen : welke toonladder ga je gebruiken en wat is de klankkleur die elke toon krijgt bij het gebruik ervan. Er zijn twee verschillende denkpatronen die kunnen gebruikt worden; de horizontale en verticale analyse. Bekijken we volgende melodie : Horizontaal kunnen we aan de hand van de jazzanalyse elke toon t.o.v. het akkoord gaan bestuderen : Deze manier noemen we de verticale analyse, omdat we elke toon t.o.v. de bovenstaande harmonie gaan bekijken. Op deze manier kunnen we te weten komen of een solo een rustige vorm (veel akoordnoten) of een bewegende vorm (bewegings en spanningnoten) zal hebben. Het nadeel van deze vorm van soleren is dat het veel tijd vergt om een melodie spontaan te bedenken; je hebt veel ervaring (lees uitproberen) nodig. Een andere manier van soleren is de horizontale analyse; hierbij houden we geen rekening met de bovenstaande harmonie, maar enkel met de toonaard. Bekijken we dezelfde melodie dan zien we dat deze is opgebouwd uit volgende gebruikte tonen : De gebruikte tonen worden niet geanalyseerd t.o.v. de harmonie, maar wel vanaf de toonaard : Hierdoor krijgt het toonaardgevoel de bovenhand op de harmonie. Deze manier van soleren geeft als voordeel dat je minder moet denken om een melodie te verkrijgen. 559
Deze vorm van soleren ontstond in de Late Middeleeuwen, waarbij de melodie veel belangrijker was dan de akkoorden die konden gevormd worden. Deze denkwijze vindt men ook terug in veel andere wereldmuziek zoals Aziatische, Arabische en Afrikaanse stijlen. Pentatonisch Majeur De basis van alle toonladders is de majeurtoonladder. Deze geeft de basis van de majeurtoonaard (en bijbehorend akkoord). Vanuit de jazzanalyse weten we welke klankkleuren elke toon veroorzaakt : We weten dat deze toonladder uit 2 majeur tetrachords bestaat. Door de inwendige structuur weten we tevens dat de toonafstanden uit hele en halve tonen bestaat. Het probleem bij de halve tonen is dat zij de bovenhand nemen bij een melodievorming; ze willen alleen maar oplossen naar hun bovenliggende buur. Hierdoor wordt de melodie steeds gestuurd door deze tonen. Om dit te vermijden worden de tonen ( F en B in het voorbeeld) weggelaten : Op deze manier krijgen we een majeurtoonladder die toch de toonaard bevestigt (de akkoordnoten van de majeur 3-klank blijven actief) en bestaat uit 5 verschillende tonen (vandaar de naam : PENTA TONISCH penta staat voor 5 in het Grieks). Met deze 5 verschillende tonen kan je eenvoudig een melodie gaan opbouwen. Zoals gezegd is het toonaardgevoel belangrijker dan de klankkleur die de melodie t.o.v. de akkoorden veroorzaakt : Algemeen kan je dus in gelijk welke toonaard de majeur pentatonische toonladder uitschrijven door de 11 en 7 uit de majeur toonladder weg te laten. Belangrijk om te onthouden is dat je dus op gelijk welke toon uit de toonladder kan starten om de toonaard te bevestigen. De horizontale melodievorming is dan belangrijker dan de harmonische bevestiging. Schrijf nu op de volgende pagina alle majeur pentatonische toonladders uit bij de gevraagde toonaarden : 560
3. Pentatonische majeurtoonladders op de gitaar Doordat de pentatonische toonladder niet akkoordgebonden is, hoeven we niet steeds met de grondnoot ( 1 ) uit de toonlader te starten. Je kan de pentatonische toonladder aanzien als een verzameling van tonen die samen de toonaard bevestigen. Bekijken we de pentatonische majeurtoonladder in C binnen het bereik van de eerste 12 frets op de gitaar dan krijgen we : Om dit eenvoudiger te gaan bestuderen, gaan we de toonladder in posities benoemen : 1ste positie = startend op de 1 2de positie = startend op de 9 3de positie = startend op de 3 4de positie = startend op de 5 5de positie = startend op de 13 561
Het voordeel op de gitaar is dat we de posities zo kunnen spelen dat er steeds 2 noten per snaar kunnen genomen worden. Als basisgrepen krijgen we dus : De vijf grepen blijven dus gelijk in gelijk welke toonaard, wat het onthouden vergemakkelijkt. Deze toonladders worden in vrijwel elke pop en rockstijl gebruikt om zanglijnen en improvisaties te maken. Om deze op de gitaar te gaan inoefenen gaan we opnieuw gebruik maken van de kwintencirkel om te controleren of we alle toonaarden hebben rondgespeeld. We starten met eenvoudige ritmische figuren om de techniek op de gitaar te verbeteren; zoals altijd controleer je de up en downstrokes. Dit is iets eenvoudiger dan de gewone toonladders, daar er op elke snaar steeds 2 noten gespeeld worden. Om alle oefeningen uit te werken in alle toonaarden zou deze cursus te volumineus worden; aan jou om de voorbeeldoefeningen uit te werken in alle toonaarden. 562
Laten we beginnen met vierde tonen, waarbij we steeds beginnen met de laagst mogelijke positie per toonaard : Speel nu de mogelijke posities in de andere toonaarden met dezelfde ritmische figuur, waarbij je steeds start op de laagst mogelijke positie : Eb Bb Ab Db F C# C F# Gb G P r o b e e r de verschillende toonladders ook uit met andere tempo s. Let op de zuiverheid van alle tonen en controleer steeds de juiste up en downstrokes. B D E Cb A Toonaard 1 2 3 4 5 C G D A E B F# C# Ab Eb Bb F Gibson Florentine (1928) 563
Hieronder vind je een tabel met alle toonaarden en posities. De romeinse cijfers geven het fretnummer aan waar je welke positie kan spelen : Toonaard 1ste 2de 3de 4de 5de C VIII X los III V G III V VII X los D X XII II V VII A V VII IX XII II E XII II IV VII IX B VII IX XI II IV F# II IV VI IX IX C# IX XI I IV VI Ab IV VI VIII IX I Eb XI I III VI VIII Bb VI VIII X I III F I III V VIII X Werk nu zelf de volgende toonaarden en verschillende posities uit met de vooropgestelde ritmische figuren : 564
Andere manieren om zowel de pentatonische posities als de plectrumhand te oefenen zijn de volgende : Charlie Parker en Miles Davis 565
Andere technische oefeningen Hieronder vind je andere manieren om de pentatonische toonladders te bestuderen, je zal merken dat deze licks een zekere melodie veroorzaken, en dus direct in de praktijk te gebruiken zijn. Als voorbeeld heb ik een pentatonische toonladder in C gebruikt; aan jou om deze in alle 5 posities te spelen en in alle toonaarden : Gebruik ook andere ritmische patronen om deze oefeningen in te studeren. Figuren met achtste noten geven aan deze lick een Oosters karakter. Deze oefening is een zeer goede technische oefening voor de vingers. Hou goed rekening met een correcte up en downstroke bij elke noot; het is de enige manier om deze lick op snelheid te krijgen. Niet zo eenvoudig op hogere snelheden, maar eens je deze lick in je vingers hebt klinkt hij fenomenaal. Rickenbacker Fireglo 6 566
Gretch Corvette (1963) 567
Wisselen van pentatonische posities op de gitaar Nadat we de 5 posities afzonderlijk hebben bestudeerd, gaan we nu twee en meerdere posities met elkaar gaan verbinden. Door de posities na of door elkaar te gebruiken kan je langere lincks maken en leer je de pentatonische toonladder ook over de lengte van je gitaarnek spelen i.p.v. een vertikale ligging (vooral bij de vertikale vingerzetting zal je meer visueel een positie gaan onthouden, wat een melodievorming niet bevordert). Doordat de tonen uit de toonladder enkel de toonaard bevestigen, kunnen we op gelijke welke toon van positie veranderen. Hieronder vind je de verschillende combinaties : 1ste en 2de positie : Dit kan je inoefenen in alle toonaarden met verschillende mogelijke ritmische figuren. Gebruik de kwintencirkel als controle voor alle toonaarden. John Mc Laughlin F C G Bb D Eb A Ab E Db C# F# B Cb Gb Werk zelf alle oefeningen uit en noteer ze in notenschrift, zodat je zelf je eigen licks leert noteren. 568
2de en 3de positie : 3de en 4de positie : 4de en 5de positie : 5de en 1ste positie : Muddy Waters 569
Verdere uitbreidingen Na 2 posities te hebben gecombineerd gaan we nu 3 posities combineren. De runs worden dus langer, wat de mogelijkheid biedt om een grotere muzikale zin op te bouwen. Opnieuw is het aan jou om de licks in alle toonaarden te gaan bestuderen en ook verschillende ritmische patronen te gaan uitwerken. Er zijn verschillende combinaties mogelijk bij elke run, werk deze zelf uit : Je begint het best met het uitschrijven van de volledige toonladder (bv. C majeur pentatonisch 1ste tot 3de positie) : Werk dan een ritmische figuur uit met het aantal noten zodat deze binnen 1 of meerdere maten kan herhaald worden: En werkt de toonladder uit : Kies dan een vingerpositie uit en werk de up en downstrokes uit. Hierna werk je andere variaties uit om van de ene positie gemakkelijk in de andere positie te verschuiven. Probeer zoveel mogelijk de verdelingen van de vingers te behouden (4 frets over 4 vingers). Probeer het het wisselen van positie ook te vermijden dat je glijdt over de snaren. Op de volgende pagina vind je een paar ritmische figuren die je kan gebruiken bij het uitwerken van de runs. Kies zelf de toonaard en de combinaties van de pentatonische posities. 570
Airline Gibson ES75-WH 571
Gibson Kroyden (1930) Foreigner 572
Harpguitar Randy Roads 573
We kunnen nu de runs verder gaan uitbruiden door de toonladders zowel stijgend als dalend te spelen. Merk hierbij op dat we de laatste toon geen 2 maal herhalen : Opnieuw kan je zelf met de vooropgestelde ritmische figuren zelf een toonaard en combinatie van posities kiezen en runs gaan uitwerken (vergeet ook niet de voortekening van de toonaard aan te duiden) : Jimi Hendrix 574
575
4. Pentatonisch Mineur Pentatonische majeurtoonladders kunnen gebruikt worden om majeur akkoorden en toonaarden te bevestigen. Indien de toonaard of het akkoord mineur is, moeten we een andere pentatonische toonladder gaan aanmaken. We starten dan vanaf een mineur toonladder : Deze toonladder wordt ook wel de antieke mineurtoonladder of Aeolische toonladder genoemd. Verder in deze cursus zullen we hier dieper op ingaan. Net als de majeurtoonladder (zie blz. 560) heeft deze mineurtoonladder hele en halve toonsafstanden. Door de halve toonsafstanden te verwijderen, ontstaat een nieuwe toonladder : de pentatonische mineurtoonladder : Als algemene formule voor een pentatonische mineurtoonladder krijg je dus : Net als bij de toonaarden, is er een verband te vinden tussen majeur en mineur pentatonische toonladders : Majeur toonaarden Mineur toonaarden 576
Op de gitaar betekend dit dat de 5 posities van de majeur pentatonische toonladder blijven gelden voor de mineur pentatonische toonladder; de klankkleur (analyse) veranderd wel t.o.v de toonaard : Majeur positie 1ste 2de 3de 4de 5de Mineur positie 5de 1ste 2de 3de 4de Hieronder vind je alle posities met de bijbehorende analyses : 577
De mineur pentatonische toonladders kunnen dus op dezelfde manier worden ingeoefend als de majeur pentatonische toonladders. Wisselen en combineren van de verschillende posities blijft gelijk. Dit betekend ook dat je over 2 verschillende akkoorden (een majeur én een mineurakkoord) dezelfde lick kan spelen (de Francisco Tarrega voortekening blijft immers gelijk). Dit is de basis van een goede rock, pop of bluessolo; de herhalen van een patroon zal ervoor zorgen dat de melodie blijft hangen. De verticale klankkleur zal veranderen (de noten krijgen een andere analyse t.o.v. het gespeelde akkoord), maar de positie op de gitaar blijft gelijk. Als je een lick naspeelt of zelf aanmaakt zorg ervoor dat je de lick op verschillende plaatsen op de gitaarnek instudeert (en eventueel transponeert naar andere toonaarden). Op de volgende pagina vind je enkele voorbeelden : 578
Je zoekt zelf de correcte up en downstrokes bij deze lick (afhankelijk van je positie die je zelf kiest op de gitaar). Vergeet de voortekening niet te schrijven!! Merk op dat de analyse over beide akkoorden anders is, maar de lick blijft gelijk. Probeer nu zelf enkel licks aan te maken (transponeer de licks ook naar andere toonaarden en zoek variaties) : 579
Zelfde oefening, maar nu gaan we de licks wat uitbreiden. Je kan gerust verschillende posities met elkaar gaan combineren. Zorg voor een goede up en downstroke uitwerking en schrijf onder de lick de analyse t.o.v. het akkoord. (Je kiest de majeur en mineur akkoorden door naar de voortekening te kijken) : 580
581
Kies nu zelf de toonaard en de ritmische figuur van de pentatonische lick : Metro 582
5. Combineren van pentatonische toonladders Het voordeel van de pentatonische toonladders is dat je niet veel rekening moet houden met de verticale analyse van de tonen t.o.v. de gespeelde akkoorden; de toonaard is belangrijker dan de akkoordenprogressie. Soleren op deze manier geeft een snel en melodisch resultaat. Het wordt moeilijker als de akkoordenprogressies buiten de cadensen (V I en IV I) gaan, de harmonie beweegt meer zodat niet alleen de toonaard, maar ook de akkoordenbeweging invloed zal hebben op de melodievoering. We kunnen de solo een pentatonisch karakter blijven houden door de tonen binnen een lick te gaan aanpassen. Bekijk volgend voorbeeld : Je krijgt een II-V-I cadens in de toonaard van CM. Als je van elk akkoord de bijpassende pentatonische toonladder uitschrijft (een Vde graad beschouwen we voorlopig als een Majeur akkoord) dan zie je dat de 3 toonladder verschillende tonen gemeenschappelijk hebben. We kiezen nu een lick die past over één bepaald akkoord (bv. de Iste graad, kan ook de andere graden zijn) : Daarna herhalen we de lick over de andere akkoorden, maar we passen de tonen die niet horen tot het bovenstaand akkoord aan zodat ze uit de overeenkomstige pentatonische toonladders komen : Op deze manier krijg je een gitaarlick die herhaalt (blijft hangen in het gehoor) en je past de lick aan de harmonie aan. Belangrijk aan deze methode is dat je één basislick gebruikt, en de copies aanpast aan de akkoorden en bijpassende pentatonische toonladders. 583
De basistoonladder van de lick Opgegeven akkoordenschema Opgegeven ritmische figuur van de lick Uitgewerkte lick over één akkoord De afgewerkte solo Het is aan jou om de up en downstrokes en analyse over de andere akkoorden erbij te schrijven. Merk bij deze lick op dat er over de gehele lijn slechts één noot moet veranderd worden. Luister goed naar de beweging van dezelfde lick over de verschillende akkoorden; het is een mooi voorbeeld hoe iets eenvoudigs toch effectief kan worden gebruikt om te soleren oven een akkoordenschema. Slash Op deze manier kan je zelfs soleren over d e m e e s t i n g e w i k k e l d e akkoordenschema s. Zorg bij het componeren van lick voor een mooie vloeiende lijn over de gehele lick (vermijdt grote sprongen). Onthoud dat de toonladder slechts de basis is van een melodie; je hoeft niet noodzakelijk alle noten uit de toonladder gebruiken om een melodie te maken. Op de volgende pagina kan je nu zelf aan de slag. 584
585
Volgende oefening maakt de lick iets langer, elk akkoord duurt nu 2 maten, zodat de melodie verder kan bewegen. Rickenbacker Tom Petty 586
Zelfde oefeningen, maar alle gegevens zijn nu opengelaten. Aan jou om deze oefening zoveel mogelijk uit te werken. Je kan nu in de vorige delen van deze gitaarcursus op zoek gaan naar akkoordenschema s en gitaarlick over de akkoorden gaan schrijven. Deze manier van theoretisch schrijven vergt veel tijd en inspanning, maar het is dé manier om nooit uitgespeeld te geraken over schema s; je kan steeds opnieuw nieuwe combinaties gaan verzinnen en uitproberen. Begin met een eenvoudige structuur (1 octaaf toonladders, eenvoudige ritmische figuren) en studeer deze op verschillende plaatsen (en verschillende toonaarden) op de gitaarnek in. Zoek dan variaties op de melodie door tonen te veranderen, weg te laten, etc. Je kan ook de ritmische structuur gaan bewerken en een thema ingewikkelder laten worden naargelang de lengte van de lick. Uitproberen is dé boodschap!!! 587
6. Dominant pentatonisch In de harmonische delen van deze cursus hebben we al gezien dat het dominant 7 akkoord een belangrijke taak heeft binnen de harmonie; het is het enigste akkoord dat de mogelijkheid geeft om op te lossen. Dit gegeven wordt in alle West- Europese muziekstijlen gebruikt om een akkoordenschema kracht en muzikaliteit te geven. Om over dit akkoord te soleren hebben we dus een toonladder nodig die zowel de toonaard bevestigt als de akkoordvorm. Bekijken we dit vanuit de Vde graad van CM dan zie je dat we G7 als dominantakkoord hebben. We moeten dus een toonladder aanmaken waarbij de akkoordnoten van het betreffende akkoord ( G7 ) op de juiste plaats in de toonladder staan (1, 3, 5, 7) maar dat ook de toonaard van CM moet behouden blijven. Door deze aanpassing in de toonladder krijgen we een verandering in de inwendige structuur (halve en hele toonsafstanden) binnen de toonladder; de 7de graad wordt verlaagd om de toonaard ( CM ) te bevestigen. Net als bij de majeur toonladder kunnen we nu de halve toonsafstanden uit deze toonladder halen om een melodische karakter te krijgen. Het verschil tussen de majeur toonladder en deze nieuwe toonladder (ook de mixolydische toonladder genoemd) is dat we niet de 7de graad verwijderen, maar de 13de graad. Op deze manier krijgen we opnieuw een pentatonische toonladder, maar met een andere structuur : de dominant pentatonische toonladder. Halve toonsafstanden 588
Ook deze toonladder kan je op de gitaarnek verdelen over 5 posities : Alle combinaties met posities en technische oefeningen kan je nu ook uitwerken met deze toonladder. Deze dominant pentatonische toonladder komt in oudere rock en popmuziek zelden voor, maar modernere solisten (Stevie Ray Vaughan, Joe Satriani, ) maken gebruik van deze klankkleuren. Deze toonladder kan je dus gebruiken over elk dominant akkoord (Vde graad). Door het gebruik ga je dus zowel horizontaal (de toonaard) als verticaal (het akkoord) gaan redeneren om een solo uit te schrijven. Vooral in combinatie met de majeur en mineur pentatonische toonladder kan deze voor verrassende melodieën zorgen. 589
Werk nu solo s uit over de schema s : John Doan 590
Maak bij bovenstaande oefening 2 variaties en kies zelf een ritmisch patroon dat je herhaalt over elke maat. Mark Knopler & Chat Atkins 591
Kies zelf de toonaard en ritmisch patroon : Steve Howe 592