ndenergie zal als onderdeelvan een nteuw duurzaam energiesysteem haar ploats maeten urr*r*rn in hàt bestaande maatschappeliik systeem. Die maotschappii zit vol waarden en d ken die spelen rond windenergie zullen de uiteindetijke vorm ervon mede bepalen, want windirrrgie kan niet zonder draagvlak' Dit is het e-lopen iaar Eeanalyseerd in het onderzoek Maatschappet'[t< verant ord innoveren (MVI) dat in het' iader von het -Wind op Zee uiteevoerd rd (*). tn dit artikel wordt verkend hoe het zit met arden bii windenergie' DOOR FRANS A. VAN DER LOO iguur r geeft een aantal windturbines weer' een mool àchnoéglscft product. De turbine in plaatje a heeft twee rotorbladen, die in plaatje b drie' Waarom is de driebladige rotor gangbaar geworden op land? Omdat veel mensen en omwonenden dat als prettiger beleven (een gelijkmatiger draaibeeld, minder'stroboscopisch' effect)' Het technologisch ontwerp van de turbine is dus mede bepaald door de beleving van mensen, dus door een waarde Figuur r De turbines in plaatje b en c lijken identiek' Technologisch zijn ze dat ook. Maar turbine b is van een energiebedrijf en turbine cvaneenlokalewindcoöperatie.hetcoöperatievewindproject beoogt niet alleen windstroom op te wekken' maar ook samen voor eigen stroom te zorgen' lnstitutioneel is het.een heel ander soort windproject en het omvat andere waarden' Deze simpele voorbeelden geven aan dat zowel het technologische als het institutionele ontwerp van een windproject door waarden kan worden beïnvloed' Frons van der Loo werd in ry86 lid von een wind' coöperotie en is sindsdien bezig met de implemen' tatie von duurzome energie' Tot voor koft werlcte hij bij AgentschopNL (het huidige RVO'nl)' waar h ij eerst met Tosldorce Wi nidenerg ie wi ndp roiecte n piobeerde te versnellen en daorna secretoris was van het Energietronsitieproject in Den Hoog' Vanuit hettkfwind op zee werl<t hii nu mee met het onderzoek M ootsch a p peliike Vera ntwoord lnnoveren'. Van turbine naar systeem lederewindturbineiseenstukjeindelegpuzzel,opwegnaar een duuzaam energiesysteem' ln Nederland werken we nu aan een perspectief van ro CW windenergie: 6 CW op land en 4,45 CW op zee. EWEA veruvacht zelfs dat er in Europa in zo3o,'sotw op zee zal staan' Dan Praten we niet meer over enkele turbines, maar over een heel nlsu\m (wind-)energiesysteem. En kunnen we met recht zeggen dat er sprake is van een systeeminnovatie, waarbij windenergie haar plek moet verwerven in het maatschappelijk systeem' Wind op land is sinds de jaren 8o al tot een flink systeem uitgegroeid. Wind op zee staat aan het begin van haar groet' Hei maatschappelijk systeem kent verschillende di mensies' * Dit artikel is geen verslag van het MVl-onderzoek' maor geschreven noar oanleiding ervan' Zie voor meer inforàatie de website: www'tki-windopzee'nl/ page/ mvi WINDNIEUWS-NR5 2014
zoals de fusieke, technologische dimensie, de economische dimensie, de ruimtelijke dimensie en de sociaal-culturele dimensie. Niet voor niets kennen we ook verschillende planbureaus voor deze dimensies (CPB, PBL, SCp). Een nieuw windenergiesysteem zal niet alleen technologisch van aard zijn, maar moet zijn inpassing hebben in al deze dimensies. Waarden in het windenergiesysteem ln de maatschappij spelen verschillende actoren met verschillende belangen een rol. Achter elk belang staan waarden. Van Waddengebied tot zorgsysteem, er zijn altijd waarden in het geding en soms leidt dat tot waardenconflicten. Dat conflict bepaalt de uiteindelijke vormgeving: een Waddengebied zonder kokkelvisserij maar met (sch u i ngeboorde) gaswi n ni ng, een zorgstelsel zonder inkomensafhankelijke premie en met of zonder vrije keuze van ziekenhuis.zozal ook het windenergiesysteem mede bepaald worden door de waarden van de diverse actoren. Bij lokale burgers spelen waarden als 'schone energie,. of een 'rustige leefomgeving'. (WindJmarktpartijen gaat het om 'rendement en efficiency', maar ook om 'duuzaamheid'. Beleid en politiek erkennen de waarde 'duurzaamheid' eveneens, maar'zuinig met publiek geld' speelt ook een grote rol. Al die waarden beïnvloeden hoe windenergie als systeem uiteindelijk vorm gaat krijgen. Figuur z schetst een aantal kenmerken van het windenergiesysteem in die diverse dimensies. Daarbij past de volgende toelichting. ln het MVI-onderzoek wordt een onderscheid gehanteerd tussen het Technologische en het lnstitutionele aspect van een ontwerp, ontleend aan de 'lndustrial and corporate change' theorievorming (Ktinneke zoo8). De Transitiemanagement-theorie (Rotmans zoo4, Loorbach zoot) onderscheidt transities in Technologie-Structu u r-cu ltu u r-werkwijze, waarbij met Structuur doorgaans zowel de economische structuur als de institutioneel-organisatorische structuur van de maatschappij aangeduid wordt. ln dit artikel onderscheiden we als dimensies Technologisch, Economisch, lnstitutioneel en Cultureel. ln de Technologische systeemdimensie maken we onderscheid tussen het artefact - de windturbine en het windpark - en het totale energiesysteem. De lnstitutionele dimensie betreft de ordening van ruimte en infrastructuur enezijds, maar ook de ordening van bedrijven en organisaties, en van de regels van het onderlinge spel. Deze indeling is misschien niet wetenschappelijk verantwoord, maar wel bruikbaar om het meerdimensionale karakter van het windenergiesysteem te illustreren. Figuur 3 brengt dit in beeld. De samenleving verdelen we ruwweg in drie groepen actoren: (lokale) burgers, marktpartijen en maatschappij,/politiek (W0stenhagen zoot). Deze actorgroepen met hun waarden beïnvloeden de vormgeving van het windenergiesysteem in al zijn dimensies. Zo bepaalt bijvoorbeeld de appreciatie van omwonenden mede de keuze tussen een lijn- of een parkopstelling. En ruimtelijke ordening is een 'institutioneel' antwoord geworden op de weerstand die tegen de toenemende windenergie ging ontstaan, waarden worden in de procedure afgewogen. NWEA is momenteel bezig een gedragscode te formuleren, op verzoek van politiek en maatschappij. De code zal de waarden van markt, burgers en maatschappij reflecteren. 'Zo gaan we met elkaar om, is de culturele dimensie van het windenergiesysteem. Niet 6ooo maar 4450 MW wind op zee is nu de uitkomst van onderhandeling, want beleid en politiek hanteren 'zuinig met publiek geld, als waarde en wegen de windwaarde af tegen allerhande andere maatschappelijke waarden. Maar hoe ruim vat je windwaarde op bij die afirveging? Vallen leveringszekerheid, omzet, export en werkgelegenheid daar ook onder? Het TKI Wind op Zee N,loZ) turbine/ windpark groter, effciënter, stillel minderonderhoud, parkconfiguratie, regelbaarheid netintegratie, voorspelbaarheid output, programmaverantwoordelijkheid infrastructuur, ruimte organisaties, regelgeving sociaal, politiek stroomcontract, APX, SDE+, vollasturen, onrendabele top, werkgelegenheid, omzet ruimtelijke ordening, structuurvisie, concentratie-gebieden (en uitsluiting) NWEA, Croenstroom, Topsector, Creen Deal, Energieakkoord, vergunningen, M.e.r., Programma-verantwoordelijkheid windcoöperatie, participatie, (lnter-) Nationale Winddag, gedragscode NWEA Figuur z WINDNIEUWS - NR 5 201 4
turbine/ windpark energiesysteem infrastructuur Maatschappij/ Politiek MarktpaÉijen Burgers/ Lokaal licht in top (i.v.m. luchtvaart) concentratiegebieden (en uitgesloten) sociaal, politiek 445o MW (Wind op zee rb miljard waard?) Tennet stopcontact op zee? organisatie, regelgeving programmaverantwoordelijkheid kíimaatredder of Fyra-met-wieken debat direct drive of kettingkast stopcontact op zee of aansluiting per park WoZ:4oo/o kostprijsred uctie? flexibele vergunning gedragscode 2-3 rotorbladen l'rjn- of parkopstelling lusten,/lasten verdeling ruimtelijke ordening vergunning (geluid, schaduw, natuur etc.) windpark of lokale coöperatie laat ondezoek uiwoeren om de waarde van wind-op-zee goed in beeld te brengen. Krijgt Tennet de verantwoordelijkheid voor de stopcontact-op-zee aanleg (organisatorisch)? Hoe gaat die netconfiguratie op zee eruit zien (infrastructuur)? Socialiseren we de kosten of niet? Verschillende waarden zullen het uiteindelijke stopcontact-op-zeesysteem bepalen. ln het MV -ondezoek, dat in het kader van het TKI-WoZ uitgevoerd wordt, duidt men een dergelijke matrix aan als het Valuesensitive-design Framework (Oosterlaken zor4). Bij het ontwerp van technologische artefacten en systemen kunnen of moeten de waarden van relevante actoren betrokken worden, wil men komen tot een robuust ontwerp dat kan rekenen op een goed maatschappel ij k d raagvlak. Dat is'waardevol ontwerpen'. I Kosten en Boten 'Wind op zee is te duur' is een veelgehoord bezwaar. ln beleid en politiek heeft dit geruime tijd geleid tot een moratorium. 'Zuinig met publiek geld'was een waarde die ten grondslag lag aan dit standpunt. Marktkansen en de grotere baten op langere termijn (zie het Stern-rapport) vormden de argumenten van de windsector. Dit (waardenjconfl ict tussen overheid/politiek en de marktsector speelde vooral in het economisch domein. t Lokale lusten en losten Bij wind op land is er discussie over de lokale lusten en lasten van een windpark. Dat debat speelt zich ook af in het economisch domein, maar vooral tussen lokale burgers en marktpartijen. Waardenconfl ict i n het windenergiesysteem De ontwikkeling van windenergie gaat - zoals al gezegd - gepaard met waardenconflicten. Bij Wind op zee gaan die bijvoorbeeld over de kosten (en baten), over ruimte op zee (naastscheepvaart, visserij en bijvoorbeeld olie- en gaswinning), over kabelaanleg door de duinen en recent ook over de wenselijkheid van nearshore-locaties. ln het MVIondezoek, dat zich vooral richt op Wind op zee, zijn actuele en potentiële conflicten en de waarden die daarbij een rol spelen geïnventariseerd. De matrix helpt om de conflicten te analyseren en te typeren. Een paar voorbeelden. a Samen op zee De Noordzee is al vol gebruikers en windenergie moet een plek verweryen. Er is vezet van scheepvaart, visserij en bijvoorbeeld olie&gasproducenten. Al deze marktpartijen willen de zee gebruiken om zaken te doen, liefst ongestoord en onbelemmerd. Maar de windsector wil eigenlijk precies datzelfde. Dit conflict speelt zich af tussen marktpartijen en gaat vooral om ruimtelijke ordening - de institutionele dimensie van windenergie.. t Kobels door duinen Om een offshore windpark aan,het net aan te sluiten moet een kabel door de duinen worden getrokken. De aanleg kan gepaard gaan met (tijdelijke) natuurschade en lokale overlast. Dat kan een conflict opleveren tussen windpartijen en lokale mensen en (natuurjorganisaties. Het conflict gaat dan aan de kant van de lokale burgers over waarden als natuur, duuzaamheid, rustige leefomgeving, te rangschikken onder de'culturele' dimensie van windenergie. WINDNIEUWS-NR5 2014
Bij de windpartijen zullen enezijds werktempo en (kostenjefficiency waarden zijn (economische dimensie). Maar andezijds is de windsector zich ook bewust van deze lokale belangen, hecht ze aan een goed MVO-beleid en zorgt daarom voor een zorgvuldig píoces. t Neorshore Het nearshore-conflict speelt zich vooral aftussen overheid en lokale partijen. De overheid ondezoekt de mogelijkheid van nearshore-locaties omdat dat mogelijk goedkoper bouwen is, dus vanuit de waarde kostenefficiency. Kustgemeenten en strandtentexploitanten zijn bang dat de toeristenwaarde 'ongerepte horizon' teniet wordt gedaan, en daarmee hun eigen waarde van economisch gewin. Een dergelijke analyse van waardenconflicten levert een aantal i nzichten: - tussen wie en welke waarden speelt het conflict? - conflicten verschillen erg van elkaar wat betreft actoren en/ of dimensies van het windenergiesysteem; - conflicten kunnen zich voordoen tussen verschillende maatschappelijke actorgroepen, maar ook binnen één actorgroep. Oftussen waarden binnen één ofbinnen verschillende dimensies van het windenergiesysteem; - welke waarden staan eigenlijk tegenover elkaar in het conflict? Soms is dat niet op voorhand duidelijk en vraagt dit nadere reflectie. Waardevol ontwerpen Het windenergiesysteem zoals dat vorm krijgt omvat dus waarden, soms als uitkomst van waardenconflicten. Maar kunnen we die (potentiële) conflicten ook voorkomen, door al bij het ontwerpen rekening te houden met de waarden van diverse actorgroepen? Dus door proactief 'Waardevol te ontwerpen'? Daarop is het MVI-onderzoek uiteindelijk gericht. Visserij en wind op zee leken eerst ook elkaars tegengestelden. Tot met name de duurzame visserij zich openstelde voor win-winmogelijkheden. De mogelijkheid van visvangst binnen een windpark wordt nu onderzocht en het EU-MERMAIDprogramma richt zich op het vinden van meer innovatieve synergiën tussen activiteiten op zee. Een voorbeeld van waardevol ontwerpen. 'Waardevol ontwerpen' proactief Zo moeten we ook naar de toekomst kijken. Als we straks grootschalig wind op zee plaatsen, hoe doen we dat met een goed maatschappelijk draagvlak? Zijn er kritische punten en mogelijke waardenconflicten waarmee we rekening moeten houden? Twee voorbeelden ter illustratie: a Duurza me levenscyclus Als er inderdaad r5o GW op 2ee staat, zoals EWEA voor 2o3o verwacht, zullen we jaarlijks zo'n duizend turbines afdanken. Wat gebeurt ermee? Ziln ze te recyclen? Houden we daar met ecodesign al voldoende rekening mee? En zijn er bij een dergelijke omvang aan de productiekant materiaalknelpunten te verwachten? De sector zal moeten zorgen voor een duuaame levenscyclus, met oog voor maatschappelijk draagvlak. Want die maatschappij hecht waarde aan 'schone zee' en 'duuzame bedrijfsvoeri ng (MVO)'. a Europese netintegratie r5o CW vereist een goede netinpassing. Eén geïntegreerd Europees net en misschien één Europese netbeheerder zijn gewenst, gezien vanuit 'een duurzaam energiesysteem' en 'efficiency'. Maar willen we dat ook? Politiek is dat de vraag en (verschillen in) nationale juridische kaders staan in de weg. I nternationale effi ciency versus nationale zelfstandigheid. Hoe weten we het internationale windenergiesysteem politiek en juridisch zo te ontwikkelen dat deze waarden niet tot een conflict en blokkade leiden? 1 I 'Waardevol ontwerpen' gebeurt al Neem de afgelopen impasse waarbij het beleid geen windparken op zee toestond. Met het Energieakkoord zijn die impasse en het onderliggende waardenconflict opgelost. Het windenergiesysteem krijgt nu een vorm waarin beide waarden samengaan: eí mag gebouwd worden, maar met de belofte dat (daardoor) de kostprijs omlaag gaat. Een voorbeeld van waardevol ontwerpen. Scheepvaart- en windsector gingen conflictueus met elkaar om. Tot ze elkaars belang erkenden en - daartoe aangespoord door het ministerie van l&m - met elkaar om tafel gingen om te zien of er een gelijkwaardige oplossing te vinden was. De nieuwe scheepvaartroutes zijn korter en veiliger, en creëren ruimte voor wind op zee. Een voorbeeld van waardevol ontwerpen. Conclusie en aanbeveling Er ligt een opgave voor'maatschappelijk verantwoord innoveren' en 'Waardevol ontwerpen'. Met windenergie zijn we bezig met een systeeminnovatie en die gaat over meer dan technologie en is alleen te realiseren met een goed maatschappelijk draagvlak. De windsector moet dat goed voor ogen houden en anticiperen op mogelijke knelpunten ten aanzien van dat draagvlak als windenergie uitgroeit tot een echt systeem. Een analyse in termen van actoren en hun waarden en een 'Waardevol ontwerpen'-benadering kunnen daarbij helpen. WINDNIFI]WS-NR5 2014
1 tt Literatuur - KÍ)nneke, R.W. (zoo9). 'lnrtitutional reform and technological practice: the case of elearicity'. ln: lndustriol and corporate change t7q)' 4i-265. - Loo, F.A. von der (zot j). t5o CW Ofshore: Hoe Doen We Dat? ln: WindNíeuws (29, juni), zo-zt. - Loorboch D. (zoo). Transition management: new mode of governa nce for sustoinoble development. Proefsch rift. Erosmus U n i v e rs ite it, Rotte rd a m. - Oosterloken, l. (zot4. 'Applying Value sensitive design USD) to windturbines and windparl<s: an exploration. ln: Science and engineering ethics zo. - Rotmans, J. Qoq). Tronsitíemdnogement: sleutel voor een duuzame samenleving. Von Corcum, Assen. - Wilstenhagen, R., M. Wolsink, MJ. Bilrer (zooil. Social acceptance of renewoble energy innovatíon: an introduction to the concept. ln: Energy policy,35$), z68j-269t. - Zie verder de website van TKFW nd-op-zee: www.tki -wi n dopzee. n I / pa g e / mvi V isu a I i sati e wi n d p a rk N oo rd oostpol d e r, gezien vanal de locotie van de vuuríoren in Urk WINDN EUWS - NR 5 201 4