Inhoud Een woord van dank Voorwoord door Justine van Lawick Proloog Situering van de opzet van dit boek 11 13 15 17 1 Een samenvattend overzicht van de gehechtheidstheorie 23 1.1 In den beginne is er in elk gezin ook gehechtheid 1.1.1 Definitie van enkele centrale begrippen 1.1.2 De historische situering van de gehechtheidstheorie 1.2 De ontwikkeling van gehechtheid 1.2.1 De aanzet voor het opbouwen van gehechtheid voor de geboorte 1.2.2 De ontwikkeling van gehechtheid na de geboorte 1.3 Individuele verschillen in type of kwaliteit van gehechtheid bij kinderen 1.4 Het concept van interne werkmodellen van gehechtheid, geplaatst in een ontwikkelingspsychologisch kader 1.4.1 Het ontstaan en de werking van representaties of interne werkmodellen van gehechtheid 1.4.2 De ontwikkeling van interne werkmodellen van gehechtheid 1.4.3 Interne werkmodellen en affectregulatie 1.5 Intergenerationele overdracht van gehechtheid 1.5.1 Een model van intergenerationele overdracht 1.5.2 Samenvattend overzicht van onderzoek dat de intergenerationele overdracht van gehechtheid tussen ouders en kinderen illustreert 1.5.3 Mediërende processen bij de intergenerationele overdracht van gehechtheid 1.6 Neurobiologische grondslagen van gehechtheid en trauma 1.6.1 De ontwikkeling van baby en peuter vanuit biopsychosociaal perspectief 1.6.2 De ontwikkeling van de neurobiologie en de impact ervan 24 24 25 29 29 30 33 36 36 40 41 46 46 51 59 66 66 67
6 hechtingsproblemen in gezinnen 1.6.3 De invloed van interpersoonlijke ervaringen, van gehechtheid en van de sociale omgeving 1.6.4 Effecten van trauma 1.7 Kritische afsluitende kanttekeningen 68 69 72 2 Een pleidooi voor de integratie van de hechtingstheorie binnen het werkveld van de systemische gezinstherapie 2.1 Inleidende bedenkingen 2.2 Uitgangspunten van het actuele systeemtherapeutisch denkmodel 2.3 De visie van Robert Marvin omtrent de implicaties van het wetenschappelijk onderzoek over hechting voor het werkveld van de systemische gezinstherapie 2.4 Het integratiemodel van James McHale: de impact van systeemfactoren op de relationele representaties van gehechtheid 2.5 Besluit 75 75 76 80 85 90 Intermezzo: Poëtische dialoog tussen de aanklampende en de gereserveerde hechtingspositie 91 3 Het pionierswerk van Byng-Hall 93 3.1 Algemene situering 3.2 De werking van gezinsscripts 3.2.1 De definitie van gezinsscripts, onderscheiden van gezinscenario s, rituelen, mythen, verhalen en legenden 3.2.2 De toepassing van de scripttheorie binnen een systemisch denkmodel 3.3 De klinische toepassing van het werken met familiescripts 3.3.1 Het intergenerationeel doorgeven van familiescripts als onderdeel van de zoektocht naar identiteit 3.3.2 Het herschrijven van familiescripts 3.4 Werken met het concept van veilige versus onveilige gezinsgehechtheid 3.4.1 Verbreden van de gehechtheidstheoretische processen van een duaal gebeuren naar een gezinsgebeuren 3.4.2 Psychotherapie en supervisie als situaties waarin een tijdelijke basis van veilige gehechtheid kan worden opgebouwd 3.4.3 Werken met mythen en legenden die te maken hebben met veilige gehechtheid 3.5 Klinische toepassingen van het model van gezinsgehechtheid van Byng-Hall bij het werken met paren en gezinnen 93 97 97 99 103 103 106 108 108 116 118 121
inhoud 7 3.5.1 Het oplossen van zorg- en autoriteitsconflicten in een gezin 3.5.2 Het behandelen van conflicten rond afstand en nabijheid in partnerrelaties 3.5.3 Positief herkaderen van scripts rond het opvoeden van de kinderen 3.5.4 De draaglast verminderen van geparentificeerde kinderen in gezinnen met patronen van onveilige gehechtheid 3.5.5 Scripts bij het stichten van een gezin 3.5.6 Rouwgebonden scripts 3.5.7 Afgebroken scripts bij een echtscheiding, bij het krijgen van een handicap of een chronische ziekte 3.6 Afsluitende kanttekeningen 122 128 134 136 141 143 144 146 4 De visie van Willi op hechting 151 4.1 Een inleidende situering van het model van Willi 4.2 Collusie en co-evolutie als psychotherapeutische wegwijzers in een doolhof van conflicten en spanningen van een bepaald interactiepatroon 4.2.1 Focus van collusie als wegwijzer naar het ziekmakend gemeenschappelijk grondthema 4.2.2 De centrale rol van het mechanisme van projectieve identificatie in partnercollusies 4.2.3 Een overzicht van de soorten collusionele grondthema s binnen partnersystemen 4.2.4 Focus van co-evolutie als zoektocht naar tot dan toe vermeden ontwikkelingsopdrachten van het verkrampte interactiesysteem 4.2.5 Gezinscollusie als vorm van geblokkeerde gezinsco-evolutie 151 152 152 154 155 159 167 4.3 Het klinisch werken van Willi met de nabijheid-afstandscollusie 4.3.1 De interactiepatronen van de nabijheid-afstandscollusie 4.3.2 De bijdrage van relatietherapie als poging om co-evolutie rond gehechtheid op gang te brengen 173 173 174 5 De betekenis van kinderlijke hechtingservaringen en van gezinsgehechtheid in verschillende levensfasen en in diverse leefcontexten 5.1 Gehechtheid als construct van psychologische ontwikkeling 5.2 De studie van de impact van het hechtingsthema in de adolescentie 5.2.1 Het werk van Stacy Cretzmeyer: de toepassing van de gehechtheidstheorie op de adolescentieperiode 179 179 180 180
8 hechtingsproblemen in gezinnen 5.2.2 Het perspectief van Susan Mackey: de integratie van de gehechtheidstheorie binnen een systemische kijk op adolescentie 5.2.3 Studie door Carole Pistole van de impact van hechtingsdynamiek bij adolescenten bij de overgang naar hoger onderwijs of in een eerste baan 5.3 Studie van de impact van hechtingsdynamiek in de partnerrelatie 5.3.1 Het werk van Judith Feeney: toepassing van het hechtingsperspectief binnen een systemische visie op partnerrelaties 5.3.2 Het EFT- en EFFT-model van Susan Johnson als een systemische benadering om de volwassen gehechtheid te beïnvloeden bij paren en gezinnen 5.4 De impact van de hechtingsdynamiek op oudere echtparen en hun families 5.5 De impact van het hechtingsthema op specifieke gezinscontexten met ernstige problemen 5.5.1 Een systemisch perspectief op partnergeweld vanuit de gehechtheidstheorie door Claire Haslam en Phyllis Erdman 5.5.2 Een systeemtherapeutische behandeling van gezinnen waarin seksueel misbruik plaatsvindt, rekening houdend met gezinsgehechtheid door Sylvia Marotta 5.5.3 Het werk van Pamela Alexander: de gehechtheidstheorie en het gezinssysteemmodel als referentiekaders bij het begrijpen van de intergenerationele overdracht van kindermishandeling 183 187 190 190 195 205 208 208 211 217 6 De klinische integratie van het hechtingsthema in mijn eigen werk als systeemtherapeut 6.1 Hechting en loyaliteit in de praktijk van de jeugdhulpverlening 6.1.1 Inleiding 6.1.2 Loyaliteit als centraal concept binnen het contextuele denken van Nagy 6.1.3 Loyaliteit versus gehechtheid in de jeugdhulpverlening 6.1.4 Loyaliteit als voorwaarde voor hechting in de jeugdhulpverlening 6.1.5 Er is meer van belang in opvoeding dan loyaliteit en hechting 6.1.6 De fundamentele discussie over de hechtingstheorie en de loyaliteitstheorie is nog maar net begonnen 6.2 Gehechtheid als een tweedimensionale dynamiek 6.2.1 De onderzoeksbijdrage van Klaus en Karin Grossmann: de rol van vaders in het hechtingsgebeuren in een gezin 6.2.2 Gehechtheid als tweedimensionaal concept 6.2.3 Een veilige basis van gehechtheid en differentiatie in de buitenwereld zijn twee aspecten van een bredere tweedimensionale dynamiek van gehechtheid 6.2.4 Gehechtheid is slechts één van de mogelijke grondthema s 223 224 224 225 226 227 229 230 231 232 234 237 239
inhoud 9 6.3 De kracht van beeldende systeemtherapie 6.4 Gezinstherapeutisch werken met de focus op gehechtheid als relationeel grondthema 6.4.1 Uitdagingen voor de rol of positie van de gezinstherapeut 6.4.2 Intergenerationele exploratie van het disciplineringsthema en van het gehechtheidsthema 6.4.3 Gezinstherapeutisch werken rond gehechtheid in de hier-en-nu-interactie 240 242 242 252 256 Besluit Bibliografie 265 267