Noord-Nederlandse chronologie. Nederlandse chronologie Landschap. Lezingenserie AWN 23 januari Annet Nieuwhof (drs.

Transcriptie

1 Noord-Nederlandse chronologie Lezingenserie AWN 23 januari 2014 gebaseerd op aardewerk Romeinse tijd: globaal 1e-4e eeuw Annet Nieuwhof (drs.) Nederlandse chronologie Landschap Grootste deel Nederland vrijwel onbewoonbaar vanwege uitgestrekte veengebieden (niet in detail bekend) 4 e eeuw: kustgebied vrijwel verlaten Landschappelijke veranderingen t.ov. de ijzertijd - verdere uitbouw kwelders Friesland en Groningen - ontginning randvenen; ontstaan klei-op-veengebieden - Oude Rijn versmalt t.o.v. Lek/Waal/Maas (monding: Helinium) - vanaf 500 v.c. dichtslibben Oerij; nieuwe opening via Vecht, Almere/Flevomeer en Vlie => toegang Noord-Nederland 1

2 Drususgracht?? Romeinse Rijk Rome als centrum van de wereld Historisch Economie dreef overzicht op goedkope (Europa) arbeid van slaven Legitimatie verovering Gallië en later ook Germanië: de barbaren beschaving en vrede brengen. beschaving vrede barbaarsheid oorlog/chaos Voor het eerst historische (= schriftelijke) bronnen = einde prehistorie >> protohistorie ploeg zwaard Onderverdeling West-Europa vanuit Romeins perspectief: Gallië & Germanië Belangrijke bronnen: Gaius Julius Caesar ( v.chr.) Oorlog in Gallië => pure propaganda Plinius de Oudere (23-79 n.chr.) Natuurlijke Historie ( De Wereld ) =>ooggetuige.. Publius Cornelius Tacitus ( n.chr.) Annalen Historiën geschiedschrijving van keizerlijk Rome Germania => lijkt objectiever, maar... Romeinse tijd in Nederland Van Julius Caesar tot Honorius (58 v.chr.-406 n.chr.) globaal drie fasen : - Fase 1, 12 v.-47 n.chr. (Augustus-Claudius): => territoriale expansie: operatie Elbe - Fase 2, n.chr. (Claudius-Antoninus Pius): => consolidatie en vrede: Pax Romana - Fase 3, n.chr. (Marcus Aurelius-Honorius): => onrust aan de noordgrens 2

3 58-50 v.chr.: Gallische oorlogen 59. v.chr.: Julius Caesar consul, krijgt Gallië toegewezen en mag legioenen werven v.chr.: verovering Gallië => Rijn tot nieuwe grens Romeinse rijk uitgeroepen Resultaat: Caesar heeft groot onderworpen gebied, aanzienlijke rijkdommen en trouwe legioenen: kan greep naar de macht in Rome doen. voorbeeld optreden Caesar: de Eburones - Aanvankelijk bondgenoten van Caesar - Opstand in 54 v.chr. onder leiding van Ambiorix - Bevolking uitgeroeid of als slaaf weggevoerd - Alle bezittingen geroofd of vernietigd Caesar vondst uit Nijmegen standbeeld Ambiorix Tongeren. De Eburonen archeologisch in beeld: de Keltische goud- en zilverschat van Amby, Zuid-Limburg 52 v.chr.: Slag bij Alesia, Galliërs (o.l.v. Vercingetorix) verslagen Opnieuw Romeinse legers in Zuid-Nederland: ca. 15 v.chr.: dubbel legioen (ca soldaten) in Nijmegen (Hunerberg), legerplaats 42 ha v.chr.: keizer Augustus bezoekt Noord-Gallië om orde op zaken te stellen opstandige stammen onderworpen inrichten grensverdediging: bouw tiental legerkampen, o.a. langs de Rijn opzetten militaire campagne Germaans gebied 5 à 6 legioenen uit Centraal-Gallië Gereed voor groot offensief, gericht op verovering Germanië tot aan de Elbe ( Elbe-politiek ) Rijnland (o.a. insula Batavorum ) belangrijke uitvalsbasis 3

4 Castra Nijmegen + Bataven Oppidum Batavorum (hoofdplaats Bataven) Trajanus : Ulpia Noviomagus Caesar Augustus De vorming van het stamverband van de Bataven (Batavi) Een bijzonder verdrag tussen Bataven en de Romeinen - Vrijgesteld van belasting; in plaats daarvan > Levering manschappen voor de hulptroepen: 1 ruitereenheid (ala), 9 eenheden infanterie (cohortes) = ca man!! Archeologisch onderzoek: Bataven arriveerden niet in onbewoond gebied (restbevolking Eburonen) Nieuwkomers: kleine elite met gevolg => trekken de macht naar zich toe en vormen nieuwe stam ( etnogenese ) dankzij steun Rome Grafsteen Bataaf Indus lijfwacht Nero, Rome. 12 v.chr. met vloot naar Friezen & Chauken Germanië wordt Romeinse provincie (gered van het wad door Friese legereenheid) v.chr. te voet via Lippe en Main tegen stammen oostelijk Rijn => verdragen Inrichting legerkampen 7 n.chr.: Publius Q. Varus krijgt opdracht van keizer Augustus om Germanië als Romeinse provincie in te richten 9 n.chr. de Varus-slag in het Teutoburger woud drie legioenen en hulptroepen vernietigend verslagen ( mensen) legioensstandaarden gaan verloren in de val gelokt door de aanvoerder van een van eigen hulptroepen: Arminius (zoon leider Cherusken, in Rome opgeleid, carrière in Romeinse leger) 4

5 Rome opnieuw de baas: de veldtochten van Germanicus n.chr.: strafexpeditie Op het slagveld de doden begraven twee legioensvaandels terugveroverd de zwangere vrouw van Arminius gevangengenomen ontdekking locatie door majoor Anthony Dunn Standbeeld Arminius in Detmold vondsten Kalkriese museum Kalkriese Sporen Romeinse aanwezigheid in Noord- Nederland 2 3 Legerkampen langs Rijn 1. vlootbasis bij Velsen (Flevum) 1 Velsen I: - Aarden wal, dubbele gracht - Ruimte voor ca. 450 soldaten, vermoedelijk in tenten - Enkele botenhuizen 5

6 2. Winsum- Bruggeburen (Fr), opgraving 1996 een Romeins steunpunt? Dat Romeinse militairen Winsum bezochten staat op grond van de vondsten vast [Bos et al. 1998] O.a. amforen voor olie/wijn/vissaus uit Mediterrane gebied, begin jaartelling 3. Bentumersiel a.d. Eems: Romeins steunpunt? militaria uit begin jaartelling. 28 n.chr.: de Friese opstand 39 n.chr.: nieuw verdrag met de Friezen Al sinds 12 v.chr. verdrag met Friezen: leveren manschappen en belasting in de vorm van koeienhuiden. Nieuwe landvoogd Olennius eiste formaat oeroshuiden Gevolg: de Friezen komen hetzelfde jaar in opstand: >>> vrede noodzakelijk om Britannia te kunnen veroveren, onder bevelhebber Corbulo - bouw nieuwe vlootbasis te Velsen (II) - inrichting verschillende legerkampen langs de Rijn - aanleg weg tussen deze kampen - graven Kanaal van Corbulo, langs Voorburg (tussen Oude Rijn en Maas) - Kruisigen de soldaten-belastinginners - Belegeren de vlootbasis Flevum (Velsen I, niet ingenomen). - Winnen een veldslag tegen de Romeinen. - Slachten 900 Romeinen af bij het heilige bos van Baduhenna soldaten plegen zelfmoord in de villa van Cruptorix, een oud-soldaat => Einde directe Romeinse invloed in Germanië ruitermasker, Leiden- Roomburg Voorburg Een nieuwe poging om Germanië tot aan de Elbe te veroveren: de veldtochten van Corbulo De inrichting van de Rijn als limes 47 n.chr. veldtocht tegen Friezen en Chauken met 4 legioenen Inrichting Romeins bestuursapparaat! Woerden Corbulo moet op bevel van keizer Claudius stoppen met succesvolle expeditie Rijn wordt definitief rijksgrens 6

7 Laatste verzet: de Bataafse opstand, n.chr. Aanleiding o.a.: na moord op keizer Nero interne strijd om de macht, legioenen naar Rome geroepen. onder leiding van Julius Civilis (lid Bataafse koningshuis, aanvoerder Bataafse eenheid => verg. Arminius). De samenzwering van Julius Civilis, Rembrandt, Civilis Bataafse eenheden (5000 man) + Rijnvloot (Bataafse roeiers). Groepen links en rechts Rijn sluiten zich aan, o.a. Friezen. Legioenen lopen over (vechten niet meer) => groot aantal legerplaatsen langs limes gaat in vlammen op. Opstand in 70 neergeslagen; ondanks opstand oude verdrag hersteld Maar: 1. troepen niet langer onder aanvoering leden eigen elite 2. niet langer in eigen regio gestationeerd Fase 3: problemen langs de noordgrens, n.chr. 3 e eeuw limes sterk verzwakt => massale invallen. Beginnend in loop 2e eeuw, toenemend aantal Germaanse aanvallen op Rijksgrens Oorzaak: interne machtsstrijd 3e eeuw: ca. 50 soldaten-keizers, trekken legers terug van rijksgrenzen. 7

8 Hernieuwd, krachtig herstel Romeinse gezag onder Diocletianus en Maximianus ( ), Constantijn de Grote ( ) - Investering in limes: herstel legerkampen - Aangevuld met mobiele ruitereenheden in achterland + burgi langs wegen. Daarnaast kustverdediging: tegen Saksische zeerovers ca. 300 n.chr. Portchester Castle Daarnaast waarschijnlijk omvangrijke betalingen in goud (solidi) aan Germaanse leiders Einde Romeinse tijd in Nederland in 406 Troepen van grens weggeroepen nadat Italië zelf door binnendringende troepen werd bedreigd Rhenen (Utrecht), 4 e eeuw Beilen (Drenthe) Halsringen type Velp, ca. 400 Wie woonden er in Nederland? Dongjum >>> Verschillende stammen Peins Klopt het beeld dat de Romeinen gaven: - simpele en primitieve wilden? - alle technologie van de Romeinen? 8

9 DONGJUM 1998 dijkje 2 e eeuw n.chr. PEINS dijkje 1 e eeuw v.chr.! Peins, dijkopbouw DIJKJE Peins ploegsporen conclusies: Dijkje bevorderde sedimentatie, waarschijnlijk in winter Akkeronkruiden: dijkje beschermde mogelijk akkerland in zomer Indien rond of hoekig ringdijkje: drainage noodzakelijk 9

10 Duiker Vlaardingen zelfde type duiker in dam in priel bij Jemgum aan de Ems! Late ijzertijd Datering: vanaf 2 e eeuw voor Chr.! De Ridder 1999 Conclusie: Waterwerken zelfstandige ontwikkeling, waarschijnlijk onafhankelijk van Romeinen Waarschijnlijk veel contacten tussen bewoners kustgebieden >> schepen INVLOED ROMEINSE RIJK EN CULTUUR Zuid-Nederland: overname van elementen uit Romeinse cultuur (Romanisering) productie voor markt/leger verstedelijking (vicus bij legerplaatsen) villa s gedeeltelijke overname Romeinse producten gedeeltelijke overname grafritueel patronagesysteem 10

11 verstedelijking Romeinse villa Voerendaal Overname elementen Romeinse cultuur Grafmonumenten en grafheuvels langs wegen buiten nederzettingen Grote grafvelden Graftorens bij Maastricht Askist Simpelveld goden, bv. Hercules Magusanus ( Interpretatio Romana ) Patronage-clientèle systeem bovenaan keizer iedereen direct of indirect afhankelijk van de keizer onderaan slaven Romeinen richtten zich altijd op de elite van stammen: verdragen geschenken stamelite >> afhankelijke cliënten >>> loyaliteit >>> rust, vrede Daardoor waarschijnlijk sociale ongelijkheid binnen stammen vergroot! 11

12 Romeinse tijd in Noord-Nederland: Relaties met het Romeinse Rijk Wat waren er voor relaties met het Romeinse Rijk? Wat veranderde er? Aanpassing aan de Romeinse cultuur of niet? 1. Wederzijdse agressie 2. Diplomatieke contacten, geschenken in ruil voor rust en loyaliteit 3. Jonge mannen namen dienst in het Romeinse leger 4. Handel? Geïmporteerde goederen in Noord-Nederland: geld aardewerk bronzen beeldjes maalstenen kruiden: venkel, maanzaad kip meloenkralen (weinig) militaria (weinig) diverse luxe objecten Tacitus, Germania 15: geld Ze scheppen behagen in de geschenken van naburige stammen, niet alleen van individuen maar ook van hele gemeenschappen: mooie paarden, prachtige wapens, sierschijven en halsringen; wij hebben ze nu geleerd om ook geld als geschenk te aanvaarden. Geld werd hier geen betaalmiddel! muntschat van Zoutkamp, Romeinse munten uit 1 e eeuw na Chr. (periode Corbulo) Anloo ( ) 115 zilveren denariën geslagen tussen 69 en 222 n.chr. Begraven in oudere grafheuvel 34 zilveren denariën en 2 bronzen assen, 128 v.chr.-37 n.chr. 12

13 aardewerk terra sigillata (vooral scherven) terra nigra-achtig aardewerk draaischijfaardewerk: niet handgevormd! in Noord-Nederland: handgevormd aardewerk gemaakt en gebruikt tot ver in de middeleeuwen vanaf Romeinse tijd beetje import van draaischijfaardewerk >>> technisch onvermogen of keuze? Terra sigillata = gestempeld aardewerk versierd en onversierd sterk aardewerk, veel gebruikt in Romeinse leger industrieel vervaardigd In terpengebied: veel scherven, vrijwel nooit complete vormen veel bewerkte scherven >> andere functie wierde Englum datering: ca. 0 wierde Ezinge datering: 2 e -3 e eeuw n.chr. Ezinge terra nigra achtig draaischijfaardewerk > productieplaatsen niet zeker, waarschijnlijk ook op verschillende plaatsen in vrije Germanië > inheemse smaak > drinkbekers wierde Englum Groningen 5 km terra nigra-achtig draaischijfaardewerk Ezinge, handgevormd 13

14 Bewuste keuze voor handgevormd aardewerk > Draaischijf niet in gebruik genomen = > Geen technisch onvermogen maar keuze! Romeinse bronzen beeldjes heel divers betekenis? Sneek Romeinse tijd Ezinge (Groninger museum) (foto s ARCbv) Handmolens van basaltlava geïmporteerd uit Eifel >> vanaf late ijzertijd veenvondsten en stukgehakt Foto: Eva Hopman groeve Mayen 14

15 voedsel(gewassen) en dieren NB: homo economicus? venkel maanzaad en de kip meloenkralen van kwartskeramiek/faience amulettten soldaten mozaïek uit een villa bij Rome spinklosje Ezinge Romeinse militaire uitrustingsstukken: Muur van Hadrianus: jaren 20 2 e eeuw komen voor, maar weinig 15

16 Housesteads Housesteads castellum Frisii en Tuihantes in Romeinse leger > inscripties > maakten eigen aardewerk allerlei luxe objecten Soldaten kwamen na 25 jaar dienst weer thuis als Romeinse burgers waarschijnlijk meestal geschenken of meegenomen door veteranen invloed? wat namen ze mee? hoe gingen ze leven? wat deden ze met hun uitrusting? Medicijn- of schminkdoosje Eenum Ring van bergkristal, voorstelling Bacchus, 2 e -3 e eeuw n.chr. Westerwijtwerd Groninger Museum 16

17 Romeinse unster Rijn bij Doorwerth ook in Ezinge Geverfd aardewerk (Trier) in terp Oosterend (Fr.) conclusie Men nam niet kritiekloos alles over van de Romeinen Bewuste keuze Waarschijnlijk sociale verandering o.i.v. contacten >> sterker patronage-systeem 17