Bevindingen interviews voortgezet onderwijs

Bevindingen interviews voortgezet onderwijs Naast rekenen en taal, ook voor gezonde leefstijl op school doorlopende leerlijnen vanaf de kleuters, naar het voortgezet onderwijs en het mbo. Utopie of werkelijkheid? Medewerkers van thema-instituten 1, RIVM Centrum Gezond Leven (CGL) en Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO) vroegen 5 scholen uit het voortgezet onderwijs of ze werken met leerlijnen voor de reguliere vakken en voor gezonde leefstijl. Hoe ontwikkelen ze deze leerlijnen? En hoe zoeken ze naar leermiddelen om de leerlijnen in te vullen? Een hulpmiddel voor scholen bij het opstellen van een leerplan met betrekking tot gezonde leefstijl is het door SLO ontwikkelde leerplankader Sport, bewegen en gezonde leefstijl. Ook Gezonde School biedt hulp, bijvoorbeeld via de website gezondeschool.nl en de zoektool waarmee je erkende aanpakken en leermiddelen voor gezonde leefstijlthema s kunt vinden. We vroegen scholen naar hun indruk van het leerplankader en de Gezonde School-zoektool. Op welke manier zouden ze deze kunnen gebruiken bij het opstellen van leerplannen? En hebben ze verder nog wensen, adviezen of vragen? De input van deze gesprekken gebruiken we onder andere om de koppeling tussen het leerplankader en de Gezonde School-aanpak en leermiddelen te maken. We willen inzichtelijk maken in hoeverre de beschikbare programma s voldoen aan de inhoudelijke onderdelen van het leerplankader per leerjaar. De uitkomsten van de gesprekken met vertegenwoordigers van 5 vo-scholen zijn hieronder geanonimiseerd samengevat. De geïnterviewde scholen Er zijn interviews gehouden met vertegenwoordigers van 5 scholen in het voortgezet onderwijs. De scholen lopen uiteen in onderwijssoort en visie. School 1, school voor mavo, havo, atheneum en gymnasium De geïnterviewde is docent lichamelijke opvoeding en coördinator Gezonde School. De school heeft geen vignet maar bereidt de aanvraag voor gericht op voeding. De aandacht van de school is gericht op de aanvraag van het themacertificaat Voeding. De geïnterviewde heeft structureel tijd als coördinator Gezonde School door middel van taakuren. Er zijn op alle vier de pijlers activiteiten georganiseerd. Voor educatie is de methode Do It aangeschaft. Dit is gebeurd door middel van de ondersteuningsaanvraag. Dit jaar is de methode officieel uitgevoerd en ingeroosterd. Vorig jaar is de methode uitgevoerd als pilot met een aantal groepjes en is er een diëtiste langsgekomen om een introductie te geven over zoetigheid en snacks, suikerhoudende dranken en tussendoortjes. Er gebeurt bij verschillende vakken iets over voeding, zoals biologie, natuurkunde, scheikunde, aardrijkskunde en bij de talen. School 2, school voor mavo/havo gebaseerd op de visie van pedagoog Maria Montessori De geïnterviewde is docent mens en natuur en ondersteuningscoördinator. De school is (nog) niet geïnteresseerd in het halen van een vignet Gezonde School omdat men het teveel administratieve rompslomp vindt. De school is een Montessori school en dat betekent dat veel gezondheids- en leefstijlonderwerpen al door hun visie in de aanpak aan de leerlingen zijn verwerkt zoals werken aan sociale vaardigheden, zelfvertrouwen en zelfreflectie. Alle docenten zijn opgeleid in de Montessori-aanpak. Het leerplan leefstijl is op deze school een verdeling van onderwerpen in de mentorlessen: de leerjaren zijn verdeeld in vijf periodes van zes weken die ingevuld worden met thema s zoals de thema s van Montessori (o.a. zelfreflectie) en andere thema s zoals preventie genotmiddelen en mediawijsheid. School 3, school voor mavo, havo en vwo De geïnterviewden zijn twee LO-docenten, van wie er één tevens loopbaanbegeleidster is. Bij het gesprek was ook een jeugdverpleegkundige van de GGD aanwezig. De school heeft drie vignetten: Voeding, Sport en bewegen en Relaties en seksualiteit. 1 Thema-instituten houden zich bezig met een specifiek gezondheidsthema. 1

De keuze voor de thema s Voeding en Sport en bewegen kwam vanuit de LO-docenten. Zij stoorden zich aan ongezond gedrag op school zoals roken op het schoolplein en het aanbod in de kantine; ook passeerden actuele dingen in en om de school waar zij iets aan wilden doen. De keuze voor het thema Relaties en seksualiteit kwam vanuit de ondersteuning door de jeugdverpleegkundige van de GGD. Deze had contact met een conrector die ook iets aan dit thema wilde doen. Op dit moment is de school begonnen met het thema Genotmiddelen. Ze hebben een theatervoorstelling voor leerlingen en een ouderbijeenkomst georganiseerd. School 4, scholengemeenschap van vmbo tot en met atheneum De geïnterviewde is LO-docent en coördinator Gezonde School. De school heeft nog geen vignet maar is wel gericht op de aanvraag voor de thema s Sport en bewegen, Voeding en Roken, alcohol en drugspreventie. De school ziet het vignet als kwaliteitskenmerk. De geïnterviewde heeft een plan van aanpak voor gezondheid en welzijn op school klaar liggen. Hij heeft dit gemaakt in het kader van zijn masteropleiding. Hij ziet kansen voor het leerplankader Sport, bewegen en gezonde leefstijl als checklist en om gaten op te sporen. De school kiest thema s waar ze subsidie voor kunnen krijgen. Extra interventies kosten geld. Er worden om die reden geen extra interventies ingezet. Als er materiaal ontbreekt, maakt men dit zelf. En er wordt gebruik gemaakt van gratis materiaal van bijvoorbeeld de Jumbo (in het kader van een gezonde lunch). School 5, school voor vwo, havo, mavo (vmbo-t) gebaseerd op Jenaplanwijze De geïnterviewden zijn de conrector van de school en een docent gezondheidskunde onderbouw. De school heeft geen vignet, de thema s worden integraal aangeboden. De school kent het vak gezondheidskunde. Daar zijn alle thema s van een gezonde leefstijl in opgenomen. Verder wordt er gewerkt aan gezondheidsthema s door deze te integreren in projectweken. De geïnterviewde docent gebruikt kennis vanuit haar eigen studie (gezondheidskunde) om de onderwijsinhoud samen te stellen. Ze bedenkt per thema welke doelen ze op leerlingniveau wil halen en ontwikkelt daar lesmateriaal omheen. Ze gebruikt hierbij alles wat voor handen is, zoals wat ze op tv ziet, wat de school toegestuurd krijgt, haar oude studiematerialen, gesprekken met andere organisaties en collega s, sites van Trimbos, drugsinfo.nl en het Voedingscentrum. Ze heeft goed contact met de functionaris van de GGD. Zij denkt mee over mogelijkheden en lessen. Er is overleg geweest met de conrector en collega s over doelen en wat ze willen dat leerlingen kunnen. Daarna is de docent aan de slag gegaan met het maken van lessen. Ze gebruikt het model van Lalonde om de verschillende gezondheidsthema s te ordenen en bespreekbaar te maken. Opstellen van leerplannen in het algemeen Het is binnen de scholen waar de interviews zijn gehouden normaal om te werken met leerplankaders. Een leerplankader wordt meestal ontwikkeld in de vaksecties bijvoorbeeld onder leiding van een afdelingsleider. Soms zijn de vaksecties gevormd rond een enkel vak zoals geschiedenis, soms zijn ze gevormd rond een leergebied zoals mens en maatschappij. Dit is per school verschillend. Vervolgens wordt het leerplankader uitgewerkt tot leerlijnen. De scholen geven aan dat ze meestal de methoden als uitgangspunt voor de leerlijnen en leerplannen gebruiken. Materiaal dat verder gebruikt wordt, zijn zelfgemaakte opdrachten, gratis aangeboden materiaal en informatie via internet. Ik denk dat de secties eigenlijk heel erg een soort monopolie hebben op het gebied van wat ze doen en hoe ze het doen. (school 1) Nou, meestal wordt er een methode gekozen en je hebt gewoon de kerndoelen waar je aan moet voldoen bij je vak, dus die worden heel goed in de gaten gehouden. (school 2) Wij werken natuurlijk niet met een methode (LO-docent), dus zijn wij genoodzaakt om meer te beschrijven van: wat doe je, waarom en wat wil je bereiken en wat zijn je doelen? Dus wij hadden dat al wel. Wij liepen daar, in die zin, ook voor op onze collega s, maar het is wel een punt vanuit de directie om alle secties zover te krijgen dat dat vakwerkplan er komt en bij alle secties is daar een stap mee gemaakt en wat de status is bij de andere vakken, daar ben ik niet goed van op de hoogte. (school 4) 2

Opstellen van leerplannen rondom Gezonde School Een aantal scholen heeft leerplannen voor Gezonde school, andere hebben dat (nog) niet. Er bestaan verschillen. Zo verkeert de ene school nog in de opstartfase en is er sprake van een plan, een startdocument en een werkdocument waarin staat beschreven wat men wil en hoe men dat wil doen. Een andere school heeft al veel praktijkervaring. De school is in het bezit van drie themacertificaten. Deze certificaten geven een kader voor datgene wat zij doen. Voorwaarden en ondersteuning Of het lukt om een Gezonde School-leerplan te maken hangt ook af van de voorwaarden en ondersteuning die de school biedt. De een doet het naast zijn taken op school, de ander heeft geld vanuit het ondersteuningsaanbod en weer een ander heeft taakuren van de school als Gezonde School-coördinator. Het is per slot van rekening vakoverstijgend en kan niet makkelijk binnen een vaksectie gerealiseerd worden. Op één school werkt een docent die een gezondheidskunde achtergrond heeft. Zij is binnen die school de motor om gezondheids- en leefstijlthema s in te voeren. Ik maak de leerplannen/leerlijn en zorg ervoor dat alle mentoren de materialen hebben om de lesstof over te brengen/het project te draaien. Ik krijg weer feedback terug van de mentoren en zo kan ik de lesmaterialen weer verbeteren. Door de mentoren er op die manier mee bezig te laten zijn gaat het vak verder dan alleen de projectweken, maar wordt het ook in de andere lessen/mentorgesprekken en dergelijke weer meegenomen. (school 5) Visie en uitgangspunten school Ook de visie en uitgangspunten waarop de school gebaseerd is, spelen een rol in hoeverre de thema s gezondheid en welzijn een plek hebben binnen de school. Nou ja, we zijn natuurlijk een Montessori College en we dragen ook dat gedachtegoed van Maria Montessori en Kees Boeke, die had een werkplaats, ook een initiatiefnemer dat dragen wij hier uit en dat vind je overal terug en dat is eigenlijk ook een onderdeel van de Gezonde School. (school 2) Draagvlak De geïnterviewden geven aan dat aandacht voor Gezonde School-thema s valt of staat met het draagvlak binnen de school omdat er meerdere mensen uit meerdere vakken bij zijn betrokken. Ze geven aan dat docenten vaak overbelast zijn en het even erbij moeten doen. Er is dan meer sprake van losse flodders, even een dvd tje laten zien, het is dan niet goed ingebed, soms is het trekken en duwen. Ja. Ik denk een leerlijn ontwikkelen is niet het moeilijkst, maar hoe krijg je hem ook ingevoerd. Wat je op papier hebt, hoe krijg je daar draagkracht voor, dat is waar wij tegenaan lopen. Want wij kunnen wel leuk dingen bedenken, maar als zij het niks vinden.. Bijvoorbeeld ook nu willen we energiedrinks en grootverpakkingen gaan verbieden op school. Dat wil de directie heel graag en de enige manier waarop je dat goed kan uitvoeren, is dat iedereen er in mee moet doen en leerlingen erop aan moet spreken, maar als daarna niemand het doet, dan gaat het natuurlijk niet lukken. Dat is nog wel eens lastig van hoe betrek je nou goed je medewerkers en eigenlijk is dat ook een taak van de directie, maar zij weten soms misschien ook niet zo goed hoe ze dat moeten doen. Dan wordt het een keer benoemd. Dan is het hopen dat ze het doen, maar echt de reden erachter en ze echt goed betrekken dat gebeurt nog niet. Het wordt nu allemaal eigenlijk opgelegd. (school 3) Eerste reactie op leerplankader Het leerplankader wordt positief ontvangen op de scholen. Voor de meeste scholen is het leerplankader nieuw. Eén geïnterviewde kent het leerplankader omdat zij vorig jaar betrokken is geweest bij de veldraadpleging van het SLO. Alle geïnterviewden geven aan dat zij het leerplankader vooral zien als hulpmiddel. Vooral om te checken of dat wat zij al doen goed is en of hun werkzaamheden volledig ingevuld zijn. Met behulp van het leerplan kunnen zij hiaten opsporen die zij mogelijkerwijze nog kunnen opvullen. Een enkeling ziet mogelijkheden om het als hulpmiddel te gebruiken als steun om de inhoud van bepaalde activiteiten en lessen te bepalen. Het kan richting geven aan de lessen die je geeft. We bekijken het leerplankader en het eerste wat X doet is langs alle onderdelen lopen en bekijken wat ze waarop doen en of ze alle vakjes gedekt hebben. Dit doen we, hier doen we wat op, ja, dit ook etc. Ze komt tot de conclusie dat ze op vrijwel alle vakjes activiteiten/lessen hebben op school. Het merendeel in de onderbouw, maar ook wat in de bovenbouw. (school 5) 3

In het leerplankader zoeken de scholen via de beschreven doelen. Ze zoeken of alle doelen per kern gedekt zijn. Als een doel ontbreekt in hun lesinhoud, bijvoorbeeld menukeuze, dan willen ze daarop verder kunnen zoeken hoe ze dit onderwerp invulling kunnen geven binnen de school. Zoeken van leermiddelen rondom thema s Gezonde School De geïnterviewden zoeken op veel verschillende manieren naar inhouden van de les. Ze googlen op het onderwerp en vinden dan soms bruikbaar materiaal. Ze bezitten veel inlogcodes van allerlei kennisbanken. Soms is er een gratis aanbod vanuit bijvoorbeeld de gemeente. Er zijn theatergroepen die een bepaald gezondheids- of leefstijlthema behandelen. Er is gezondeschool.nl en de GGD heeft een aanbod. Daarnaast wordt de onderwijsbeurs bezocht, zijn er contacten met uitgevers en worden nascholingsbijeenkomsten bezocht. Daarbij geven ze aan dat ze veel kennis en ervaring hebben en daar gebruik van maken. Soms is bijvoorbeeld een gebruikte film al oud en gebruiken zij die toch nog omdat zij deze gewoon erg goed vinden. Wat ik ook veel doe is ook wel bij andere scholen informeren van wat hebben jullie al? Onderling als ondersteuningscoördinatoren hebben we gewoon ook een netwerk waarin je met elkaar dingen kunt uitwisselen. Dat kan niet op school specifiek want wij zijn de enige vo Montessorischool in de omgeving. (school 2) Voorkeur voor zoeken via zoektool Gezonde School of leerplankader Over de sites gezondeschool.nl en het leerplankader zeggen de geïnterviewden dat het belangrijk is dat de sites dezelfde taal spreken en dat het duidelijk is dat het over dezelfde onderwerpen en thema s gaat. Over de mogelijkheden hoe en waar men het liefste zoekt hebben de geïnterviewden geen specifieke voorkeur. Als er maar naar hetzelfde verwezen wordt op de beide sites. Nou het eerste wat ik zou doen, is in het zoekvenster de dominante term intypen en kijken als ik op enter druk wat er dan gebeurt. Dan zou ik maaltijdpatronen intypen op de site, als ik daar iets over wil weten. (school 4) Als er dan een aanbod komt na het invullen van een zoekterm, kern of vakinhoud zou dat prettig en zinvol zijn. Er zijn ook kritische kanttekeningen bij het te veel waarde geven aan interventies en methoden: Ik denk eigenlijk dat je als school veel meer moet nadenken over je beleid en hoe je het inbedt in je school dan dat je zo verschrikkelijk druk moet zijn over welke methode je doet. Dit kan ondersteunend zijn voor de coördinator en de docente die de educatie moeten bepalen met elkaar, maar wil je echt als Gezonde School goed bezig zijn dan is educatie maar één van de vier pijlers. Dus ja, het is handig maar het is niet zaligmakend. (school 1) Vragen, wensen en adviezen van de scholen Meer structuur en richtlijnen vanuit de thema-instituten De scholen geven aan dat het leerplankader, het programma Gezonde School en/of de thema-instituten nog wat meer sturing zouden kunnen geven aan het tijdstip in het jaar en op welke leeftijd (en dus in welk schooljaar) en op welke manier men het beste de specifieke thema s kan behandelen. Een soort adviserende rol van wanneer we wat het beste zouden kunnen doen. Kijk, het liefst zouden we natuurlijk in elk schooljaar elk onderwerp behandelen, maar dat is gewoon praktisch gezien niet haalbaar voor de secties. Dus dan moet je keuzes gaan maken. We hadden een soort opzetje gemaakt. Bijvoorbeeld in de 1 e klas hadden we dan sport en voeding. En in de 2 e klas roken en seksualiteit of zo. In de 3 e klas drugs, alcohol of zo, weet ik het wat. Er zijn zoveel dingen die je eigenlijk wilt behandelen, maar hoe kan je dat nou het beste vorm geven en wat wanneer, dat toch alles aan bod komt? Want er gebeurt dus heel veel bij ons op school, maar om daar meer structuur in te krijgen ik noem even een voorbeeld waarvan ik niet weet of dat het ook echt zo is, maar bijvoorbeeld bij roken. Op welke leeftijd speelt dat nou en kunnen we ervoor zorgen dat alle secties of in ieder geval een aantal secties dat gaan behandelen in een bepaald leerjaar in plaats van dat de ene het in het 3 e doet en de ander in het 1 e, zodat er een beetje een leerlijn ontstaat door de secties heen? En hoe we dat nu aan kunnen pakken. Dat is eigenlijk ook een beetje ons dilemma op dit moment. En ik denk dat het inzicht van wanneer is wat van belang. We doen hier elk jaar de Emovo, dus daar hebben we redelijk inzicht in. Als je dat goed doorspit, die rapporten, zeg maar, dan kan je wel zien van op die leeftijd roken er nog niet zo veel en in dat leerjaar roken er opeens heel veel. Nou dan moeten we er voor die tijd dus iets mee. Alleen daar zit nu nog niet echt een logische structuur in van hoe je het met de lessen. Dat het ook echt zo 4

gedaan wordt. Daar moeten we ons gewoon echt nog goed in verdiepen en hoe gaan we dat in de lessen weven. (school 3) Draagvlak De scholen geven aan dat je er met het geven van lessen aan leerlingen niet bent. De vraag hoe men voor meer draagvlak binnen de scholen kan zorgen speelt op diverse niveaus. En hoe krijg je dat binnen de secties? Zijn er scholen die dat op een bepaalde manier doen of aangepast hebben? Misschien hebben jullie daar tips in. Ik heb inderdaad wel jullie schema gezien op de site. Dat is ongetwijfeld handig om te gebruiken, maar dan nog is het de vraag hoe krijg je het echt in de praktijk dat inderdaad iedereen er mee uit de voeten kan en niet denkt: oh, we krijgen er alleen nog wat bij. Ze moeten denken van: oh ja, leuk, daar gaan we wat mee doen. (school 3) Ondersteuning en uitwisseling Eén geïnterviewde geeft aan dat hij behoefte heeft aan live contact. Mensen die diepgaand naar de plannen en de stukken van Gezonde School kunnen kijken en hier kritisch op reageren. Nu is het contact wat oppervlakkig en gaat over het aandragen van interventies. Hij zou graag ondersteuning krijgen in het maken van plannen, een programma en een plan van aanpak. Ook uitwisseling met andere scholen zou hij zien zitten. Tot slot zegt hij dat hij vindt dat de inhoud van het vignet qua educatie moet overeenkomen met wat er in het leerplan aan inhoud staat beschreven. Materialen Extra aanvullend materiaal dat makkelijk te gebruiken is als aanvulling op interventies (denk aan powerpoints, actuele nieuwsberichtjes etc.) is handig als het goed aansluit bij de school. Kerndoelen, leergebieden en mogelijke aanknopingspunten In het voortgezet onderwijs wordt de leerinhoud bepaald door de kerndoelen. Waren voor 2006 de kerndoelen beschreven per vak, in 2006 is dat veranderd en zijn de kerndoelen beschreven per leergebied. In de vo-scholen zie je nog wel veel de gewone vakken terug, de vaksecties zijn soms per vak en soms per leergebied georganiseerd. Methodeschrijvers zorgen er over het algemeen voor dat ze de inhoud van de kerndoelen dekken in hun aanbod. In 2006 zijn de kerndoelen voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs bij wet vastgesteld. Het betreft 58 kerndoelen. De eerste 10 kerndoelen betreffen het vak Nederlands, kerndoelen 11 tot en met 18 geven invulling aan het vak Engels, kerndoelen 19 tot en met 27 zijn gericht op rekenen en wiskunde. De resterende kerndoelen zijn gericht op de leergebieden: Mens en natuur (vakken als techniek, biologie en verzorging voor zover dit nog bestaat in het schooltype): kerndoelen 28 tot en met 35; Mens en maatschappij (vakken als aardrijkskunde, geschiedenis en maatschappijleer): kerndoelen 36 tot en met 47; Kunst en cultuur (vakken als handenarbeid, tekenen en muziek): kerndoelen 48 tot en met 52; Bewegen en sport: kerndoelen 53 tot en met 58. De aanknopingspunten voor het programma Gezonde School en het leerplankader Sport, bewegen en gezonde leefstijl zijn in de kerndoelen te vinden in de leergebieden mens en natuur, mens en maatschappij en bewegen en sport: Kerndoel 34 (mens en natuur): de leerling leert hoofdzaken te begrijpen van bouw en functie van het menselijk lichaam, verbanden te leggen met het bevorderen van lichamelijke en psychische gezondheid, en daarin een eigen verantwoordelijkheid te nemen; Kerndoel 35 (mens en natuur): de leerling leert over zorg en leert zorgen voor zichzelf, anderen en zijn omgeving, en hoe hij de veiligheid van zichzelf en anderen in verschillende leefsituaties (wonen, leren, werken, uitgaan, verkeer) positief kan beïnvloeden; Kerndoel 43 (mens en maatschappij): de leerling leert over overeenkomsten, verschillen en veranderingen in cultuur en levensbeschouwing in Nederland, leert eigen en andermans leefwijze daarmee in verband te brengen, leert de betekenis voor de samenleving te zien van respect voor elkaars opvattingen en leefwijzen, en leert respectvol om te gaan met seksualiteit en met diversiteit binnen de samenleving, waaronder seksuele diversiteit; Kerndoel 58 (bewegen en sport): de leerling leert door deel te nemen aan praktische bewegingsactiviteiten de waarde van het bewegen voor gezondheid en welzijn kennen en ervaren. 5