S045-14.ECP rapport.qxd:opmaak 1 21-08-2009 11:31 Pagina 1 Platform voor de InformatieSamenleving Roadmap: Vertrouwen in de Informatiesamenleving
Colofon Dit is een uitgave van ECP-EPN, Platform voor de informatiesamenleving. Deze rapportage is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van het ministerie van Economische Zaken. Teksten mr. dr. Bart W. Schermer mr. Rachel Marbus Ontwerp omslag en binnenwerk Studiotekst BV, Culemborg Druk Efficiënta Offsetdrukkerij bv ISBN/EAN 978-90-76957-25-8 ECP-EPN, september 2009 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorgaande schriftelijke toestemming van de maker. Hoewel de auteur en uitgever uiterste zorgvuldigheid betracht hebben bij het samenstellen van deze uitgave aanvaarden zij geen aansprakelijkheid voor schade van welke aard ook, die het directe of indirecte gevolg is van handelingen en/of beslissingen die (mede) gebaseerd zijn op de in deze uitgave vervatte informatie. De wet- en regelgeving is een dynamisch terrein zodat de regels en richtlijnen die in deze uitgave worden genoemd inmiddels kunnen zijn veranderd. ECP-EPN Bezoekadres: Overgoo 13 Leidschendam Postadres: Postbus 262 2260 AG Leidschendam Telefoon: +31 (0)70-419 03 09 Fax: +31 (0)70-419 06 50 E-mail: info@ecp-epn.nl www.ecp-epn.nl
Platform voor de InformatieSamenleving The most profound technologies are those that disappear. They weave themselves into the fabric of everyday life until they are indistinguishable from it. -- Mark Weiser The future is already here. It's just not very evenly distributed -- William Gibson Roadmap: Vertrouwen in de Informatiesamenleving
Inhoudsopgave 1 Inleiding 7 1.1 Roadmap: Vertrouwen 2.0 7 1.1.1 Uitgangspunten 8 1.1.2 Doelstellingen en vorm 8 1.2 In dit rapport 9 2 Vertrouwen 11 2.1 Lagenmodel 11 2.2 Uitdagingen voor vertrouwen in de informatiemaatschappij 12 3 Scope en afbakening 13 3.1 Randvoorwaarden 13 3.2 Tijdsbestek 13 3.3 Ethische aspecten ICT 13 3.4 Internationale focus, nationale implementatie 14 3.5 ICT en convergerende technologieën 14 4 Trends in ICT en maatschappij 15 4.1 Convergentie van infrastructuren 15 4.1.1 Triple Play 15 4.1.2 Mobiel internet 15 4.2 Alomtegenwoordigheid en beschikbaarheid ICT 15 4.2.1 RFID en NFC 16 4.2.2 Software as a Service 16 4.2.3 Body Area Networks 16 4.3 Versmelting van fysieke en virtuele werelden 16 4.3.1 Mirror worlds 17 4.3.2 Augmented reality 17 4.3.3 Virtuele werelden en 3D internet 17 4.4 Veranderende rollen gebruikers en aanbieders 17 4.4.1 Sociale netwerken 17 4.4.2 User generated content 18 4.5 Kunstmatige intelligentie 18 4.5.1 Het semantische web 18 4.5.2 Autonome systemen 18 4.5.3 Lerende systemen 18 5 Het randvoorwaardelijk kader 19 6 Bescherming van privacy en (deel)identiteit 21 6.1 Ambitie 21 6.2 Relevante ontwikkelingen en omgevingsfactoren 21 6.2.1 Het privacybegrip 21 6.2.2 Het identiteitsbegrip 21 6.2.3 Meervoudigheid (deel)identiteiten 22 6.2.4 Toenemende transparantie 22 6.3 Uitdagingen 22 6.3.1 Persistentie en reputatie 22 6.3.2 Identiteitsfraude en identiteitsdiefstal 22 6.3.3 Publieksscheiding en contextsamenval 23 6.3.4 Toename toezicht en controle 23 6.3.5 Het veranderende karakter van gegevens 23 6.4 Oplossingsrichtingen 24 6.4.1 Communicatie en bewustzijn 24 6.4.2 Gebruiker in controle 24 6.4.3 Privacy by design 24 6.4.4 Toezicht en handhaving 24 6.4.5 Tegengaan identiteitsdiefstal 25 6.4.6 Herijking privacybegrip 25 7 Ruimte voor creativiteit en innovatie 27 7.1 Ambitie 27 7.2 Relevante ontwikkelingen en omgevingsfactoren 27 7.2.1 Digitale distributie 27 7.2.2 Anything, anytime, anywhere 27 7.2.3 User generated content 28 7.2.4 Crowdsourcing en co-creatie 28 7.2.5 Open Source, Creative Commons, Copyleft 28 7.2.6 Virtuele werelden 28 7.3 Uitdagingen 28
7.3.1 Globalisering 28 7.3.2 De veranderende positie van de consument 28 7.3.3 Nieuwe spelers 29 7.3.4 Anything, anytime, anywere? 29 7.3.5 Piraterij 29 7.3.6 Rechtenbeheer 29 7.4 Oplossingsrichtingen 30 7.4.1 Betere afstemming vraag en aanbod 30 7.4.2 Aanpak piraterij 30 7.4.3 Stimuleren creativiteit gebruikers 31 7.4.4 Aandacht voor nieuwe uitdagingen 31 8 Consumentenbescherming bij elektronische handel 33 8.1 Ambitie 33 8.2 Relevante ontwikkelingen en omgevingsfactoren 33 8.2.1 Globalisering 33 8.2.2 Nieuwe spelers, nieuwe diensten 33 8.2.3 Autonome systemen 33 8.2.4 Samenvloeiing van fysiek en virtueel 33 8.2.5 Virtuele werelden 34 8.3 Uitdagingen 34 8.3.1 Beheersing verkoopkanalen 34 8.3.2 Wetgeving in een veranderende markt 34 8.3.3 Cybercrime 34 8.3.4 Versnippering 34 8.3.5 Consumentenrechten in nieuwe omgevingen 34 8.3.6 Autonome systemen 35 8.4 Oplossingsrichtingen 35 8.4.1 Een sterke consument 35 8.4.2 Terugdringen cybercrime 35 8.4.3 Ontwikkeling (communautaire) regelgeving 35 8.4.4 Tegengaan versnippering voorlichting en geschillenbeslechting 36 8.4.5 Digitalisering klachtenafhandeling en geschillenbeslechting 36 8.4.6 Onderscheid online-offline 36 9 Handhaving van wet- en regelgeving met respect voor grondrechten 37 9.1 Ambitie 37 9.2 Relevante ontwikkelingen en omgevingsfactoren 37 9.3 Uitdagingen 37 9.3.1 Globalisering 37 9.3.2 Innovatie 37 9.3.3 Rol tussenpersonen 38 9.3.4 Systeemdwang 38 9.4 Oplossingsrichtingen 38 9.4.1 Preventie: een weerbare consument 38 9.4.2 Internationale samenwerking 39 9.4.3 Publiekprivate samenwerking 39 9.4.4 Notice-and-Takedown, filtering en blokkering 39 9.4.5 Innovatie in handhaving 39 9.4.6 Ethisch ontwerp van systemen 39 9.4.7 Waarborgen 40 10 Roadmap Vertrouwen 2.0 41 10.1 Bescherming privacy en (deel)identiteit 41 10.2 Ruimte voor creativiteit en innovatie 42 10.3 Consumentenbescherming bij elektronische handel 43 10.4 Handhaving van wet- en regelgeving met respect voor grondrechten 44 11 Vervolgstappen en rol ECP-EPN 45 12 Verkorte Literatuurlijst 47
Inleiding 1 Nederland is in 2030 een welvarend en ondernemend land dat bekend staat om zijn duurzame productiviteitsgroei. Deze ambitie stelt de Nederlandse overheid zich in haar langetermijnstrategie Nederland Ondernemend Innovatieland. 1 ICT speelt hierin een belangrijke rol. Het kabinet wil dat Nederland in 2015 behoort tot de koplopers op het gebied van ICT en nieuwe digitale dienstverleningsconcepten. 2 Vertrouwen is daarbij een noodzakelijke randvoorwaarde. In de Roadmap voor Vertrouwen in de Informatiesamenleving zet ECP-EPN de belangrijkste stappen uiteen die richting de toekomst het vertrouwen van de gebruiker in ICT-toepassingen moeten waarborgen. ICT heeft ontegenzeggelijk een grote invloed op de manier waarop wij onze samenleving inrichten en daarbinnen met elkaar omgaan. De opkomst van de computer halverwege de vorige eeuw, de ontwikkeling van de microprocessor rond de jaren zeventig en de doorbraak van het internet als wereldomspannend communicatiemedium in de jaren negentig hebben tot een informatierevolutie geleid waarvan de blijvende gevolgen nu pas zichtbaar worden. Na een installatieperiode (de aanleg van infrastructuur) die werd gevolgd door een periode van hype en ontluistering (de dotcom bubble), zitten we nu een in periode waarin ICT intensief wordt benut. 3 De toepassing van ICT op grote schaal en in breed maatschappelijk verband leidt tot nieuwe vormen van communiceren, samenwerken, leren en creëren. Deze veranderende omgangsvormen beïnvloeden de economische en sociale verhoudingen binnen de informatiesamenleving. Dit leidt tot nieuwe kansen en mogelijkheden, spanningen tussen belangen van partijen en verschuivingen in de bestaande normen en waarden. Naast technologische innovatie is dan ook meer en meer een fundamentele sociale en institutionele innovatie aan het ontstaan. Dergelijke ontwikkelingen stellen nieuwe eisen aan de bestaande sociale en institutionele kaders, met name vanwege het feit dat deze kaders veelal gebaseerd zijn op de oude technologische en maatschappelijke situatie. Het samenspel van technologische innovaties en maatschappelijke ontwikkelingen leidt tot een situatie van permanente technologische turbulentie. 4 Het is de uitdaging om in deze sterk dynamische, steeds complexer wordende omgeving met een hoog ontwikkelingstempo, het vertrouwen van de verschillende maatschappelijke actoren te behouden. 1.1 Roadmap: Vertrouwen 2.0 Zoals hierboven geschetst, is het vertrouwen in ICT toepassingen en diensten een noodzakelijke voorwaarde voor een welvarend Nederland. ECP-EPN onderstreept het belang van vertrouwen in de technologieën en de 7 [1] Naar een agenda voor duurzame productiviteitsgroei, Nederland Ondernemend Innovatieland, Langetermijnstrategie, uitgave juni 2008 [2] ICT Agenda 2008-2011, Ministerie van Economische Zaken, juni 2008 [3] Voor een uitgebreide discussie van deze fenomenen zie: Perez, C. (2002), Technological Revolutions and Financial Capital: the Dynamics of Bubbles and Golden Ages, Edward Elgar, Cheltenham; en Drobik, A. (1999), The End of e-business, Gartner [4] Zie onder andere: Franken et al. (2000). Rapport van de Commissie Grondrechten in het Digitale Tijdperk. Rotterdam: Phoenix & Den Oudsten.
8 diensten die worden aangeboden op de technologische infrastructuur. ECP-EPN wil daarom de noodzakelijke stappen die richting de toekomst het vertrouwen van de gebruiker moeten waarborgen uiteenzetten. Deze stappen zijn vastgelegd in de Roadmap voor Vertrouwen in de Informatiesamenleving (Roadmap Vertrouwen 2.0). In deze Roadmap worden de belangrijkste voorwaarden voor een gerechtvaardigd vertrouwen in ICT-toepassingen geschetst en worden mogelijke struikelblokken richting de toekomst geïdentificeerd. Op basis van deze struikelblokken worden vervolgens mogelijke oplossingsrichtingen gegeven. 1.1.1 Uitgangspunten De uitgangspunten die ECP-EPN hanteert voor de Roadmap Vertrouwen 2.0 zijn: Het waarborgen van een aantal fundamentele waarden en normen in een elektronische omgeving. Hierbij gaat het om de bescherming en regeling van grondrechten, het verzekeren van rechtshandhaving en het bieden van rechtszekerheid. Het faciliteren van het elektronisch verkeer. Hierbij gaat het primair om het bevorderen van een transparante en toegankelijke markt, het bevorderen van betrouwbaarheid van het elektronisch verkeer en het wegnemen van belemmeringen in de bestaande juridische infrastructuur. Deze uitgangspunten moeten bijdragen aan een informatiemaatschappij waarin burgers en bedrijven vertrouwen kunnen hebben in de ICTinfrastructuur en daarbij behorende diensten. De punten vloeien voort uit de grondleggende Nota Wetgeving voor de Elektronische Snelweg (Nota WES) uit 1998. De Nota WES werd geschreven ten tijde van de opkomst van het internet en formuleerde een kader voor de regulering van de elektronische snelweg. In deze roadmap bekijken we hoe invulling te geven aan deze uitgangspunten. Hierbij wordt ook in ogenschouw genomen dat de invulling vanuit de Nota WES inmiddels gedateerd kan zijn. Want hoewel de Nota WES een helder en relevant denkkader biedt, is zij inmiddels wel meer dan tien jaar oud. 5 Het kan zijn dat de invulling die vanuit de WES werd gegeven aan de bovengenoemde uitgangspunten inmiddels is gaan knellen of wringen. 1.1.2 Doelstellingen en vorm Door middel van deze roadmap wil ECP-EPN een ambitie voor de toekomstige inrichting van de informatiemaatschappij uitspreken en de noodzakelijke stappen voor het realiseren van deze ambitie identificeren. De roadmap moet de leidraad vormen voor het formuleren van de plannen van ECP-EPN op het gebied van vertrouwen voor de komende jaren. De concrete invulling van deze stappen alsmede de verantwoordelijke actoren zijn echter binnen deze roadmap bewust nog niet (volledig) ingevuld. Allereerst omdat er zowel publiek als privaat reeds diverse initiatieven ontplooid worden die invulling geven aan veel van de punten die ECP-EPN in deze roadmap aanstipt. Zo is er vanuit de overheid een rijksbrede ICTstrategie en zijn er binnen de departementen specifieke strategieën. Aan de rijksbrede en departementale strategieën wordt door middel van diverse programma s en projecten invulling gegeven, veelal in publiekprivaat verband. Vanuit de private sector zijn er ook diverse (zelfregulerende) initiatieven om de informatiesamenleving beter vorm te geven, zowel op het niveau van individuele bedrijven als op brancheniveau. Ten slotte werkt ook de burger zelf aan het creëren van de juiste randvoorwaarden voor vertrouwen in ICTtoepassingen, bijvoorbeeld via organisaties als de Consumentenbond. ECP-EPN wil met deze roadmap niet de suggestie wekken bestaande initiatieven te doorkruisen. Daarnaast wil ECP-EPN in deze roadmap een onafhankelijke en ongebonden helikoptervisie op de toekomst van de informatiesamenleving geven die als leidraad moet dienen voor haar beleid. De concrete invulling hiervan zal echter altijd in neutraal, publiekprivaat verband, met alle maatschappelijke actoren moeten worden afgestemd. Slechts wanneer er vanuit de publieke en de private sector genoeg draagkracht is voor het invullen van de door ECP-EPN in deze roadmap genoemde oplossingsrichtingen zullen de stappen concreter worden gemaakt. [5] Nota Wetgeving voor de Elektronische Snelweg, Tweede Kamer, vergaderjaar 1997 1998, 25 880, nrs. 1 2
1.2 In dit rapport In het volgende hoofdstuk wordt toelichting gegeven op het in dit rapport gehanteerde begrip Vertrouwen. In hoofdstuk 3 wordt de scope van de Roadmap Vertrouwen 2.0 gegeven en afgebakend. In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op de technologische trends die invloed hebben op de maatschappij en daarmee op het vertrouwen in ICT-toepassingen. Aan de hand van deze trends worden in hoofdstuk 5 de randvoorwaarden voor vertrouwen in ICT benoemd. Deze randvoorwaarden worden in de daarop volgende hoofdstukken nader toegelicht: bescherming van privacy en identiteit (hoofdstuk 6), ruimte voor creativiteit en innovatie (hoofdstuk 7), consumentenbescherming bij elektronische handel (hoofdstuk 8) en handhaving van wet- en regelgeving met respect voor grondrechten (hoofdstuk 9). Op basis hiervan wordt in hoofdstuk 10 de Roadmap Vertrouwen 2.0 gepresenteerd. Hoofdstuk 11 bevat een toelichting op hoe ECP-EPN de vervolgstappen ziet. 9
10
Vertrouwen 2 Vertrouwen is cruciaal voor het succes en de welvaart van een maatschappij. 6 Vertrouwen is echter een zeer ruim en daarmee vaag begrip. De interpretatie van het begrip vertrouwen is sterk afhankelijk van tijd, plaats en cultuur. In deze roadmap staat het begrip vertrouwen in de context van elektronische communicatie centraal. ECP-EPN hanteert de volgende algemene definitie van het begrip vertrouwen: Het geloof van partijen binnen economische en sociale relaties dat de wederpartij de beste bedoelingen jegens hen heeft, eerlijk is en in voldoende mate competent is om invulling te geven aan de relatie en de doelen die daarbinnen worden nagestreefd. Zoals opgemaakt kan worden uit deze definitie betreft het hier niet zozeer het vertrouwen in de technologie zelf, als wel de personen/organisaties achter de techniek. Maar ook het vertrouwen in de technologie zelf is van belang. Door de toenemende complexiteit van technologieën wordt het voor de gebruiker steeds moeilijker om te bepalen hoe een systeem werkt en of de output van het systeem wel correct is. 7 Ook wordt het steeds moeilijker om te bepalen of een systeem veilig werkt en binnen het systeem verwerkte informatie vertrouwelijk blijft. Vertrouwen in systemen kan aldus als volgt worden geformuleerd: Het geloof van partijen in de veiligheid en de correcte werking van een systeem. Vertrouwen is noodzakelijk daar waar een gebruiker geen directe controle kan uitoefenen op de omstandigheden (de relatie met partijen, het gebruik van technologie enzovoorts). We kunnen dus stellen dat vertrouwen op verschillende niveaus noodzakelijk is. 2.1 Lagenmodel Om de verschillende niveaus van vertrouwen inzichtelijk te maken en het eenvoudiger te maken om acties en de daarbij behorende belanghebbenden te identificeren kan een lagenmodel uitkomst bieden. 8 Zoals in het vorige hoofdstuk aangegeven zullen in deze roadmap nog geen concrete acties worden toegewezen aan verantwoordelijke actoren. Dit model maakt onderscheid tussen vier niveaus, te weten: 1) De infrastructuur, 2) de toegang tot de infrastructuur, 3) diensten/toepassingen die op/via de infrastructuur worden aangeboden en 4) het gebruik van de infrastructuur en de bijbehorende toepassingen en diensten. Allereerst is er vertrouwen noodzakelijk in de 11 Voorbeelden Actoren Gebruik e-commerce, e-government, Consumenten, bedrijven, overheden entertainment, communities Diensten www, e-mail, p2p, sociale ISP s, telco s, ASP/SaaS leveranciers, netwerken, veilingsites, wiki s, platformaanbieders virtuele werelden Toegang Internet, mobiel, RFID/NFC ISP s, telco s, overige netwerkeigenaren Infrastructuur Internet, mobiel, RFID/NFC IT leveranciers, telco s [6] Fukuyama 1995 [7] De Vries 2004 [8] Het lagenmodel zoals hier geïllustreerd is grotendeels gebaseerd op de lagenstructuur voor de markt voor elektronische communicatie zoals opgenomen in de beleidsnotitie De Toekomst van de Elektronische Communicatie (TEC) van het Ministerie van Economische Zaken (2005). In de Nota WES worden drie lagen geïdentificeerd: een netwerk-laag (exploitatie van infrastructuur), een transportlaag (schakel tussen infrastructuur en gebruiker) en een inhoudslaag (toegevoegde waardediensten).
12 technologische infrastructuur. Hierbij zijn onderwerpen als betrouwbaarheid, continuïteit en interoperabiliteit met name van belang. In het verlengde hiervan ligt het vertrouwen in de toegang tot de infrastructuur. Naast het vertrouwen in de technologie zelf speelt hierbij ook het vertrouwen in de partij die de toegang verleent tot de infrastructuur een rol. Het derde niveau is dat van de diensten die via de infrastructuur worden aangeboden. Ten tijde van het opstellen van het juridisch kader voor elektronisch zakendoen waren de verhoudingen hierbij nog relatief overzichtelijk: burgers, bedrijven en overheden maakten gebruik van telecommunicatiediensten (waaronder internet) en deze diensten werden ontsloten door telecommunicatie aanbieders (telco s) en Internet Service Providers (ISP s). Inmiddels is de markt een stuk diverser geworden. Met name door convergentie en de ontwikkeling van Web 2.0 zijn de rollen van ISP en telco vaak moeilijk te onderscheiden en zijn er diverse tussenpersonen (platformen) bijgekomen. Richting de toekomst zal de ontwikkeling van het internet van dingen (zie hoofdstuk 5) deze situatie nog verder compliceren. Tot slot is er het daadwerkelijke gebruik van de aangeboden diensten. Hier speelt met name het vertrouwen van partijen in elkaar een rol. 2.2 Uitdagingen voor vertrouwen in de informatiemaatschappij De ontwikkeling van de informatiesamenleving heeft een aantal kenmerken die het vertrouwen beïnvloeden. Deze kenmerken waren ten tijde van het opstellen van de Nota WES relevant en zijn dat ook nu nog. Het gaat met name om de volgende kenmerken: Dematerialisering Kennis, diensten en informatie die niet in een tastbare vorm zijn neergelegd worden steeds belangrijker binnen onze maatschappij. Door de alomtegenwoordigheid en beschikbaarheid van ICT kan nagenoeg overal en altijd informatie worden verzameld, verwerkt en gedeeld. hoeken van de samenleving. Sindsdien heeft de wereldwijde penetratie en de toename in het gebruik van internet er voor gezorgd dat veel uitdagingen binnen de informatiesamenleving een internationaal karakter hebben. Dit geldt met name voor het onderwerp handhaving. Technologische turbulentie Het tempo waarin technologieën en toepassingen elkaar opvolgen en/of waarin zij convergeren is hoog. Dit stelt gebruikers telkens voor nieuwe uitdagingen bij het doorgronden van de werking en het bepalen van de gevolgen van nieuwe technologieën. Institutionele innovatie De technologische turbulentie beperkt zich niet alleen tot de veranderingen van de technologie. Omdat technologische innovaties sociaalmaatschappelijke veranderingen met zich meebrengen (bijvoorbeeld versnelde globalisering door de komst van het vliegtuig, of nieuwe ideeën over privacy door de fotocamera), veranderen ook de institutionele kaders. Omdat vorm en inhoud van wetgeving grotendeels gebaseerd zijn op de heersende institutionele kaders, loopt wetgeving haast per definitie achter op de maatschappelijke gevolgen van technologische innovaties. Dit betekent dat er tot op zekere hoogte blijvende rechtsonzekerheid is omtrent de juridische duiding van nieuwe technologieën en de maatschappelijke vraagstukken die daarmee gepaard gaan. Internationalisering In 1998 werd in de Nota WES reeds geconstateerd dat informatie nauwelijks aan plaats en staat gebonden is en zeer snel kan dóórdringen in alle
Scope en afbakening 3 Deze roadmap voor de ontwikkeling en invulling van noodzakelijke randvoorwaarden moet bijdragen aan het vertrouwen in de informatiemaatschappij van de toekomst. Een dergelijke excercitie kan door haar omvang al snel onhanteerbaar worden. Om deze reden is gekozen de roadmap enigszins af te bakenen. 3.1 Randvoorwaarden In deze roadmap ligt de nadruk op de maatschappelijke en sociale randvoorwaarden die spelen bij de omgang met ICT. Deze randvoorwaarden hebben primair betrekking op de rechten en plichten die partijen naar elkaar toe hebben. Deze vloeien met name voort uit wet- en regelgeving, individuele afspraken (contracten) en sociale normen (de verkeersopvattingen ) en hebben betrekking op onderwerpen als privacy, auteursrecht en consumentenbescherming. Naast deze randvoorwaarden zijn er ook randvoorwaarden van meer algemene aard die bijdragen aan een gerechtvaardigd vertrouwen in ICT. Zo is het van groot belang dat burgers digibewust zijn en dat zij de vaardigheden hebben om effectief met ICT om te kunnen gaan (digivaardigheid en mediawijsheid). Daarnaast zijn onderwerpen als veiligheid, continuïteit en interoperabiliteit ook belangrijke randvoorwaarden voor een gerechtvaardigd vertrouwen in ICT. Deze randvoorwaarden komen reeds aan de orde in diverse beleidstukken 9, alsmede in de algemene agendazetting van ECP-EPN, en worden daarom grotendeels uitgesloten in deze roadmap. Het is overigens van belang te vermelden dat de juridische invulling van deze randvoorwaarden geen op zichzelf staande grootheden zijn. Gerechtvaardigd vertrouwen kan niet enkel voortvloeien uit juridische bepalingen. Juridische kaders dienen effectief en handhaafbaar zijn. Hiertoe zijn diverse mogelijkheden en instrumenten die variëren van voorlichting tot technische beschermingsmaatregelen die uitvoering geven aan juridische bepalingen. Met andere woorden, hoewel het voornamelijk gaat om beschermende randvoorwaarden die voortvloeien uit wet- en regelgeving, kan de concrete invulling van deze randvoorwaarden op diverse manieren gestalte krijgen. 3.2 Tijdsbestek Het is moeilijk en in bepaalde gevallen zelfs onverstandig om ver in de toekomst te kijken wanneer het gaat om het maken van beleid. De agendazetting van de nationale overheid op het gebied van ICT heeft een horizon tot 2015, met concrete beleidsacties tot en met 2011. 10 Voor deze rapportage wordt een horizon tot 2018 gehanteerd. De keuze voor 2018 heeft met name verband met de publicatie van de Nota WES. Hoewel sinds 1998 veel is veranderd, blijkt de visie van de makers en de structuur van de Nota nog steeds bijzonder goed geschikt om het randvoorwaardelijk kader te bespreken. De Nota WES, geplaatst in de huidige tijd, biedt een mooi kader voor een voorspelling voor de komende 10 jaar. 3.3 Ethische aspecten ICT Naast de hierboven genoemde juridische randvoorwaarden spelen nog diverse andere ethische aspecten een rol. Hierbij dient onder 13 [9] Zie onder andere: ICT Agenda 2008-2011, Ministerie van Economische Zaken; Agenda Teleconsument, Ministerie van Economische Zaken, februari 2008; De Toekomst van de Elektronische Communicatie, Ministerie van Economische Zaken 2005; Naar een Veiligere Samenleving, Brief van de Minister van Justitie, Tweede Kamer, vergaderjaar 2007 2008, 28 684, nr. 133; Agenda ICT en Veiligheid, Ministerie van Economische Zaken, Ministerie van Justitie en Ministerie van Binnenlandse Zaken [10] ICT Agenda 2008-2011, Ministerie van Economische Zaken
andere gedacht te worden aan digitale duurzaamheid en de digitale kloof (digital divide). Deze onderwerpen worden echter buiten de Roadmap Vertrouwen 2.0 gehouden, omdat deze randvoorwaarden in de bredere visie op de informatiesamenleving van ECP-EPN reeds worden meegenomen. De convergentie van nanotechnologie, biotechnologie, ICT- en Cognitieve wetenschappen (NBIC) en de ethische implicaties die dit met zich meebrengt, worden in diverse rapportages geanalyseerd. 11 3.4 Internationale focus, nationale implementatie 14 Ontwikkelingen op het gebied van ICT spelen zich niet enkel op nationaal niveau af. Integendeel, de context van ICT-ontwikkelingen is bijna altijd internationaal. Om deze reden moeten maatregelen, zeker waar dit wet- en regelgeving betreft, altijd op internationaal niveau afgestemd en ingevoerd worden. Onder verschillende omstandigheden kan het echter opportuun zijn om op nationaal niveau maatregelen te treffen. In het toetsingskader voor wetgeving dat de Nota WES geeft, worden de volgende omstandigheden genoemd: Indien het nodig is ter bescherming van fundamentele normen en waarden. Indien regeling op een hoger niveau niet haalbaar is of te lang zou duren. Indien het beoogt de concurrentiepositie van Nederland te versterken. Als voorbeeldfunctie voor de internationale rechtsontwikkeling. 3.5 ICT en convergerende technologieën De nadruk in deze roadmap ligt op informatie- en communicatietechnologieën (ICT). Hoewel de ontwikkeling van diverse andere technologieën ongetwijfeld van invloed zal zijn op het vertrouwen van burgers in de komende jaren, beperkt deze roadmap zich tot het vertrouwen in ICT-infrastructuren en dienstverlening. Het verdient echter wel nadruk te vermelden dat met name de ontwikkelingen op het gebied van biotechnologie, nanotechnologie en de cognitieve wetenschappen in combinatie met informatie- en communicatietechnologie, een belangrijke invloed gaan hebben op de (informatie)maatschappij. [11] Zie onder andere: Teeuw & Vedder 2008
Trends in ICT en maatschappij 4 De ontwikkelingen op het gebied van ICT volgen elkaar in sneltreinvaart op. Hoewel het lastig is om te voorspellen hoe de wereld er als gevolg van de vergaande toepassing in 2018 uitziet, is er wel een aantal trends waarneembaar. In dit hoofdstuk worden deze trends uiteengezet. Per trend worden een aantal sub-trends en toepassingen aangehaald om de materie te verduidelijken en tastbaarder te maken. Het is belangrijk te beseffen dat technologische trends hun weerslag hebben op de maatschappij. Hoewel de trends in dit hoofdstuk met name technologisch van aard zijn is er een duidelijke wisselwerking tussen technologische innovaties en sociale en maatschappelijke veranderingen. De in dit hoofdstuk gesignaleerde trends en technologische ontwikkelingen worden met voorbeelden verduidelijkt. Het gaat hierbij om nu reeds bestaande toepassingen. 4.1 Convergentie van infrastructuren Een eerste trend is de convergentie van ICTinfrastructuren. Daar waar tot voorkort verschillende diensten allen gebruik maakten van een eigen, specifieke infrastructuur vloeien deze infrastructuren en diensten in toenemende mate samen. Deze ontwikkeling is met name toe te schrijven aan het uitgebreide gebruik van het Internet Protocol (IP) voor het verzenden van verschillende typen data (spraak, tekens, beeld). 12 4.1.1 Triple Play De convergentie van ICT-infrastructuren en het gebruik van IP is het duidelijkst zichtbaar bij het aanbod van kabelmaatschappijen en telco s. Zij bieden onder de algemene noemer triple play een combinatie van telefoon, internet en televisie aan. 4.1.2 Mobiel internet De infrastructuur voor mobiele spraaktelefonie convergeert in toenemende mate met die voor mobiel internet. De ontwikkeling van derde (en volgende) generatie mobiele netwerken alsmede de toenemende rekenkracht van moderne telefoons en PDA s versnelt deze ontwikkeling verder. Het valt te verwachten dat door de alomtegenwoordige toegang tot internet, mobiele apparaten een steeds centralere rol in ons leven gaan innemen. 4.2 Alomtegenwoordigheid en beschikbaarheid ICT Een belangrijke trend binnen de ICT is een beweging richting alomtegenwoordigheid en bijbehorende beschikbaarheid. Door het steeds kleiner en krachtiger worden van microprocessoren kunnen steeds meer objecten worden uitgerust met computerkracht, waardoor computerkracht steeds meer een alomtegen - woordig fenomeen wordt. Dit wordt ook wel ubiquitous of pervasive computing genoemd. Naast de aanwezigheid van computerkracht wordt ook de connectiviteit steeds beter. Door de alomtegenwoordigheid van internet kan inmiddels nagenoeg overal toegang worden verkregen tot informatie. Ook wordt software die tot voorkort enkel lokaal werd gebruikt (besturingssystemen, kantoorapplicaties, CRM systemen) in toenemende mate via internet ontsloten. Deze ontwikkeling heeft tot gevolg dat je altijd en overal toegang hebt tot je persoonlijke informatie en diensten omdat deze opgeslagen zijn in de internetwolk. Daarom wordt deze ontwikkeling ook wel aangeduid met de term cloud computing. Een laatste ontwikkeling die de alomtegenwoordigheid van ICT met zich meebrengt is die van ambient intelligence. Door een combinatie van technologieën (waaronder (mobiel) internet, RFID, NFC en sensoren) en inzichten uit de psychologie en de cognitieve wetenschappen wordt het mogelijk om de fysieke wereld bewust te maken van de aanwezigheid 15 [12] Voor een uitgebreide bespreking van het thema convergentie zie: Beleidsbrief Convergentie: de consument aan het roer in veranderende markten voor ICT, telecommunicatie en audiovisuele media, Ministerie van Economische Zaken, juni 2008
16 en wensen van de gebruiker. De alomtegenwoordige, intelligente en onzichtbare ICT-infrastructuur kan anticiperen en reageren al naar gelang de wensen en de behoeften van personen. De eerste voorboden van deze ontwikkeling tekenen zich inmiddels af in de vorm van RFID-toepassingen, intelligente camera s en sensornetwerken. 4.2.1 RFID en NFC Radiofrequency Identification (RFID) en Near Field Communication (NFC) zijn belangrijke technologische enablers voor de ontwikkeling van ubiquitous computing en ambient intelligence. Door producten, personen en plaatsen uit te rusten met kleine microprocessoren (eventueel in combinatie met sensoren), die over afstand draadloos met elkaar kunnen communiceren, dringt ICT steeds verder door in onze fysieke wereld. Vandaar dat de ontwikkeling van RFID en NFC ook wel wordt aangeduid als de komst van het internet van dingen. Voorbeeld: een browser voor de fysieke wereld Door een mobiele telefoon of PDA uit te rusten met een NFCchip wordt het mogelijk om objecten in de fysieke wereld die ook een NFC-chip bevatten uit te lezen. Zo kan informatie uit de fysieke wereld gekoppeld worden aan informatie op het internet. Zo kan een slimme poster een link bevatten naar de website van een bedrijf, kunnen consumenten producten die zij zien in een winkel direct vergelijken met andere producten op internet, en is het mogelijk om met de PDA of mobiele telefoon te betalen. 4.2.2 Software as a Service Software as a Service (SaaS) is een voorbeeld van cloud computing. Binnen het SaaS concept kopen gebruikers geen software meer, maar wordt het gebruik van software als dienst afgenomen bij een dienstverlener. De software wordt door de dienstverlener gehost en via het internet aangeboden. Naast het feit dat een gebruiker geen grote investering meer hoeft te doen in de aanschaf van een softwarepakket en geen onderhoud hoeft te plegen aan de software, heeft SaaS ook als voordeel dat een dienst vanaf elke plek met toegang tot internet benaderd kan worden. Voorbeeld: Google Apps en Google Wave Google Apps is een verzameling programma s die gebruikers via het internet kunnen gebruiken. Het gaat onder andere om email, een agenda, tekstverwerker en een spreadsheet. Met behulp van Google Wave kunnen deze verschillende applicaties vervolgens met andere gebruikers worden gedeeld via het internet. 4.2.3 Body Area Networks Naast het Widea Area Network (WAN) en het Local Area Network (LAN) ontstaat er inmiddels ook een derde type netwerk: het Body Area Network (BAN). In toenemende mate dragen mensen apparaten met zich mee die over significante rekenkracht beschikken (onder andere PDA s, smartphones, ipods). Deze apparaten kunnen via draadloze netwerktechnologie (Bluetooth, RFID) gekoppeld worden aan andere apparaten/sensoren op en om het menselijk lichaam. Hierdoor ontstaan zeer lokale en persoonlijke netwerken. Deze netwerken kunnen bijvoorbeeld worden gebruikt om lichaamsfuncties te monitoren. Huidige voorbeelden zijn de koppeling van de mobiele telefoon met een bluetooth headset en de Nike+iPod. Body Area Networks zullen in de toekomst steeds vaker worden gekoppeld aan een Heads Up Display (HUD) waarmee informatie vanuit het netwerk op het gezichtsveld van de gebruiker kan worden geprojecteerd (zie ook: augmented reality 4.3.2). 4.3 Versmelting van fysieke en virtuele werelden In het verlengde van de vorige trend naar de alomtegenwoordigheid van ICT ligt de versmelting van de fysieke en virtuele wereld. Tot voorkort waren de fysieke wereld en de virtuele wereld (de wereld van databases, webpagina s en computergames) twee gescheiden omgevingen. Door allerlei technologieën waaronder (mobiel) internet, 3D internet, GPS en RFID smelten de fysieke en de virtuele wereld in toenemende mate samen. Het resultaat is een ervaring van de wereld die zowel elementen uit de fysieke als uit de virtuele wereld bevat. De versmelting van virtuele werelden met de fysieke wereld wordt ook wel aangeduid met de term interrealiteit. 13 [13] Van Kokswijk 2003
4 - Trends in ICT en maatschappij 4.3.1 Mirror worlds Mirror worlds, oftewel spiegelwerelden, is een verzamelnaam voor virtuele representaties van echte, fysieke locaties. 14 Het bekendste voorbeeld is waarschijnlijk Google Earth. Deze virtuele weergave van de aarde kan worden verrijkt met allerlei informatie. Zo wordt via Google Maps allerlei (geografische) informatie toegevoegd. Door middel van GPS kan deze spiegelwereld vervolgens weer gekoppeld worden aan de fysieke wereld. Voorbeeld: Apple iphone Gebruikers van de Apple iphone kunnen met behulp van de ingebouwde GPS hun locatie bepalen. Deze locatie wordt vervolgens weergegeven op de iphone via Google Maps. Gebruikers kunnen vervolgens via Google Maps zoeken naar interessante locaties in de buurt (winkels, musea, kunstwerken) en hun route daar naartoe plannen. 4.3.2 Augmented reality Augmented reality is een verzamelnaam voor ICT-toepassingen waarbij een extra informatielaag wordt toegevoegd aan de fysieke wereld. Deze laag wordt aan de gebruiker getoond, bijvoorbeeld via het scherm van de mobiele telefoon, of in haar uiteindelijke vorm via een bril met geïntegreerd beeldscherm (Heads Up Display). De informatielaag kan verschillende typen informatie tonen. Zo kan met behulp van onder andere GPS, markers (herkenningstekens) en patroonherkenning een plaats worden herkend, waarna informatie over deze plaats wordt toegevoegd via bijvoorbeeld een heads up display. Het is zelfs mogelijk om volledig computer gegenereerde objecten te tonen alsof deze aanwezig zijn in de fysieke wereld. 4.3.3 Virtuele werelden en 3D internet Door de verbeterde grafische prestaties van computers en breedbandige internetverbindingen is het tegenwoordig mogelijk om realistische virtuele omgevingen in drie dimensies via internet te ontsluiten. In deze virtuele werelden komen miljoenen mensen samen om te spelen en contact met elkaar te zoeken. Virtuele werelden kunnen worden onderscheiden naar doel. Bij spelwerelden spreken we van Massively Multiplayer Online Games (MMO s), bij de werelden die met name bedoeld zijn om contact te zoeken met andere spelers om zo samen een tweede leven te leiden, spreken we van Multi User Virtual Environments (MUVE s). Voorbeelden van populaire MMO s zijn World of Warcraft, Lineage en Lord of the Rings. Voorbeelden van MUVE s zijn Second Life en Project Entropia. Het valt te verwachten dat richting de toekomst internet steeds meer elementen uit deze virtuele werelden zal overnemen. Binnen de virtuele wereld bestaat (veelal artificiële) schaarste. Hierdoor ontstaan virtuele economieën. Door de koppeling van virtuele valuta en echte valuta ontstaat een versmelting van virtuele economieën met de reële economie. Ook zien we dat steeds meer organisaties en bedrijven uit de fysieke wereld actief worden in virtuele werelden. Voorbeeld: Habbo Hotel Habbo Hotel is een virtuele wereld waarin kinderen elkaar in een virtueel hotel kunnen ontmoeten. De bewoners van Habbo Hotel hebben een eigen kamer die zij kunnen inrichten met meubels, schilderijen enzovoorts. Voor deze virtuele goederen moet echt geld worden betaald. 4.4 Veranderende rollen gebruikers en aanbieders De rollen en posities van de verschillende actoren binnen de informatiesamenleving zijn door technologische ontwikkelingen aan verandering onderhevig. De klassieke rollen van aanbieder en consument zijn nog steeds aanwezig, maar in toenemende mate vloeien verschillende rollen in elkaar over. Zo is het tegenwoordig voor consumenten dankzij Web 2.0 toepassingen ook mogelijk om zelf producent te zijn, waardoor de consument verandert in een prosument. Naast het veranderen en overvloeien van rollen zijn er ook nieuwe vormen van dienstverlening en bijbehorende actoren bijgekomen (bijvoorbeeld SaaS en ASP diensten en platformaanbieders zoals Marktplaats, Hyves, YouTube, Twitter en Flickr). 4.4.1 Sociale netwerken Sociale netwerken zoals Hyves en LinkedIn zijn nu al een onderdeel van het dagelijks leven van veel mensen. Richting de toekomst zal het 17 [14] Castranova et al. (2007), Metaverse Roadmap, Pathways to the 3D Web, Acceleration Studies Foundation
18 gebruik van sociale netwerken en de integratie van verschillende soorten netwerken en diensten toenemen. OpenSocial, een programmeerinterface (API) die het mogelijk maakt om één applicatie te schrijven die op diverse sociale netwerken kan draaien, vormt hier een belangrijke versneller in. Een andere waarschijnlijke ontwikkeling is de koppeling van sociale netwerken aan Multi User Virtual Environments. 15 4.4.2 User generated content Instrumenten die het voor gebruikers/consumenten mogelijk maken om eenvoudig en goedkoop content te creëren alsmede de mogelijkheid om hun creaties eenvoudig (digitaal) te distribueren, hebben tot een explosie aan zogenaamde user generated content geleid. Via sites als YouTube, Flickr, Lulu en Sellaband stellen gebruikers op grote schaal hun zelfgemaakte content ter beschikking. 4.5 Kunstmatige intelligentie Kunstmatige of artificiële intelligentie (AI) is de wetenschap die tot doel heeft om computersystemen te creëren die instaat zijn om handelingen uit te voeren die normaliter alleen door mensen kunnen worden uitgevoerd omdat zij een zekere mate van intelligentie vereisen. 16 Hoewel er na bijna een halve eeuw onderzoek nog geen sterke kunstmatige intelligentie is ontwikkeld die zich kan meten met natuurlijke intelligentie, worden er op deelgebieden toch aanzienlijke resultaten geboekt. Tal van processen (bijvoorbeeld zoeken op internet) worden beter en efficiënter door de toepassing van AI. Richting de toekomst zullen ook steeds meer handelingen en processen die een bepaalde mate van intelligentie vereisen overgenomen worden door AI systemen. 4.5.1 Het semantische web Een belangrijke tekortkoming van het huidige internet is dat machines (computers) de tekst op het internet niet kunnen begrijpen omdat het in natuurlijke taal (mensentaal) is geschreven. Omdat natuurlijke taal niet door computers begrepen wordt, is het voor computers bijzonder moeilijk om zelfstandig taken uit te voeren. Wanneer de informatie op het internet leesbaar wordt gemaakt voor machines, is het voor deze machines veel eenvoudiger om zelfstandig taken uit te voeren. Het Semantische Web structureert de op het internet aanwezige data op zo'n manier dat deze voor computers begrijpelijk wordt. Op die plaatsen waar natuurlijke taal wordt gebruikt kan met behulp van natural language processing door computers alsnog inzicht worden gekregen in wat de mens bedoelt. Door deze ontwikkelingen kunnen computers uiteindelijk zelfstandig communiceren met mensen en zelfs met andere computers, omdat ze uitgaan van een gemeenschappelijk referentiekader. Het Semantische Web wordt -in samenhang met een aantal andere ontwikkelingen- ook wel aangeduid met de term Web 3.0. Voorbeeld: Powerset Powerset (www.powerset.com) is een (primitief) voorbeeld van een semantische zoekmachine. In plaats van het ingeven van zoekwoorden om iets te vinden (bijvoorbeeld Nachtwacht + schilder) kun je met Powerset een vraag intypen (bijvoorbeeld: wie schilderde de Nachtwacht?). Powerset begrijpt de vraag en zoekt naar een antwoord. Microsoft heeft delen van de Powerset technologie gebruikt voor haar nieuwe zoekmachine Bing. 4.5.2 Autonome systemen Een autonoom systeem is een systeem dat zonder directe tussenkomst van een mens een bepaalde taak zelfstandig kan uitvoeren. Autonome systemen kunnen fysieke machines zijn of slimme softwareprogramma s. In het eerste geval spreken we van robots, in het tweede geval van software-agenten. Autonome systemen zullen in toenemende mate eenvoudige en eentonige taken overnemen van mensen. Hierbij kan onder andere gedacht worden aan stofzuigen en grasmaaien. Ook zullen autonome systemen taken overnemen waarbij grote hoeveelheden informatie verwerkt moeten worden. Hierbij kan gedacht worden aan monitoring (bijvoorbeeld intelligente camera s), de vluchtleiding voor vliegtuigen en het besturen van auto s. 4.5.3 Lerende systemen Kunstmatige intelligentie maakt het steeds beter mogelijk voor systemen om te leren. Dit betekent dat systemen op basis van eerdere ervaringen in staat zijn om een beter resultaat te boeken, of te anticiperen op bepaalde gebeurtenissen. Zo kan een ambient intelligence omgeving na verloop van tijd de wensen van de gebruiker herkennen en hierop zelfs anticiperen. [15] De virtuele wereld en sociale netwerk site Kaneva is hier een goed voorbeeld van zie: www.kaneva.com [16] Kurzweil 1990
Het randvoorwaardelijk kader 5 De in het voorgaande hoofdstuk genoemde technologische trends hebben invloed op onze maatschappij. Deze uitwerking is in overwegende mate positief, maar leidt ook tot onzekerheid, twijfel en in uitzonderlijke gevallen, angst. Om de uitdagingen van de informatiemaatschappij het hoofd te bieden en ervoor te zorgen dat burgers, bedrijven en overheden de digitale wereld die ons omringt kunnen vertrouwen, dienen een aantal randvoorwaarden gecreëerd te worden. ECP-EPN identificeert de volgende cruciale randvoorwaarden voor een gerechtvaardigd vertrouwen in ICT: Bescherming van privacy en (deel)identiteit Ruimte voor creativiteit en bescherming van intellectueel eigendom Consumentenbescherming bij elektronische handel Handhaving van wet- en regelgeving met respect voor grondrechten 19 Het betreft hier randvoorwaarden die burgers en bedrijven bescherming (moeten) bieden wanneer zij gebruik maken van ICT-toepassingen. 17 Deze randvoorwaarden zijn grotendeels ontleent aan de Nota WES, de Rijksbrede ICT Agenda en verschillende beleidsnota s van de departementen. In de volgende hoofdstukken worden deze randvoorwaarden nader toegelicht. [17] Het dient vermeld te worden dat deze randvoorwaarden niet de enige noodzakelijke voorwaarden zijn voor een gerechtvaardigd vertrouwen in ICT, maar wel de belangrijkste.
S045-14.ECP rapport.qxd:opmaak 1 21-08-2009 11:31 Pagina 20
Bescherming van privacy en (deel)identiteit 6 De bescherming van het recht op privacy vormt vaak een heet hangijzer bij de toepassing van nieuwe technologieën en diensten. Trends als de alomtegenwoordigheid en beschikbaarheid van ICT, focus op de gebruiker en kunstmatige intelligentie hebben tot gevolg dat de bescherming van privacy en identiteit nog relevanter wordt richting de toekomst. Vaak worden waarden zoals efficiëntie, gemak en veiligheid diametraal tegenover het recht op privacy geplaatst. Hoewel deze waarden op gespannen voet met elkaar kunnen staan is het juist van belang deze te maximaliseren. 6.1 Ambitie In 2018 is Nederland nog steeds een open, vrije en veilige samenleving. Het vrije verkeer van gegevens vormt de brandstof van de informatiemaatschappij, maar overheden, bedrijven en burgers respecteren het recht op privacy. 6.2 Relevante ontwikkelingen en omgevingsfactoren De snelle technologische en maatschappelijke ontwikkelingen hebben een grote invloed op het recht op privacy en het denken over identiteit. Hieronder worden deze ontwikkelingen besproken. 6.2.1 Het privacybegrip Privacy is een lastig en subjectief begrip dat voor zijn lading afhankelijk is van tal van filosofische, sociologische en juridische factoren. Door de technologische ontwikkelingen en maatschappelijke veranderingen is het begrip ook aan een constante verandering onderhevig. Privacy is een begrip dat van oudsher sterk gerelateerd was aan fysieke barrières die afscherming mogelijk maakten (denk aan bijvoorbeeld de woning). Door de komst van digitale gegevensverwerkingen is echter de nadruk steeds meer komen te liggen op de informationele privacy. Technologische ontwikkelingen en maatschappelijke opvattingen zorgen erover dat personen anders met hun gegevens omgaan. Met name jongeren lijken op een andere manier met hun persoonlijke gegevens en privacy om te gaan dan voorheen het geval was. Veelal gaat het dan om jongeren die ook wel digital natives worden genoemd: geboren na 1980 en opgegroeid in een online technologische samenleving. 18 Zij delen veel informatie via sociale software en verwachten daarbij een bepaalde mate van privacy die niet altijd gerechtvaardigd is. Toch zijn zij zich wel bewust van de mogelijke gevaren die deze openheid over hun persoonlijke leven met zich mee kan brengen. 6.2.2 Het identiteitsbegrip Het denken over identiteit is net als het denken over privacy telkens aan verandering onderhevig. Dat komt doordat het een cultureel, maatschappelijk en tijdsgebonden begrip is. Veranderen de opvattingen in de maatschappij, dan zal dit ook vaak veranderingen in het denken over identiteit teweeg brengen. Nu spreekt het bijna voor zich dat de technologische vernieuwingen en ontwikkelingen van de afgelopen jaren ook veranderingen hebben meegebracht die doorwerken in onze opvattingen over identiteit. Toch moeten we daar nu bij stilstaan juist vanwege de implicaties die technologie voor identiteit en privacy heeft. In ogenschouw nemend dat identiteit in onze informatiesamenleving steeds socialer wordt, zal het sociale aspect van onze identiteit daardoor dieper inwerken in onze online wereld. Vaak blijkt echter dat een technische opvatting van identiteit (in de online wereld bestaat onze identiteit uit een samengaring van attributen aan de hand waarvan we geïdentificeerd kunnen worden) en een sociale opvatting van identiteit niet met elkaar 21 [18] Palfrey & Gasser 2008
22 overeenkomen en zelfs kunnen botsen of elkaar kunnen tegenwerken. De techniek kan beperkend werken voor de vrije omgang met identiteit. Het zoeken naar de balans tussen vrije identiteitsvorming en privacy werkt nog niet altijd naar behoren. 19 6.2.3 Meervoudigheid (deel)identiteiten Een individu beschikt over vele verschillende deelidentiteiten. Dit is geen nieuw gegeven. In de offline wereld krijgt een individu immers ook te maken met verschillende kringen van personen (of instanties) waarin hij op de een of andere manier bekend is. Het aannemen van verschillende rollen in ons leven is dan ook iets dat van nature aan het begrip persoonlijke identiteit verbonden is. Toch behoeft het bestaan van deze meerdere deelidentiteiten verbonden aan een individu binnen de huidige informatiesamenleving meer aandacht. Juist vanwege het feit dat er een groeiende berg aan deelidentiteiten aan het ontstaan is. Voor elke vorm van communicatie binnen de online samenleving zal op de een of andere manier door gebruikers een deelidentiteit aangemaakt moeten worden. Soms kan dit door gebruik te maken van een zeer minieme hoeveelheid persoonlijke gegevens of is de bestaansduur van deze deelidentiteit slechts beperkt tot die ene communicatiesessie. Echter, in het merendeel van de gevallen moet vrij veel persoonlijke informatie verstrekt worden, daarnaast heeft de deelidentiteit ook een bepaalde consistentie. Mocht een individu geen gebruik meer willen maken van een deelidentiteit, dan zal hij, indien dit al mogelijk is, zelf actie moeten ondernemen om de betreffende identiteit te wissen of gewist te krijgen. 6.2.4 Toenemende transparantie Richting de toekomst zullen er op steeds meer plaatsen persoonsgegevens verwerkt worden, zowel via het internet als ook in de fysieke wereld. De komst van het internet van dingen zal leiden tot een steeds hechtere koppeling tussen de fysieke en de virtuele wereld. Hierdoor neemt de privacy in objectieve zin af en worden wij als maatschappij steeds transparanter. Tegelijkertijd zien we dat er meer strategieën en technologische initiatieven komen om onzichtbaarheid, confidentialiteit en anonimiteit te garanderen. 6.3 Uitdagingen De uitdagingen waarvoor wij ons geplaatst zien zijn groot, maar niet onoverkomelijk. Doel is om een goede balans te vinden tussen privacy en veiligheid, tussen privacy en efficiency en tussen privacy en openbaarheid. Het vinden van deze balans is geen zero sum game waarbij bijvoorbeeld een verlies aan privacy automatisch een veiligheidswinst oplevert. Het maximaliseren van waarden die nog wel eens als tegengesteld worden gezien (zoals privacy en veiligheid, of privacy en efficiency) moet het uitgangspunt vormen. Hoewel de hierboven genoemde ontwikkelingen en omgevingsfactoren op zichzelf al uitdagingen vormen, zijn er toch enkele specifieke uitdagingen die van grote invloed zijn op de bescherming van privacy en deelidentiteiten. Deze worden hieronder uiteengezet. 6.3.1 Persistentie en reputatie Het persistent zijn van identiteitsinformatie kan vervelende gevolgen hebben. Het persistente karakter van online informatie is iets dat al vele jaren een zichtbaar gevolg is van onze informatiesamenleving. De gevolgen van deze persistentie worden echter steeds beter zichtbaar. Niet langer kun je vertrouwen op het vergeetachtige karakter van de mens. Ook de beperkte reikwijdte die een misstap in de offline wereld met zich brengt, is online niet aanwezig. Daarnaast gaat het in die gevallen dat vervelende informatie over een persoon online verschijnt ook nog eens regelmatig om informatie die door derden geplaatst wordt. Controle over deze informatie zal voor een persoon dan ook praktisch nihil zijn. De gevolgen kunnen echter groot zijn. Het begrip persoonlijke identiteit is dan ook nauw verbonden met de persoonlijke reputatie. Vooral op het gebied van reputatie blijkt voor de komende jaren nog werk te liggen. Binnen de huidige structuur in online omgevingen zijn verschillende systemen werkzaam om de reputatie van gebruikers in kaart te brengen. 6.3.2 Identiteitsfraude en identiteitsdiefstal Ook kan een gebrek aan privacy en veiligheid (denk dan aan de veiligheid van gegevens) verschillende soorten problemen rondom identiteit opleveren. Criminaliteit met of gericht [19] Marbus 2009