Nederlandse geschiedenis van de prehistorie tot de vroege middeleeuwen Auteursrecht Onderwijs geven zonder het gebruik van afbeeldingen is niet mogelijk. Een pdf-versie van dit Powerpoint-bestand wordt exclusief aan een beperkte groep van cursisten ter beschikking gesteld. De maker van deze presentatie is geprobeerd heeft geprobeerd alle afbeeldingen en teksten waarop nog auteursrecht zou kunnen rusten, te verwijderen uit het pdf-bestand dat aan de cursisten digitaal ter beschikking wordt gesteld. Mochten er desondanks rechthebbenden zijn die vinden dat hun belang wordt geschaad, dan verzoeken wij u vriendelijk contact op te nemen met ondergetekende, zodat de betreffende afbeelding of tekst kan worden verwijderd. Hoor! Geschiedenis Feico Houweling feico@xs4all.nl 1
overzichtcursusmet deel twee 1 Inleiding, overzicht en bronnen / de prehistorie 2 Germaanse stammen en hun leefgewoonten 3 De romanisering 4 Val van het Romeinse Rijk 5 De Franken: Merovingers 6 De Franken: Hofmeiers 7 De Friezen: handel en koningen 8 Karel de Grote 9 Geestelijk leven 700-1000 10 Noormannen, rijksdelingen 3 onder onze voeten NWO-programma De oogst van Malta (1992, bescherming van archeologische vindplaatsen) Onder onze voeten: de archeologie van Nederland Evert van Ginkel en Leo Verhart Uitg. Bert Bakker, sept. 2009 ISBN 10: 9035132076 ISBN 13: 9789035132078 4 2
kenmerken stammen Stammen: kleine gemeenschappen (familieverbanden) geen steden of infrastructuur niet of semi-permanent later kleinschalige landbouw vaak crematie grafgiften: o.a. wapens voorouderverering Bernd Liermann - www.antikefan.de Zelfvoorzienende nederzettingen, ca. 200 mensen 5 het meisje van Yde Het meisje van Yde Gestorven tussen 54 v. Chr. en 128 n.chr. www.drentsmuseum.nl 6 3
stammen in de Lage Landen Stammen in de Lage Landen Bataven Friezen Kananefaten Bructeri Chamaven Varini Usipeten Saksen Marsaci Menapi Tungri Nervi Sunuci Vada Vetera Kaart: Wikimedia Commons 7 totaal overzichtdeel twee De Kelten De Germanen De Bataven en hun rol na de Varusslag De Friezen en Frisiones De Kananefaten De Bataafse opstand 8 4
titel de Kelten De Kelten 9 kaart de Kelten De Kelten Ca. 400 v.chr. in Nederland Strijdvaardig Hoge cultuur Geen politieke eenheid Hallstatt ca. 800 500 v.chr. Kaartbasis: www.wikipedia.nl La Tène ca. 450 100 v.chr. 10 5
Kelten in Nederland Kelten in Nederland Plaatsen: Lugdunum Batavorum (naar de god Lug) Cadzand (Kagjo kade) Verder: Cananefaten Menapiërs (Zuid-Holland) Eburonen: schat van Amby Centre Céramique Maastricht 11 caesar en kaart Gallië Gaius Julius Caesar 100-44 v.chr. Foto: F. Houweling / Rijksmuseum van Oudheden, Leiden 57 v. Chr. Caesar verovert Gallië 12 6
caesar titel oorlog Gallië Commentarii Rerum in Gallia Gestarum (= Commentarii de bello Gallico) Commentaren op de gebeurtenissen in Gallië (58-50 v. Chr) Gaius Julius Caesar 100-44 v.chr. Foto: F. Houweling / Rijksmuseum van Oudheden, Leiden 13 caesar citaat Gallië Commentarii Rerum in Gallia Gestarum Gaius Julius Caesar 100-44 v.chr. Foto: F. Houweling / Rijksmuseum van Oudheden, Leiden 1. Heel Gallia is verdeeld in drie delen. In één daarvan wonen de Belgae, de Aquitani in een ander en in het derde diegenen die in hun eigen taal Celtae genoemd worden en in de onze Galli. 14 7
caesar citaat Gallië Commentarii Rerum in Gallia Gestarum Gaius Julius Caesar 100-44 v.chr. Foto: F. Houweling / Rijksmuseum van Oudheden, Leiden 3. De Belgae zijn de dappersten van allemaal, omdat ze het verst verwijderd zijn van de cultuur en de beschaving van de provincia en er slechts zeer zelden kooplui tot bij hen reizen en die dingen invoeren, die bijdragen tot het verwijven van de geesten, en omdat ze vlakbij de Germanen leven, die over de Rijn wonen, met wie ze voortdurend oorlog voeren 15 titel de Germanen De Germanen 16 8
Definitie Germanen Germanen Romeinen: niet te onderwerpen volkeren aan noord- en oostzijde van de Rijn Etnisch/cultureel: sprekers van Germaanse talen, die zich vanuit Noord-Europa hebben verspreid en in Centraal-Europa de Keltische cultuur hebben verdrongen Verspreiding van de vijf Germaanse hoofdgroepen in de 1e eeuw na Chr. Kaart: Wikimedia Commons, Varoon Arya 17 periodesfriezen, Bata van en de Romeinen Friezen, Bataven en andere stammen in de Romeinse tijd Periode 1 Onderwerping 57-12 v. Chr. Periode 2 Schijnbare zelfstandigheid 12 v. Chr. - 69 na chr. Periode 3 Onderworpen foederati 69 na chr. 18 9
biografie De origine et situ germanorum Vooraanstaande Romein, schoonzoon van consul Agricola Zelf niet in Germanië geweest Belangrijkste werk: Historiae 19 inhoudtde Germanen De origine et situ germanorum (Van de oorsprong en de gewoonten der Germanen) Inhoud: Geschiedenis van de Germanen Gewoonten en gebruiken Het leven in de nederzettingen Beschrijving van de stammen 20 10
de Germanen geografie 1. Germanië is gescheiden van Gallië, Raetië [Tirol] en Pannonië [Hongarije] door de Rijn en de Donau en van Sarmatië en Dacië [Balkan] door bergen en wederzijdse afschrikking. 2. De inwoners van Germanië wonen op hun eigen land en hebben zich niet vermengd met vreemden, noch in hun woonplaatsen noch als bezoekers. De origine et situ germanorum 21 de Germanen liederen 2. In hun oude liederen, die hun enige vorm van overlevering en geschiedenis vormen, betonen ze eer aan de god Tuisto, die uit de aarde is geboren, en zijn zoon Mannus. Zij zijn de vaders en stichters van hun ras. 3. Een bijzondere vorm van zang die ook veel voorkomt wordt naar de manier van voordragen barden genoemd. Dit stimuleert hun moed. De origine et situ germanorum 22 11
de Germanen strijd 6. Terugtrekken om daarna opnieuw aan te vallen wordt eerder gezien als voorzichtigheid dan als lafheid. Ze halen hun gesneuvelden van het slagveld, zelfs als de slag nog onbeslist is. 7. De origine et situ germanorum [Tijdens de strijd] hebben ze het roepen van hun vrouwen en de kreten van hun kinderen binnen gehoorsafstand. (...) De vrouwen zorgen voor voedsel en moedigen degenen die vechten aan. 23 de Germanen goden 9. Van de goden is Mercurius het eerste onderwerp van hun aanbidding, op sommige dagen worden zelfs mensenoffers gebracht. Aan Hercules en Mars offeren ze dieren. Sommige Sueven voeren riten op voor Isis. De origine et situ germanorum De godin Isis Foto: F. Houweling, Rijksmuseum van Oudheden, Leiden 24 12
de Germanen rechtluiheid 11. [Over rechtszittingen] De koning of de leider krijgt het woord. Al naar gelang adel, leeftijd, oorlogsroem of welsprekendheid worden ze aangehoord. Er wordt meer naar hen geluisterd vanwege hun vermogen tot overreden dan vanwege het gezag waarmee ze commanderen. De origine et situ germanorum 15. Als er geen oorlog is, vallen ze terug in luiheid en drinkgelagen. 25 de Germanen woningkleding 16. Het is bekend dat de Germanen geen steden bewonen of permanente nederzettingen hebben. (...) Ze wonen zelfs in ondergrondse holen. 17. De origine et situ germanorum Het enige dat ze dragen is een mantel die ze vastmaken met een gesp of bij gebrek daaraan een doorn. Zonder andere kleren zitten ze hele dagen voor het vuur. 26 13
de Germanen huwelijk kuisheid 18. De huwelijkse band is zeer hecht en strikt. Niets aan hun leefwijze is loffelijker dan dit. [De vrouw] neemt deel aan alle zorgen en gevaren en ze lijdt en doet mee op gelijke voet tijdens oorlog en vrede. De origine et situ germanorum 19. Ze leven in kuisheid, zonder verleidelijke schouwspelen. (...) Overspel is uitzonderlijk zeldzaam. 27 de Germanen gastvrijheid drank initiatie 21. Gastvrijheid weigeren is zeer verwerpelijk. 22. Ze drinken een brouwsel van gerst of graan dat tot gisting is gebracht en dan een beetje op wijn lijkt. De origine et situ germanorum 23. Ze hebben maar een publiek spektakel dat overal te zien is. Jonge mannen maken het tot hun tijdverdrijf om naakt te dansen tussen getrokken zwaarden en uitgestoken speren. 28 14
titel Bataafse na Varusslag De Bataven 29 caesar oorlog Gallië citaat 10 geografie Commentarii Rerum in Gallia Gestarum 10. De Maas ontspringt op de Vogezen... en neemt dan een arm van de Rijn op, die de Vaculus (Waal) heet, vormt daarmee het eiland der Bataven en stroomt dan in de Rijn, niet verder dan 80 mijlen van de oceaan. Gaius Julius Caesar 100-44 v.chr. Foto: F. Houweling / Rijksmuseum van Oudheden, Leiden... als hij de oceaan is genaderd, splitst hij zich in verscheidene armen en vormt vele zeer grote eilanden, die grotendeels door wilde en barbaarse volken worden bewoond, waarvan er enkele slechts leven van vissen en vogeleieren. Eindelijk stroomt hij met vele mondingen in de oceaan. 30 15
de Germanen Bataven 29. Van al deze volkeren zijn de Bataven het beroemdst vanwege hun dapperheid. Hun gebieden omvatten slechts stukjes land aan de oevers van de Rijn, maar bestaat hoofdzakelijk uit een groot eiland in de rivier. Zij waren vroeger een stam binnen de Chatten die vanwege interne onenigheid naar hun huidige vestigingsplaats zijn gegaan om daar een deel te worden van het Romeinse Rijk. De origine et situ germanorum 31 de Germanen Bataven als foederati 29. (vervolg) Ze houden vast aan deze eer en houden de herinnering aan het oude bondgenootschap levend, want ze hoeven niet de vernedering van belastingen te verdragen en evenmin hun landbouwproducten af te geven. Vrijgesteld van belastingdruk en buitengewone lasten worden ze alleen maar gebruikt voor militaire doeleinden, ze worden apart gehouden als een wapenvoorraad voor het geval van oorlog. De origine et situ germanorum 32 16
Drusus 12 v.chr. Drusus onderwerpt Bataven en de Friezen Nero Claudius Drusus 38-9 v.chr. ook: Nero Claudius Drusus Germanicus Drusus de Oudere, broer van Tiberius en stiefzoon Augustus Wikipedia: slagen van Drusus 33 Mommsen Das Weltreich der Caesaren [De Germanen] probeerden in het begin van het jaar 12 [v. Chr.] de Rijn over te steken en hoopten op de steun van de Germanen op de linkeroever... Theodor Mommsen 1817-1903 Maar de jonge veldheer [Drusus] had zijn maatregelen genomen en verstikte de beweging op Romeins gebied nog voor ze goed en wel op gang kwam. De omvangrijke en dappere stam van de Bataven in de Rijndelta is naar alle waarschijnlijkheid daarna in goed overleg ingelijfd in het Romeinse Rijk. 34 17
over Bataven als foederati De Bataven als foederati 2.11.1. De volgende dag stond een slaglinie Germanen aan de overkant van de Wezer opgesteld. Annales, 4; 16 n. Chr. Derde veldtocht van Germanicus vanaf het eiland der Bataven Omdat Germanicus van mening was dat het niet strategisch was om de legioenen aan risico's bloot te stellen zonder bruggen te slaan en daar bewakingsposten bij te plaatsen, stuurde hij ruiterij via een doorwaadbare plaats naar de overkant. Waar de rivier het snelst stroomde deed Chariovalda, de aanvoerder van de Bataven, een uitval. 35 indus Grafsteen van Indus, lijfwacht van keizer Nero in Rome. Foto: Wikimedia Commons / Jastrow Nero (r. 54-68) 36 18
indus grafsteen Grafsteen van Indus, lijfwacht van keizer Nero (54-68) in Rome. Indus Neronis Claudi Caesaris Aug(usti) corpor(is) custos dec(urio) Secundi natione Batavus Indus, lijfwacht van Nero Claudius Caesar Augustus uit de ruiterij van Secundus, Bataaf Foto: Wikimedia Commons / Jastrow 37 periodes Drusus 57 v. Chr. Caesar verovert Gallië 12 v.chr. Drusus onderwerpt Bataven en daarna ook de Friezen 9 Varusslag (3 Romeinse legioenen ten onder) 16 3 e Veldtocht Germanicus (Arminius verslagen) 38 19
Varusslag Varusslag ( Hermannsslacht ) Jaar 9 Vermoedelijke locatie: ten noorden van Osnabrück Opponenten: Arminius, hoofdman van de Cherusken Hermannsdenkmal Detmold (oostelijk v. Bielefeld) Varus (17 e, 18 e en 19 e legioen, 18.000 man) 39 Varusslag kaart Jaar 9: Varusslag Plaats: Kalkriese (16 km. N. van Osnabrück) http://de.wikipedia.org/wiki/fundregion_kalkriese 40 20
titel Friezen De Friezen en Frisiones 41 Plinius Naturalis Historiae 1 Naturalis Historiae (boek 16, 2) Daar wordt de oceaan in een enorm getij twee keer per etmaal opgestuwd. Ze vloeit dan onmetelijk ver uit, een eeuwig twistgebied van de natuur, overdekkend een landschap waarvan onzeker is of het bij het land hoort of bij de zee. Daar leeft een arm volk op plateaus die zij eigenhandig hebben opgeworpen... Plinius de Oudere (Gaius Plinius Secundus) ca. 23-79 42 21
Plinius Naturalis Historiae 2 Naturalis Historiae (boek 16, 2) Maar wanneer het water wijkt, lijken ze meer op schipbreukelingen... Van biezen en moerasriet vlechten ze touwen, ze maken daar netten van voor de visvangst. Ze pakken modder met de hand, drogen het in de wind en vervolgens in de zon en met deze aarde als brandstof verwarmen zij hun voedsel en hun eigen, door de noordelijke kou verkleumde ingewanden. Plinius de Oudere (Gaius Plinius Secundus) ca. 23-79 (MULDER, p. 20, vertaling onzeker) 43 Plinius Naturalis Historiae 3 Naturalis Historiae (boek 4, 29) In de Rijn zelf, die ongeveer 100 mijl lang is, ligt het beroemde eiland van de Bataven en Canninefaten en andere eilanden van de Friezen, Chauken, Frisiabones, Sturii en Marsacii, die tussen Helium en Flevum liggen. Dit zijn de namen van de mondingen waarin de Rijn zich splitst om het water in de noordelijke meren en in het westen in de rivier de Maas te laten stromen. Plinius de Oudere (Gaius Plinius Secundus) ca. 23-79 http://old.perseus.tufts.edu 44 22
Germanen citaat 34 34. Geheel vooraan [bij de kust] volgen de Friezen, die verdeeld worden in Grote en Kleine Friezen naar gelang van hun kracht. Deze beide volkeren bewonen het gebied van de oceaan en langs de Rijn. Bovendien gaan ze de onmetelijke meren op die ook door Romeinse vloten zijn bevaren. De origine et situ germanorum 45 kaart Friezen Friezen - noorden Frisiavones - zuiden (?) 46 23
Annales Friezen een De Friese opstand in het jaar 28 Datzelfde jaar [28] maakten de Friezen (...) een eind aan de vrede, meer door onze inhaligheid dan uit onvrede over de onderworpenheid. Drusus had hen een gematigde belasting opgelegd, die paste bij hun beperkte reserves, het leveren van huiden voor militaire doeleinden. Annales, 4 Niemand was kritisch geweest over de maat of dikte, tot Olennius de maten van de oeros als standaard aanwees. Eerst gaven ze hun kudden, daarna hun land en tenslotte hun vrouwen en kinderen in gijzeling. Maar toen kwamen er boze protesten. 47 Annales Friezen twee De Friese opstand in het jaar 28 Lucius Apronius veroverde hun forten en bouwde bruggen om zijn zware leger in het gebied van de Friezen te krijgen. Hij beval de Canninefaten om samen met de Germaanse infanterie aan te vallen. De Romeinen werden op de vlucht gejaagd en namen hun gesneuvelden niet meer mee. Zo n 900 soldaten en officieren kwamen om. Annales, 4 48 24
titel Kananefaten De Kananefaten 49 Historien Kananefaten 15. De Kananefaten wonen op een deel van het eiland. Qua oorsprong, taal en moed zijn ze de gelijken van de Bataven, maar kleiner in aantal. Historiën 4 50 25
18-9-2016 Look-meesters? Kananefaten (Kananefaten, Canninefaten) - konijnen? - (honden)vlees? - look-meesters 51 Stadsmuseum Leidschendam-Voorburg, voorheen Museum Swaensteyn Kananefaten kaart Kananefaten (Kananefaten, Canninefaten) Na 47 langs Corbulogracht (69 opstand) 52 26
18-9-2016 Forum Hadriani Kananefaten (Kananefaten, Canninefaten) 121-122 Bezoek keizer Hadrianus: Forum Hadriani 150 Municipium Aelium Cananefatium www.zuid-holland.nl 53 Titel de Bataafse opstand De Bataafse opstand 54 27
18-9-2016 57 v.chr. tot Bataafse opstand 57 v. Chr. Caesar verovert Gallië 12 v.chr. Drusus onderwerpt Bataven en daarna ook de Friezen 9 Varusslag 16 3e Veldtocht Germanicus (Arminius verslagen) 28 Slag Friezen bij Castellum Flevum (Olennius, huiden) 47 Krijgstocht tegen de Friezen met Plinius de Oudere, wapenstilstand 69 Opstand Bataven onder Julius Civilis, vestiging Romeinse legerplaats Ulpia Noviomagus Batavorum 55 Historien Bataafse opstand Bataafse opstand begint bij Kananefaten Julius Civilis was een van de meest vooraanstaande Bataven. Hij was van koninklijke afkomst. Hij werd onder Nero beschuldigd van verraad, maar na de dood van Nero vrijgesproken. Historiën 4 http://penelope.uchicago.edu/t hayer/e/roman/texts// Histories/4A*.html#15 De Kananefaten waren onder leiding van Brinno in opstand gekomen, gesteund door de Friezen en de Chauken. Civilis beloofde de Romeinen de opstand neer te slaan, maar in plaats daarvan keerde hij zich tegen de Romeinen. 56 28
18-9-2016 jaartallen Bataafse opstand De Bataafse Opstand Juni 68 Dood van keizer Nero. Vierkeizerjaar. Augustus 69 Opstand Kananefaten onder Brinno. Julius Civilis neemt initiatief Slag in de Betuwe, slag bij Bonn Bataven belegeren Xanten en plunderen tot in Triër. Romeinen ontzetten Xanten met Baskische hulptroepen. Romeinen laten de Bataafse edelman Claudius Labeo een guerrilla tegen de Bataven beginnen December 69 Vespasianus wordt keizer Zomer 70 Cerialis verslaat de Bataven 57 overzicht cursus met deel drie 1 Inleiding, overzicht en bronnen / de prehistorie 2 Germaanse stammen en hun leefgewoonten 3 De romanisering 4 Val van het Romeinse Rijk 5 De Franken: Merovingers 6 De Franken: Hofmeiers 7 De Friezen: handel en koningen 8 Karel de Grote 9 Geestelijk leven 700-1000 10 Noormannen, rijksdelingen 68 29