Nieuwsbrief 44 November-December 2008 Hoe kunnen we veilig(er) omgaan met dieren? Elke rundveehouder weet dat omgaan met dieren en runderen in het bijzonder, risico s inhoudt. De onvoorspelbaarheid van de runderen zit hier voor een groot stuk tussen. Bovendien zijn ze in vergelijking met de mens sterk. Het is dan ook geen toeval dat ongevallen met dieren op de tweede plaats komen in de ongevallenstatistieken van de landbouw. Vandaar deze logische vraag. Een simpele vraag, maar helaas geen simpel antwoord. Er zijn immers een heleboel zaken die we kunnen doen om veiliger met dieren te werken. Leuk meegenomen is wel dat veiliger werken ook vaak synoniem staat met efficiënter werken. Grosso modo kunnen we de maatregelen onderverdelen in drie groepen. De dieren onthoornen De reacties van de dieren trachten te voorzien Een goede organisatie en infrastructuur Onthoornen Systematisch de dieren onthoornen is een belangrijke stap om het risico op ongevallen te verminderen of alleszins de ernst van een eventueel ongeval te verlagen. Bij het onthoornen moet men echter wel rekening houden met enkele wettelijke bepalingen. Cauterisatie ( = de groeipunt laten afsterven ) mag tot de leeftijd van twee maanden en kan enkel thermisch (pasta is verboden ). Onthoornen mag slechts gebeuren indien het noodzakelijk is voor de veiligheid van de landbouwer en/of de andere dieren. Bij beide ingrepen is het verdoven van de dieren verplicht. Aangezien het echter verboden is verdovende middelen op het bedrijf te hebben, is een interventie van de veearts verplicht.
De reacties van het dier voorzien Koeien zijn geen mensen. Ze nemen heel wat zaken anders waar dan wij en kennis van deze verschillen is belangrijk om het gedrag van runderen te begrijpen. Er zijn echter ook punten waarop runderen meer op ons lijken dan we denken. Bijvoorbeeld de sociale organisatie van de koeienmaatschappij. Tenslotte spelen ook nog andere zaken een rol bij het tot stand komen van bepaald gedrag, zoals de genetische aanleg van de dieren en de mate waarin men het vertrouwen van de dieren kan inwinnen. Waarneming Runderen zien doorgaans veel slechter dan wij. Vooral zicht op afstand is een probleem. Hierna zijn een aantal deelaspecten van het zicht van een rund opgesomd. Runderogen zijn even gevoelig voor licht als mensenogen, maar hun zicht is wel minder scherp. Daarenboven passen hun ogen zich minder snel aan. Wanneer hun ogen afgesteld staan om dichtbij te kijken, dan zal het even duren vooraleer ze goed staan om ver te kijken (een beetje vergelijkbaar met een fotocamera). Bij mensen gebeurt dit vrijwel ogenblikkelijk. Dit alles maakt dat runderen personen op een zekere afstand in eerste instantie visueel niet zullen herkennen, ondanks het feit dat het een bekende is, om de eenvoudige reden dat ze die persoon niet goed kunnen zien. Daarnaast passen hun ogen zich ook veel minder snel aan aan veranderende lichtintensiteiten. Dit is iets dat we als mensen ook kennen. Wanneer er ineens veel licht is, doet dit in eerste instantie pijn aan de ogen. Na een tijdje passen de ogen zich aan. Ook wanneer ze van een verlichte naar een donkere ruimte gaan, moeten de ogen zich aanpassen. Bij runderen gaat dit alles echter veel trager. Vooral de aanpassing van licht naar donker duurt lang, namelijk 3 minuten bij een rund tegenover 30 seconden bij een mens. Vandaar dat de dieren bij het binnengaan van een donkere stal, vaak even aarzelen. Dit is niet te wijten aan onwil, maar vooral aan het feit dat ze de situatie niet kunnen inschatten. Ook bewegingen en contrasten nemen ze heel anders waar dan wij. Onderstaand figuurtje maakt dit duidelijk. Bewegende voorwerpen worden meervoudig gezien. Vandaar dat een bewegend touw zo effectief is om koeien tegen te houden. Het gezien als een onoverkomelijk obstakel. Dit kan echter ook nadelig werken. De dieren hebben ook vlug schrik van bewegingen. Ook contrasten nemen ze heel anders waar dan wij. Een schaduw op de grond kan gezien worden als een enorm obstakel. Een verandering van kleur kan dat ook zijn. Vandaar dat koeien niet graag in een hok stappen of op een dierenwagen. Dit kan opgelost worden door de overgang te camoufleren met wat stro of hooi. We kunnen dit ook in ons voordeel gebruiken door de grenzen waar de dieren niet mogen buiten komen met een sterk contrast duidelijk af te bakenen. Een gevolg hiervan is het gangeffect. Runderen houden van gangetjes, van afgebakende zones. Bij het opladen van dieren zal dit bijvoorbeeld stukken vlotter gaan wanneer de dieren via een trechter in de kar moeten gaan dan wanneer de kar gewoon in het midden van de weide staat.
Dit heeft uiteraard te maken met het feit dat de koeien minder ontsnappingsmogelijkheden hebben, maar ook met het feit dat ze deze situatie als veilig aanzien. Men kan dit bijvoorbeeld ook vaststellen bij koeien die vaak hetzelfde traject afleggen (bijvoorbeeld stal weide). Vaak zullen zij op de weide paadjes aanleggen. Een ander groot verschil tussen het menselijk zicht en dat van herkauwers is te wijten aan de zijdelingse inplanting van de ogen. Hierdoor kunnen zij bijna volledig rondom zich kijken, maar is het zicht van beide ogen slechts in een beperkte zone overlappend. Onderstaande figuur illustreert dit. Enkel voor zich heeft het dier een binoculair zicht. Vandaar dat deze dieren enkel in het gebied voor zich goed afstanden kunnen inschatten. Achter zich zien de dieren niets, vandaar dat ze vaak venijnig durven trappen wanneer men achter hen staat. Dit is een natuurlijke verdedigingsreactie. Wanneer dieren gestresseerd of geïrriteerd zijn, dan zakken hun ogen iets dieper in hun kop. In dit geval zien ze voor zich helemaal niets meer (schaduwzone). Tenslotte is ook de waarneming van kleuren heel anders. Koeien nemen vooral de helderheid van kleuren waar, eerder dan de kleur zelf. Ze zullen op deze heldere tinten vaak angstig reageren. Het is dus aan te raden eerder donkere kledij te dragen. Het slechte zicht van runderen compenseren ze met hun andere zintuigen, vooral de reukzin en het gehoor. Koeien kunnen geluiden waarnemen die voor het menselijke gehoor niet hoorbaar zijn. Bovendien kunnen zij uit hetgeen ze horen veel meer afleiden, zoals vanwaar het geluid vandaan komt. Men kan inspelen op het zwakke zicht (vooral op afstand) en het goede gehoor door zijn komst aan te kondigen. Het horen van een gekende stem zal de dieren rustig stemmen en het aantal onverwachte reacties van de dieren te verminderen. Ongekende geluiden daarentegen, zullen hen onrustig maken. Vooral wanneer het gaat om hoge tonen, zoals kinderstemmen. Om de dieren gewoon te maken aan onverwachte geluiden, is het nuttig een radio te laten spelen in de stal. Hierdoor verdwijnen ongewone geluiden op de achtergrond of gaan ze op in het radiogeluid. Sowieso is het nuttig tegen de dieren op een rustige toon te spreken. De geurzin is voor runderen veel belangrijker dan voor mensen. Ze nemen naast gewone geuren ook geurboodschappers waar, namelijk feromonen. Deze geven hen heel wat informatie. Zo kunnen dieren ruiken of men rustig, boos, gestresseerd of bang is. Net zoals bij geluid, stemmen ook vertrouwde geuren hen rustig. Vandaar dat het mogelijk is dat dieren liever op een vuile dierenwagen stappen dan op een propere, dat ze rustiger zullen blijven wanneer de landbouwer(ster) naar de dieren ruikt dan wanneer hij/zij parfum op heeft. Het kan dan ook nuttig zijn om werkkledij te dragen die in de stal hangt en ook voor de veearts dergelijke kledij te voorzien. Wanneer men groepen dieren samenbrengt, kan men hen (via de mest van de andere groep) op voorhand laten kennis maken met de geur van de andere groep.
Runderen houden zoals mensen van aanraking. Maar evenzeer voelen dieren zich ongemakkelijk wanneer een vreemde hen aanraakt. Vandaar dat het belangrijk is dat er een vertrouwensband is tussen mens en dier. Dit heeft te maken met een vertrouwde geur, vertrouwd uiterlijk, vertrouwd geluid. Het is belangrijk deze vertrouwensband van jongsaf aan tot stand te brengen. Hou er ook rekening mee dat wanneer men de dieren pijn doet, dat dit nadelig is voor de vertrouwensband. Vandaar dat men dit tot een minimum moet trachten te beperken ( soms is het echter onvermijdelijk, bijvoorbeeld wanneer men de dieren een aantal dagen na elkaar antibiotica moet inspuiten ). Hiërarchische organisatie De rundermaatschappij lijkt eigenlijk sterk op de menselijke maatschappij. Vooraan hebben we eerst de dominante dieren, dan de leidsters, dit zijn vaak oudere en intelligentere dieren waar de andere koeien naar opkijken. Vervolgens de buik van de kudde, een grote groep dieren die de eerste twee categorieën zullen volgen. Tenslotte zijn er de marginalen. Kennis van de hiërarchie zorgt ervoor dat men veiliger en efficiënter kan werken. Immers, als een dier uit de middengroep zou weghalen, dan zal de rest zeker niet volgen. Dit dier zal zich heel ongemakkelijk voelen omdat het geïsoleerd is en trachten terug bij de kudde te komen. Het zal mogelijk agressief reageren. Het is beter om de dieren van de eerste twee groepen trachten mee te krijgen. De meeste dieren zullen dan automatisch volgen.
Genetica Sommige dieren zijn van nature gewoon agressiever dan andere. Het kan met het oog op de veiligheid en de arbeidsefficiëntie dan ook nuttig zijn dit kenmerk mee te nemen in de selectie. Goede organisatie en infrastructuur Het spreekt voor zich dat dit een belangrijke invloed heeft op het veilig en efficiënt omgaan met dieren. Aangezien het een zeer belangrijk en ook vrij uitgebreid aspect is, zal aan dit deel een aparte nieuwsbrief gewijd worden.