Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 1

Wat voor dwergen zijn er? Naar materie: o Normaal o Bijzonder Naar type: o Sterachtig o Planeetachtig Naar kleur: o Rood o Oranje o Geel o Groen o Blauw o Bruin o Divers o Wit o Zwart o Onbekend Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 2

Wat voor dwergen zijn er? Naar kleur: o Rood o Oranje o Geel o Groen o Blauw o Bruin o Divers o Wit o Zwart o Onbekend Benoemd: o Rode dwergen o Oranje dwergen o Gele dwergen o Groene dwergen o Blauwe dwergen o Bruine dwergen o Dwergplaneten o Witte dwergen o Zwarte gaten o Neutronensterren Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 5

Wat voor dwergen zijn er? Klasse voor het praatje: o Naar grootte? o Naar massa? o Naar temperatuur? Volgorde? o Rode dwergen o Oranje dwergen o Gele dwergen o Groene dwergen o Blauwe dwergen o Bruine dwergen o Dwergplaneten o Witte dwergen o Zwarte gaten o Neutronensterren Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 6

Wat voor dwergen zijn er? Klasse voor het praatje: o Naar grootte? o Naar massa? o Naar temperatuur? Volgorde: o Groene dwergen o Neutronensterren o Dwergplaneten o Witte dwergen o Blauwe dwergen o Bruine dwergen o Rode dwergen o Oranje dwergen o Gele dwergen o Zwarte gaten? Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 7

Wat voor dwergen zijn er? Klasse voor het praatje: o Naar grootte? o Naar massa? o Naar temperatuur? Volgorde: o Groene dwergen o Dwergplaneten o Bruine dwergen o Rode en blauwe dwergen o Oranje dwergen o Gele dwergen o Neutronensterren o Zwarte gaten o Witte dwergen Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 8

Wat voor dwergen zijn er? Klasse voor het praatje: o Naar grootte? o Naar massa? o Naar temperatuur? Volgorde: o Dwergplaneten o Groene dwergen o Bruine dwergen o Rode dwergen o Oranje dwergen o Gele dwergen o Witte dwergen o Blauwe dwergen o Neutronensterren o Zwarte gaten Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 9

Hoe gaan we het doen? 1. Dwergplaneten 2. Groene dwergen 3. Bruine dwergen 4. Rode dwergen 5. Oranje dwergen 6. Gele dwergen 7. Blauwe dwergen 8. Witte dwergen 9. Neutronensterren 10. Zwarte gaten Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 10

Dwergplaneten, nu bekend o Ceres (planetoïdengordel) o Pluto (Kuipergordel ) o Haumea (,, ) o Makemake (,, ) o Eris (,, ) Kenmerk Waarde Temperatuur (K) 0 235 Diameter (km) 946... 2376 Diameter (* Maan) 0,27 0,79 Massa (* Maan) 0,0128 0,23 Dichtheid (g/cm 3 ) 1,4 3,3 Zwaartekracht (m/s 2 ) 0,29 1,62 Zwaartekracht (G) 0,030 0,165 Ontsnappingssnelheid (km/s) 0,51 1,3 Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 12

Dwergplaneten: Ceres Kenmerk Waarde Omlooptijd (jaar) 4,6 Inclinatie t.o.v. ecliptica 10,6 o Baan-excentriciteit 0,0758 Manen - Temperatuur (K) 168 235 Diameter (km) 946 Diameter (* Maan) 0,27 Massa (* Maan) 0,0128 Dichtheid (g/cm 3 ) 2,16 Zwaartekracht (m/s 2 ) 0,28 Zwaartekracht (G) 0,029 Ontsnappingssnelheid (km/s) 0,51 Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 13

Dwergplaneten: Ceres Kenmerk Waarde Omlooptijd (jaar) 4,6 Inclinatie t.o.v. ecliptica 10,6 o Baan-excentriciteit 0,0758 Kenmerk Mercurius Venus Aarde Mars Jupiter Saturnus Uranus Neptunus Excentriciteit 0.2056 0.0067 0.0167 0.0934 0.0483 0.0541 0.0471 0.0085 Inclinatie 7.00 3.39 0 1.85 1.31 2.48 0.76 1.77 Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 14

Dwergplaneten: Pluto Kenmerk Waarde Omlooptijd (jaar) 248 (39,3 AE) Inclinatie t.o.v. ecliptica 17,2 o Baan-excentriciteit 0,2488 Manen 5 Temperatuur (K) 33 56 Diameter (km) 2374 Diameter (* Maan) 0,79 Massa (* Maan) 0,177 Dichtheid (g/cm 3 ) 1,86 Zwaartekracht (m/s 2 ) 0,62 Zwaartekracht (G) 0,063 Ontsnappingssnelheid (km/s) 1,212 Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 15

Dwergplaneten: Pluto, manen Charon Massa : 1212 +/- 6 km 0,51 * Pluto : 12,2% Pluto 0,021 Maan Dichtheid : 92% Pluto 4 mini-manen Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 16

Dwergplaneten: Pluto, mini-manen Hydra, ca. 65 km 2:3 Nix, 50 km 9:11 Kerberos, ca. 19 km Styx, ca. 16 km Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 17

Dwergplaneten: Haumea Kenmerk Waarde Omlooptijd (jaar) 284 (43,2 AE) Inclinatie t.o.v. ecliptica 28,9 o Baan-excentriciteit 0,1913 Manen 2 Temperatuur (K) < 50 Diameter (km) 1920*1540*990 Diameter (* Maan) 0,55*0,44*0,29 Massa (* Maan) 0,05 Dichtheid (g/cm 3 ) 2,6 Zwaartekracht (m/s 2 ) 0,63 Zwaartekracht (G) 0,06 Ontsnappingssnelheid (km/s) 0,91 Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 18

Dwergplaneten: Makemake Kenmerk Waarde Omlooptijd (jaar) 309 (45,7 AE) Inclinatie t.o.v. ecliptica 29 o Baan-excentriciteit 0,1559 Manen 1 Temperatuur (K) 34 +/- 2 Diameter (km) 1440 +/- 35 Diameter (* Maan) 0,41 Massa (* Maan) 0,06 Dichtheid (g/cm 3 ) 2 Zwaartekracht (m/s 2 ) 0,5 Zwaartekracht (G) 0,051 Ontsnappingssnelheid (km/s) 0,8 Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 19

Dwergplaneten: Eris Kenmerk Waarde Omlooptijd (jaar) 558 (67,8 AE) Inclinatie t.o.v. ecliptica 44 o Baan-excentriciteit 0,4407 Manen 1 Temperatuur (K) 43 +/- 13 Diameter (km) 2326 Diameter (* Maan) 0,67 Massa (* Maan) 0,23 Dichtheid (g/cm 3 ) 2,52 Zwaartekracht (m/s 2 ) 0,82 Zwaartekracht (G) 0,083 Ontsnappingssnelheid (km/s) 1,38 Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 20

Dwergplaneten: +??? Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 21

Dwergplaneten: Triton Kenmerk Omlooptijd Inclinatie t.o.v. Neptunus Waarde 164,8 jaar Zon, -5,877 dag Neptunus 156,9 o Baan-excentriciteit (Neptunus) 0,000016 Manen - Temperatuur (K) 38 Diameter (km) 2707 Diameter (* Maan) 0,78 Massa (* Maan) 0,29 Dichtheid (g/cm 3 ) 2,06 Zwaartekracht (m/s 2 ) 0,779 Zwaartekracht (G) 0,079 Ontsnappingssnelheid (km/s) 1,455 Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 22

Dwergplaneten: Triton Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 23

Dwergplaneten: Groottes Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 24

Dwergplaneten: Op een rijtje Kenmerk Ceres Pluto Haumea Makemake Eris Omlooptijd (jaar) 4,6 248 284 309 558 Inclinatie t.o.v. ecliptica 10,6 o 17,2 o 28,9 o 29 o 44 o Baan-excentriciteit 0,0758 0,2488 0,1913 0,1559 0,4407 Manen - 5 2 1 1 Temperatuur (K) 168-235 33-56 < 50 34 +/- 2 43 +/- 13 Diameter (km) 946 2374 1920*1540*990 1440 +/- 35 2326 Diameter (* Maan) 0,27 0,79 0,55*0,44*0,29 0,41 0,67 Massa (* Maan) 0,0128 0,177 0,05 0,06 0,23 Dichtheid (g/cm 3 ) 2,16 1,86 2,6 2 2,52 Zwaartekracht (m/s 2 ) 0,28 0,62 0,63 0,5 0,82 Zwaartekracht (G) 0,029 0,063 0,06 0,051 0,083 Ontsnappingssnelheid (km/s) 0,51 1,212 0,91 (Mach 3) 0,8 1,38 Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 25

Dwergplaneten: Baanvariabelen Baan-excentriciteit Inclinatie (t.o.v. de ecliptica) Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 26

Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 27

Dwergplaneten: Grootste TNO s Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 28

Dwergplaneten: Grootste TNO s Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 29

Dwergplaneten, Haumea Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 30

Dwergplaneten, en familie Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 31

Dwergplaneten, nog jaren Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 32

Groene dwergen Quercus palustris: 'Green Dwarf' (Bolmoeraseik) Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 34

Bruine dwergen: Kenmerken Substellar (= net geen ster ) Massa tussen zwaarste gasreuzen en lichtste sterren: o 13 tot 75-90 M J ( Jupiters ) Gekrompen gaslichaam Geen (continu) fusie Duidelijke chemische samenstelling Maar vooral: *niet* bruin Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 36

Bruine dwergen: Nu bekend Ster Sterrenbeeld Afstand (lj) Spectraal type Bruine dwerg Massa (MJ) Straal (RJ) Ontdekt HD 8673 Andromeda 124.75 F7V b 14 2005 Upsilon Andromedae Andromeda 43.90 F8V c 13.98 1999 HD 13189 Driehoek 603.40 K2II b 14 2005 HD 16760 Perseus 163.00 G5V b 14.3 2009 HD 18445 Oven 83.92 K2V b 39 1991 BD 04 782 Eridanus 66.60 K5V b 21 1996 HD 283750 Stier 53.81 K2V b 50 1996 HD 29587 Perseus 146.77 G2V b 40 1996 HD 38529 A Orion 138.00 G4IV c 37 2002 HD 41004 B Schilder 139.00 M2 b 18.4 2004 Gliese 229 Haas 19.00 M1V B 40 1995 AB Pictoris Schilder 149.00 K2V b 13.5 2005 Tau Geminorum Tweelingen 302.00 K2III b 18.1 2004 HAT-P-13 Grote Beer 698.00 G4 c 15.2 2009 G 196-3 Grote Beer 50.20 M2.5 b 25 1998 BD+20 2457 Leeuw 652.00 K2II b 21.42 2009 HD 89707 Waterslang 81.54 G1V b 54 1991 CT Chamaeleontis Kameleon 538.00 K7 b 17 2.2 2008 ChaHα8 Kameleon 522.00 M6.5 b 18 2007 Xi Ursae Majoris B Grote Beer 25.11 F8.5V b 37 1931 CD 33 7795 Waterslang 163.08 M1 b 20 1998 NGC 4349-127 Zuiderkruis 7097.00 MIII? b 19.8 2007 HD 110833 Jachthonden 55.44 K3V b 17 1996 HW Virginis Maagd 590.00 sdb+m b 19.23 2008 HD 112758 Maagd 53.81 K0V b 35 1996 Gliese 569 Ossenhoeder 31.50 M3V Ba + Bb 116 1988 HD 131664 Paradijsvogel 180.80 G3V b 18.15 2008 HD 136118 Slang 171.00 F9V b 42 2002 HD 140913 Noorderkroon 156.42 G0V b 46 1996 GQ Lupi Wolf 400.00 K7eV b 1-42 1.8 2005 UScoCTIO 108 Schorpioen 473.00 M7 b 14 2007 HD 149382 Slangendrager 241.00 B5D b 15.5 2009 HD 162020 Schorpioen 101.95 K2V b 15.0 2000 Nu Ophiuchi Slangendrager 152.80 K0III b 21.9 2004 HD 164427 Telescoop 127.52 G4IV b 46 2000 HD 168443 Slang 123.50 G5 c 34 2001 SCR 1845-6357 Pauw 12.57 M8.5V B 40-50 2006 COROT-3 Arend 2220.00 G0V b 21.66 1.01 2008 15 Sagittae Pijl 57.70 G1V B 65 2002 HD 202206 Steenbok 151.14 G6V b 17.4 2000 Epsilon Indi Indiaan 11.80 K5V Bb 28 2003 Epsilon Indi Indiaan 11.80 K5V Ba 47 2003 HD 217580 Waterman 58.70 K4V b 60 1994 Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 37

Bruine dwergen: Grootte Massa tussen zwaarste gasreuzen en lichtste sterren: o 13 tot 75-90 M J ( Jupiters ) Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 38

Bruine dwergen: Uiterlijk Gekrompen gaslichaam (gasreus) Maar vooral: *niet* bruin Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 39

Bruine dwergen: Kenmerken Substellar (= net geen ster ) Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 40

Bruine dwergen: Kenmerken Geen (continu) fusie Duidelijke chemische samenstelling M L T Y 2300-4000 K 1300-2300 K 700-1300 K 225-700 K Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 41

Bruine dwergen: Hoofdreeks! Klassen voorheen: O, B, A, F, G, K, M Oh, Be A Fine Girl, Kiss Me Klassen nu: O, B, A, F, G, K, M, L, T, Y Oh Boy, A Feral Giraffe Killed My Little Toy Yeti! Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 42

Bruine dwergen: Klassen M-klasse (M6.5 en koeler: < 4000K) Deuterium fusie boven 13 MJ Kent Lithiumfusie boven 65 MJ Veel LiO (lithiumoxyde) in spectrum L-klasse (< 2300K) Geen of weinig LiO in het spectrum nieuwe letter na de M Heeft mogelijk kort fusie gekend Exotische atmosfeer T-klasse (< 1300K) Methaan in het spectrum!!! Y-klasse, nog koeler (< 700K) Ware, maar zware, gasreuzen Koelste tot nu toe gevonden ca. -50 o C Vgl. Jupiter 125K = ca. -150 o C Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 43

Bruine dwergen: Hoe bruin? Bruin? Nou, niet dus Straling? De piek van deze spectra zit in het infrarood Voor ons dus niet zichtbaar, maar ook niet bruin Wat dan wel? Kijk naar Jupiter, Saturnus Ook koud, maar wel degelijk met een kleur. De verwachting is dat n.a.v. het methaan wat in veel bruine dwergen zit, er magenta-achtige kleuren voorkomen, maar in principe is dus alles mogelijk zelfs bruin Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 44

Bruine dwergen: Hoe bruin? Heel goed mogelijk dus Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 45

Dit was deel 1 Bedankt voor uw aandacht. Wordt vervolgd Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 47