Inspiratie voor een gezond binnenmilieu op scholen, woningen en kindercentra Werkboek voor de werkconferentie Naar een gezonde fysieke leefomgeving Versie 1, 10 september 2009 1
Inleiding Dit werkboek is bedoeld ter ondersteuning van iedereen die op lokaal niveau aan de slag wil met het binnenmilieu op scholen, woningen en kindercentra. Het bevat ter inspiratie initiatieven door het hele land op het gebied van binnenmilieu en links naar handige websites. Het onderdeel instrumenten kunt u raadplegen om u te ondersteunen bij de planvorming of keuze van maatregelen om het binnenmilieu te verbeteren. Onder het onderdeel kennis vindt u een greep van producten en een overzicht van diverse instanties met kennis op het gebied van het binnenmilieu. Tot slot vindt u onder het onderdeel geld een aantal subsidiemogelijkheden voor financiering van activiteiten op gebied van het binnenmilieu. Hiermee hopen wij het voor u zo makkelijk mogelijk te maken. Dit werkboek vormt een eerste aanzet, maar is nog lang niet compleet. Wij nodigen u dan ook van harte uit om uw ervaringen en aanvullingen aan ons door te geven via een email aan het Kennis en Informatie Punt Milieu & Gezondheid van het RIVM (kip-mg@ rivm.nl). Wij voegen deze dan aan het werkboek toe, en zorgen ervoor dat de aangevulde versie ook weer bij u en uw collega s terecht komt. Schiet u tijdens deze werkconferentie al iets te binnen of hoort u interessante dingen van uw collega s, schrijf deze dan meteen op. De memo s in dit werkboek bieden hiervoor ruimte. Veel succes!
Inspiratie Dit deel geeft ter inspiratie eerst algemene tips en daarna handige weblinks en praktijkvoorbeelden. Suggestie voor lokaal gezondheidsbeleid Dit document geeft een kort overzicht van de oorzaken van binnenmilieu problemen. Verder worden vooral de inzet en mogelijke rollen van de gemeenten beschreven om een gezond binnenmilieu te creëren in woningen, kindercentra en scholen. www.ggdkennisnet.nl/kennisnet/paginasjablonen/raadplegen.asp?display=2&atoom=44 034&atoomsrt=2&actie=2 Tips Verschillende aspecten van het binnenmilieu hangen vaak samen, een integrale aanpak van binnenmilieu problemen is noodzakelijk om nieuwe problemen te voorkomen. Denk bij energiebesparende maatregelen ook aan het belang van een goede ventilatie. Zorg dat ventilatiesystemen niet teveel herrie maken. Naast ventilatie is adequate zonwering essentieel om de temperatuur in hete periodes beheersbaar te maken (klimaatbestendig bouwen). Handige weblinks Naar een beter binnenmilieu In dit informatieboekje wordt ingegaan op verschillende aspecten van binnenmilieu problemen en geschikte maatregelen ter voorkoming van deze problemen. Het richt zich vooral op scholen. www.vng.nl/smartsite.dws?id=64163 Praktijkvoorbeelden Onderstaande voorbeelden komen uit de wekelijkse nieuwsattendering verzorgd door het Kennis en Informatie Punt Milieu en Gezondheid (KIP-mg) van het RIVM. Heeft u ook interesse voor deze attendering? Mail ons op kip-mg@rivm.nl Goede schoolgebouwen voor alle kinderen De gebouwen van het Utrechts primair en (voortgezet) speciaal onderwijs zijn nu niet op orde. Er is veel achterstallig onderhoud, renovatie en nieuwbouw nodig. Dat vergt grote investeringen. Het Masterplan Primair Onderwijs en (Voortgezet) Speciaal Onderwijs 2007-2014 voorziet voor het overgrote deel, zo n 75%, in deze investeringen. Het Masterplan PO en (V)SO is een gezamenlijk plan van de Gemeente Utrecht en alle Utrechtse schoolbesturen voor primair onderwijs. In een intensieve samenwerking zijn de noodzakelijke maatregelen voor alle 172 Utrechtse schoolgebouwen van het primair en (voortgezet) speciaal onderwijs geïnventariseerd. Dat heeft geleid tot een heleboel ingrepen, van onderhoud, renovatie, onderwijskundige vernieuwing tot uitbreiding en nieuwbouw. www.utrecht.nl/smartsite.dws?id=260454 SenterNovem: Frisse Scholen Het Frisse Scholenproject heeft tot doel om scholen te stimuleren minder energie te verbruiken en het binnenmilieu te verbeteren: ISOLEREN én VENTILEREN. Op de website staat informatie over het opstellen van een programma van eisen, subsidies, praktijkvoorbeelden en instrumenten. De informatie ondersteunt schoolbesturen, schooldirecties en gemeentelijk adviseurs onderwijs(huisvesting) in de aanpak van het energiegebruik en het binnenmilieu van scholen. www.senternovem.nl/frissescholen/index.asp De frisse basisschool In dit rapport worden de thema s luchtkwaliteit, ventilatie, behaaglijkheid, hygiëne en energiebesparing in onderlinge samenhang besproken. Het is gebaseerd op de overtuiging dat alleen een integrale aanpak de kwaliteit van de binnenlucht in scholen daadwerkelijk zal verbeteren. http://ggdijsselland.nl/projecten/projecten-ggd/project-frisse-scholen Lucht niet altijd fris: Klaslokalen zorgen voor gezondheidsklachten De GGD regio IJssel-Vecht, GGD regio Twente, de provincie Overijssel, het Astma Fonds en een aantal thuiszorginstellingen vragen met dit project aandacht voor de kwaliteit van het binnenmilieu op basisscholen. Het project loopt tot maart volgend jaar. Uit Losser doen vier basisscholen mee aan het project. Actieplan voor luchtverbetering basisschool Het Astma Fonds, de GGD Hart voor Brabant en de provincie Brabant gaan er voor zorgen dat de lucht in de Waalwijkse basisschool Pieter Wijten weer gezond wordt. Vrijdag wordt het startsein gegeven voor het zogenoemde adoptieplan. Uit onderzoek van de GGD onder 33 basisscholen in Brabant blijkt dat de lucht in de Waalwijkse school extreem slecht is. Er is sprake van een te hoog CO2-gehalte. De kinderen kunnen hierdoor hoofdpijn of ademhalingsproblemen krijgen. 2 3
Memo Aanpak binnenklimaat Amsterdamse scholen gestart Maandag 11 mei hebben minister Jacqueline Cramer, staatssecretaris Sharon Dijksma, Marijke Vos en Dick Jansen op de Westerparkschool het startsein gegeven voor de aanpak van het binnenklimaat van basisscholen in Amsterdam. Ook worden er maatregelen genomen om het energiegebruik terug te dringen: gemiddeld kan bij oudere scholen het energiegebruik met ongeveer de helft omlaag. Nieuw expertisecentrum voor scholen De drie noordelijke provincies willen een expertisecentrum voor scholen oprichten. Dit centrum moet kennisuitwisseling en samenwerking bevorderen met als doel: duurzame schoolgebouwen. Scholen dus die energiezuinig zijn en een gezond binnenklimaat heben. Gedeputeerden Tanja Klip-Martin (Drenthe), Rudi Slager (Groningen) en Hans Konst (Fryslân) hebben deze actie uit het 100.000 woningenplan vandaag bekendgemaakt. De noordelijke bestuurders vinden het hoog tijd om serieus werk te maken van een gezonde leer- en werkomgeving voor leerlingen en leraren. Een energiezuinig en fris schoolgebouw zou volgens hen vanzelfsprekend moeten zijn. Onderzoek filtering buitenlucht op school De GGD heeft de afgelopen maanden onderzocht of toepassing van een filter in een ventilatiesysteem op school leidt tot schonere lucht. Het onderzoek vond plaats naar aanleiding van vragen over de mogelijkheden ter bescherming van kinderen die naar school gaan vlakbij een drukke weg. Er zijn drie ventilatiesystemen met filter getest. Hoewel alle systemen voor een verbeterd binnenklimaat zorgden, was er wel een verschil in mate van filtering van verontreiniging uit de buitenlucht. Instrumenten Hieronder staan een aantal instrumenten en handreikingen die u kunnen ondersteunen bij het creëren van een gezond binnenmilieu. GGD-richtlijnen Deze richtlijnen geven inzicht en handelingsperspectieven voor verschillende milieugezondheid problemen. Op het gebied van binnenmilieu zijn o.a. richtlijnen verschenen over: asbest in woningen; beoordelen van ventilatie scholen; gezonde woningbouw; koolmonoxide in woon- en verblijfsruimten; voorlichting gezond wonen. Eind dit jaar verschijnt nog een richtlijn over ventilatie in woningen. www.rivm.nl/milieuportaal/bibliotheek/richtlijnen De GGD-eendagsmethode met ventilatieadvies op maat De eendagsmethode wordt momenteel landelijk uitgevoerd. De komende vijf jaar krijgt elke basisschool met natuurlijke ventilatie een bezoek van de GGD. Zij voeren metingen uit en geven een advies op maat. De school krijgt een informatiepakket, een beknopt bouwtechnisch advies en een CO2-meter. Bij het advies wordt ook gekeken naar de samenhang met energiebesparingsmaatregelen. www.vrom.nl/pagina.html?id=35465&term=scholen+binnenmilieu Scholenklimaatcampagne Energieke Scholen 2009-2010 De scholencampagne start in het najaar en kent twee belangrijke onderdelen gericht op de twee specifieke doelgroepen: een lespakket voor basisscholen en instrumentarium voor energie- en binnenmilieu-adviezen (EBA) en financiële arrangementen voor gemeenten en schoolbesturen. Streven is dat gemeente en de schooldirectie en/of het schoolbestuur een intentieverklaring tekenen waarbij, onder begeleiding van een energieregisseur, de aanbevelingen van het EBA verder ingepland en uitgevoerd gaan worden. www.energiekescholen.nl (website medio september te benaderen) Toetslijst Gezond en Veilig Wonen Met het invullen van de toetslijst krijgt men meer inzicht waar gezondheidsrisico s in woningen kunnen optreden. Deze toetslijst is geschikt voor zowel huurders als eigenwoningbezitters. www.toetslijstgezondwonen.nl Woon ik wel gezond? test Met deze test ontdekt u hoe gezond u woont. Na afloop van de test ontvangt u een handig rapport over hoe u uw huis (nog) gezonder kunt maken. www.vrom.nl/woonikwelgezond 4 5
De ventilatie toets De ventilatietoets is ontwikkeld voor woningen met natuurlijke ventilatie. Hierin wordt gevraagd naar de ventilatieomstandigheden in diverse vertrekken. Op het eind wordt een totaalscore gegeven, ook worden er verbetertips aangereikt. www.woonbond.nl/rekenen/ventiltoets.php De gezondheidskaart Aan de hand van deze kwaliteitskaart kan een consument in één oogopslag bepalen welke aspecten het meest van belang zijn en deze kennis meenemen in de keuze voor een huis. Het is de bedoeling om in een korte tijd (quick-scan in 5 tot 6 uur) in kaart te kunnen brengen hoe gezond een woning is. De verschillende kwaliteitsaspecten zijn op de gezondheidskaart afzonderlijk getalsmatig in kaart gebracht. Met de kwaliteitskaart zijn alle aspecten in beeld gebracht die in het Bouwbesluit staan. www.vrom.nl/pagina.html?id=2706&sp=2&dn=w379 Symposium Gezond en Zuinig bouwen Hoe realiseer je energiezuinige, gezonde, comfortabele en betaalbare woningen? Hoe staat het met het binnenmilieu in recent opgeleverde nieuwbouwwoningen? Een bijeenkomst in kader van het Lente-akkoord ging hier op in. Het verslag online te lezen, hierin staat ook een interessante checklijst van 10 controlepunten om de bouw te controleren. www.lente-akkoord.nl/25-juni-2009 Servicecentrum Scholenbouw Het Servicecentrum Scholenbouw (SCS) ontwikkelt en verspreidt kennis over geïntegreerde aanbestedingstrajecten bij de scholenbouw. Het SCS heeft een afwegingstool ontwikkeld door een eerste kennismaking met de kansen van geïntegreerd aanbesteden bij scholenbouw. Zij richt zich daarbij primair op schoolbesturen en gemeenten. www.scsb.nl Kennis Hieronder staan een aantal activiteiten van diverse instanties uitgelicht die kunnen helpen bij het creëren van een gezond binnenmilieu. Via de aangegeven weblink kunt u meer informatie vinden over deze activiteit. Verder is er een overzicht van organisaties in Nederland die kennis hebben van verschillende binnenmilieuaspecten. Handboek binnenmilieu 2007 Dit handboek dient als naslagwerk bij het behandelen van vragen en klachten over de kwaliteit van het binnenmilieu van woningen in relatie tot de gezondheid. Het handboek is in eerste instantie bedoeld voor medewerkers Medische milieukunde bij gezondheidsdiensten (GGD), maar ook anderen kunnen baat hebben bij de geboden informatie. Het handboek geeft informatie over factoren die van belang zijn voor de kwaliteit van het binnenmilieu. www.rivm.nl/milieuportaal/onderwerpen/binnenmilieu/handboek-binnenmilieu.jsp Praktijkboek gezonde gebouwen Het Praktijkboek Gezonde Gebouwen biedt praktische handvatten voor gezond ontwerp, beheer en onderhoud van gebouwen en installaties. Dit naslagwerk is handig ingedeeld in themacahiers, geschreven door deskundigen binnen het vakgebied. www.gezondegebouwen.nl Katern binnenmilieu Hierin wordt de huidige binnenmilieu situatie in Nederland beschreven samen met recente wetenschappelijke ontwikkelingen. Deze informatie wordt vergeleken met het huidige binnenmilieu beleid uit de Nationale Aanpak Milieu en Gezondheid 2008 en geeft aan waar mogelijk nieuwe beleidsinzet wenselijk is. www.rivm.nl/biblotheek Memo Platform Woninginstallaties Een toenemende hoeveelheid installaties in woningen, vaak met onderhoudsgevoelige componenten, gecombineerd met onvoldoende aandacht voor kennisoverdracht in de keten, maken uiteindelijk dat gebruikers vaak niet op de hoogte zijn van de aandachtspunten die bij aanbod van woningen en installaties aan de orde kunnen zijn. Daarbij komt dat de voorzieningen mogelijk niet zijn afgestemd op hun wensen. Deze site probeert zowel gebruikers als installateurs te informeren over een goed gebruik, installatie en onderhoud van installaties in de woning. www.platform-woninginstallaties.nl 6 7
Organisatie Type activiteiten Actuele binnenmilieu thema s waarmee organisatie zich bezighoudt Beleid Onderzoek Informatie/advies Praktijk/Uitvoering Anders Aanpak binnenmilieuklachten Asbest en minerale kunstvezels Bestrijdings- en schoonmaakmiddelen Biologische Agentia Drinkwaterkwaliteit Emissies uit bouw- en inrichtingsmaterialen Geluid Geurhinder Ionen Ioniserende straling Kwik, lood, cadmium en organotin Na brand in woningen Niet-ioniserende straling Stof Thermisch binnenklimaat Ventilatie Verbrandingsproducten Verkleuring van materialen Vluchtige Organische Stoffen (VOS) Vochtigheid Astma Fonds www.astmafonds.nl BBA Binnenmilieu www.binnenmilieu.nl Deerns Raadgevende Ingenieurs BV www.deerns.nl DHV B.V. http://www.dhv.nl Gezondheidsraad www.gr.nl ICS Adviseurs www.icsadviseurs.nl Instituut voor Studie en Stimulering Onderzoek (ISSO) www.isso.nl International Society of Indoor Air Quality and Climate www.isiaq.nl LBP, Lichtveld, Buis en Partners www.lbp.nl Nederlands Normalisatie-Instituut www.nen.nl Nederlandse Technische Vereniging Voor installaties in gebouwen www.tvvl.nl Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ) www.nigz.nl Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu www.rivm.nl SenterNovem www.senternovem.nl Stichting Bouwresearch (SBR) www.sbr.nl Stichting Passief Bouwen www.passiefbouwen.nl Stichting VAC PuntWonen www.vacpuntwonen.nl Technische Universiteit Eindhoven http://www.tue.nl TNO, Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek www.tno.nl Universiteit Delft, OTB www.otb.tudelft.nl Vereniging Integrale Bio-Logische Architectuur www.sveweb.nl Vereniging Nederlandse Woonbond Woonbond kennis- en adviescentrum (WKA) www.woonbond.nl Platform Binnenmilieu Scholen www.gezondbinnen.nl Platform binnenmilieu www.gezondbinnen.nl Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer www.minvrom.nl Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport www.minvws.nl Ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschap www.minocw.nl Energie Onderzoekscentrum Nederland www.ecn.nl 8 9 DWA www.dwa.nl
Memo ISSO publicaties ISSO levert voor de installatietechniek de normstellende publicaties. De ISSO-publicaties betreffen innovatieve installatie- en sanitaire systemen. De normstellende ISSO-publicaties zijn breed geaccepteerd in de installatiesector. Het ISSO heeft in 2008 het actieplan Gezonde ventilatie in woningen opgezet. Enkele publicaties op het gebied van binnenmilieu zijn o.a.: Beheer en onderhoud van ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen; binnenklimaat scholen, kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen. www.isso.nl NEN normen De NEN (Nederlandse Norm) werkt aan normontwikkeling voor een breed scala aan werkterreinen. Op het gebied van binnenmilieu zijn er vele normen voor bepalingsmethoden en beoordeling van binnenmilieu parameters zoals ventilatieniveau s, formaldehyde metingen en schimmelbepalingen. www.nen.nl GELD Hieronder staan links naar subsidieregelingen die u kunnen helpen een gezond binnenmilieu te creëren. Scholen Crisismaatregelen Het ministerie van OC&W heeft 165 miljoen euro gekregen om te investeren in schoolgebouwen. Ruim honderd miljoen euro is bestemd voor het primair onderwijs, ruim vijftig miljoen euro is voor het voortgezet onderwijs. Spelregels De middelen moeten in 2009, dan wel in 2010 worden besteed aan energiebesparende maatregelen en verbeteringen van het binnenmilieu in schoolgebouwen. Iedere gemeente heeft trekkingsrecht op de regeling. Een voorwaarde voor toekenning is dat gemeenten minimaal 40% cofinancieren, zowel bij primair onderwijs (PO) als bij voortgezet onderwijs (VO). Gemeenten die plannen hebben voor betere basisscholen, kunnen hun aanvraag tot 1 december 2009 indienen. Voor aanvragen betreffende voortgezet onderwijs gelden twee termijnen: voor 1 november 2009 en voor 1 januari 2010. De subsidie regeling voor energiezuinigheid en binnenmilieu VO scholen inmiddels gepubliceerd, zie www.cfi.nl De subsidieregeling voor energiezuinigheid en binnenmilieu PO scholen zal in september 2009 worden gepubliceerd. Subsidie wijzer Frisse Scholen Energiegebruik en binnenmilieu vormen op veel scholen een probleem. Het energiegebruik is vaak onnodig hoog en het binnenmilieu slecht. Vanzelfsprekend heeft dit probleem uw aandacht maar van welke (subsidie)regelingen kunt u gebruik maken om de situatie op uw school te verbeteren? Raadpleeg of download dan de Subsidiewijzer Frisse Scholen. Deze subsidiewijzer biedt u een handig overzicht van Nationale, Provinciale en Lokale (subsidie)regelingen van waaruit financiële bijdragen voor verlaging energielasten en of verbetering van het binnenmilieu mogelijk zijn. De subsidiewijzer zal regelmatig worden geactualiseerd zodat u altijd een actueel overzicht heeft. www.senternovem.nl/frissescholen/publicaties/subsidiewijzer_frisse_scholen.asp Woningen Meer met Minder Meer Met Minder is het nationale energiebesparingsprogramma voor de bestaande bouw. De stichting voert het convenant Meer Met Minder uit, dat ministeries, bouwbedrijven, energiebedrijven, installatiebedrijven en woningcorporaties in 2008 met elkaar sloten. Doel is dat in 2020 2,4 miljoen bestaande woningen en andere gebouwen blijvend 30 procent minder energie gebruiken. Meer met Minder maakt het u makkelijk om energie te besparen in uw huis of kantoor onder andere door middel van glasisolatie. www.meermetminder.nl 10 11
EIA: investeren in energiebesparing en duurzame energie De EIA is bedoeld voor ondernemers die willen investeren in energiebesparende technieken en de toepassing van duurzame energie in hun onderneming. In maart 2009 heeft het kabinet een pakket van maatregelen gepresenteerd in het aanvullend beleidsakkoord bij Samen werken, samen leven. De tijdelijke uitbreiding van de EIA voor bestaande huurwoningen is één van deze maatregelen. Lagere kosten voor investeringen in het energielabel van bestaande huurwoningen zijn mogelijk dankzij de tijdelijke verruiming van de Energie Investeringsaftrek (EIA). Het gaat om investeringen gedaan tussen 1 juni 2009 en 1 december 2010. In totaal is voor deze maatregel 277,5 miljoen extra beschikbaar. www.senternovem.nl/eia/index.asp Regeling Groenprojecten Deze regeling stimuleert door middel van fiscale voordelen voor spaarders of beleggers in investering in verschillende soorten energiezuinige nieuwbouw. Banken kunnen door het belastingvoordeel voor spaarders of beleggers in groene projecten een lening met lagere rente dan de marktrente verstrekken. Als het project past binnen de gestelde (deel) categorieën en voldoet aan de voorwaarden voor groene financiering, kan de bank voor de initiatiefnemer bij SenterNovem een groenverklaring voor het project aanvragen. Als de verklaring is afgegeven, mag de bank groene financiering verstrekken. De categorieën projecten die in aanmerking komen voor groene financiering zijn zeer divers; bijvoorbeeld duurzame utiliteitsbouw, duurzame nieuwbouw of woningverbetering. www.senternovem.nl/groenbeleggen Tot slot Dit werkboek is samengesteld door het Kennis en Informatie Punt Milieu & Gezondheid (KIP) voor de werkconferentie Naar een gezonde fysieke leefomgeving in opdracht van het Ministerie van VROM. U kunt uw aanvullingen en suggesties tot eind september 2009 aan ons door te geven via een email aan het Kennis en Informatie Punt Milieu & Gezondheid van het RIVM (kip-mg@rivm.nl). Wij zullen alle aanvullingen en suggesties verwerken en ervoor zorgen dat u eind oktober 2009 een aangevulde digitale versie ontvangt. Mocht u mensen kennen die niet op de werkconferentie waren maar wel graag een werkboek willen ontvangen, dan kunnen zij deze via eerdergenoemde e-mail adres aanvragen. Subsidie Maatwerkadvies De overheid wil woningeigenaren stimuleren om energiebesparende maatregelen te nemen in de eigen, bestaande woning. Woningeigenaren die een maatwerkadvies afnemen van een gecertificeerde adviseur, komen eenmalig in aanmerking voor een subsidie van maximaal 200,-. Wanneer maatregelen uit het maatwerkadvies worden genomen en zorgen voor een energiebesparing van 20-30%, kunt u tot maximaal 750 euro subsidie krijgen. De Tijdelijke subsidieregeling Maatwerkadviezen voor woningen wordt uitgevoerd door SenterNovem in opdracht van het ministerie van VROM WWI. Het betreft een tijdelijke maatregel die loopt tot 31 december 2010 (of eerder, indien het budget is uitgeput). In totaal kunnen circa 50.000 woningeigenaren een subsidie ontvangen voor een maatwerkadvies (tot en met 2010). www.senternovem.nl/maatwerkadvies Overig Bent u een particuliere woningeigenaar, een woningcorporatie, een huurder, een particuliere verhuurder, een gemeente, een school of zorginstelling? Dan is de energiesubsidiewijzer voor u zeer geschikt. De energiesubsidiewijzer biedt één compleet en actueel overzicht van subsidies en andere financiële regelingen. Dit maakt het nóg aantrekkelijker om energie te besparen. www.energiesubsidiewijzer.nl 12