signalement Ondernemen is leuk rutger van dalen veiligheid in het lab wordt een issue in de markt technologie toppers Technologen kijken over de grens

signalement Periodiek branchemagazine / FHI. federatie van technologiebranches / juli 2013, JAARGANG 22 3 technologie toppers Technologen kijken over de grens rutger van dalen Ondernemen is leuk industriële elektronica waka waka: led-verlichting op zonne-energie laboratorium TECHNOLOGIE veiligheid in het lab wordt een issue in de markt

2 Redactioneel 3 26 Avondland Volgens de etymologie kan de naam Europa ontleend zijn aan de naam Technologie Toppers kijken over de grenzen 18 12 30 Redactioneel 3 Interview Rutger van Dalen 4 Kort nieuws 8 FHI Golftournament 11 Haagse Babbel Carla Dik-Faber 12 Conjunctuur 15 Nieuwe aanbestedingswet 17 Technologie Toppers 18 FHI-Federatiecongres 24 De aanpak van Brinck 26 E&A terugblik 28 LED-verlichting op zonne-energie 30 Gebouwcomputer overbodig? 33 Het voorkomen van stops 35 Veiligheid in het lab 36 publicaties Eerdere uitgaven van Signalement zijn terug te vinden op www.fhi.nl Redactie Bureau FHI Daan Groeneveld Kees Groeneveld Paul van Nieuwenburg, MUNTZ Redactieadres Postbus 366, 3830 AK LEUSDEN Telefoon: (033) 465 75 07 Fax: (033) 461 66 38 Internet: www.fhi.nl E-mail: info@fhi.nl Advertentieverkoop www.jetvertising.nl Telefoon: (070) 39 90 000 Vormgeving MUNTZ Cartoon Studio Artjan Druk Drukkerij De Groot Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kan voor eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden de auteurs, redactie en het bureau van FHI geen aansprakelijkheid. van een Phoenicische prinses. Maar het kan ook betekenen onder gaan, avond of west. Hoe het ook zij, onze cultuur, de nog steeds vigerende wereldcultuur, vindt haar oorsprong in wat wij noemen het midden oosten. Phoenicië was wat nu ongeveer Libanon is. Van daaruit gezien, vanuit de eerste grote wereldrijken, is Europa dus al sinds zeker 1000 jaar voor Christus het land waar de zon onder gaat. Al 3000 jaar lang is ons continent het land van de ondergang, het donkere land. In de moderne geschiedenis wordt dat gegeven ook alweer duizend jaar, vooral sinds de ondergang van het Romeinse rijk, geassocieerd met de avond. Het naderende einde. Waarom ik hier aan herinner? Vanwege het nu actuele doemdenken in en rond Europa. We lopen achter de rest van de wereld aan, we hebben de leiding uit handen gegeven. We kennen te weinig autonome groei. We stikken in onze welvaart. Zijn deze doemdenk-stellingen waar? Of gaat het met Europa in de wereld zo goed dat het een leidersrol heeft opgedrongen gekregen die het helemaal niet wil vervullen? Dit laatste is erg waarschijnlijk. Het is nooit eerder in de wereldgeschiedenis vertoond dat een cultuur, zoals nu die van Europa, zo ver in de hele wereld haar invloed had op het dagelijkse leven van mensen. En dat levert problemen op voor ons. Dat maakt Europa Avondland. Onvervalste luxeproblemen Maar als we heel eerlijk zijn, dan moeten we toegeven dat het onvervalste luxeproblemen zijn waar we mee kampen. Een bescheiden, dienende rol siert ieder die geroepen wordt leiding te geven. Die rol kan Europa spelen, zeker ook in de economie en de technologie. Nederland kan daarbinnen gidsland zijn. Mits we ons niet laten afleiden door het Amerikanisme. Weliswaar verwant aan, en in belangrijke mate van oorsprong uit, Europa. Maar niettemin totaal anders, uitsluitend uit op overleven. Gek eigenlijk dat niemand het continent ten westen van Europa associeert met de zonsondergang. Een oceaan is een echte grens. Gedragscode hulpmiddelen 38 Boeken/Tentoonstelling 40 inhoud 33 Personalia/Agenda 42 Ledennieuws 43 colofon kees groeneveld groeneveld@fhi.nl

4 interview 5 De crisis raakt ons hard. Allemaal. Maar startende ondernemers net even wat harder. Je moet dan ook een enorme drive hebben om het in deze tijd aan te durven. En bereid zijn om de tegenslagen die zich onvermijdelijk aan zullen dienen op de koop toe te nemen. Mogen wij u voorstellen, de in 2011 gestarte ondernemer Rutger van Dalen en zijn bedrijf AnyBridge M2M. Sommigen houden van merry-go-rounds, ik van rollercoasters. tekst paul van nieuwenburg fotografie leo de jong Rutger van Dalen, Anybridge m2m Ik heb mezelf geen termijn voor succes gesteld Rutger van Dalen is geboren in Eindhoven en opgegroeid in Waalre. Hij heeft in Parijs, Wilton (USA) en Darmstadt gewoond. Na zijn Gymnasium-B deed hij zijn kandidaatsexamen Physik aan de TU Darmstadt waar hij in 1997 afstudeerde in de richting Nachrichtentechnik. Rutger is vader van drie kinderen: Renske (15), Maurits (13) en Thomas (10) en een fervent liefhebber van hockey en zeilen. In 2011 startte van Dalen zijn bedrijf AnyBridge M2M. Het is een bekend gegeven, veel ondernemers komen uit een ondernemersgezin. Niet zelden beginnen ze al op jonge leeftijd als krullenjongen bij het familiebedrijf om gestaag door te groeien naar een directiefunctie om het bedrijf na een aantal jaren over te nemen. Zo gaat het vaak. Maar niet altijd. Neem Rutger van Dalen. Opgegroeid in een gezin waar aanvankelijk niets er op wees dat er ooit serieus ondernomen zou gaan worden. Vader had een goede baan bij Philips waarvoor hij regelmatig voor langere tijd in het buitenland gestationeerd werd. Zo kon het gebeuren dat zoon Rutger na de middelbare school elektrotechniek ging studeren aan de Technische Universität Darmstadt. Na zijn studie trad Rutger in dienst bij Lucent Technologies, als design engineer, in welke functie hij een grote passie voor embedded internet begon te ontwikkelen. Een passie die niet lang daarna uitmondde in de ontwikkeling van een slimme meter waarmee op afstand energieverbruik gemeten kon worden. Die vinding vormde de basis van zijn eerste bedrijf, Windmill Innovations, dat hij samen met zijn vader oprichtte. Zo maar vanuit het werknemerschap het ondernemerschap ingerold. Het was die meter, die heeft het slapende ondernemersbeest in me wakker gemaakt. Een echte innovatie was het. Later volgden nog andere toepassingen zoals vooraadbewaking op afstand in opslagtanks. Allemaal gebaseerd op een algemeen toepasbaar platform dat we toen ontwikkeld hebben. Het AnyBridge M2M Platform waar we nu mee werken is feitelijk een doorontwikkeling van die technologie. M2M? Machine-to-machine. Simpel gezegd: er wordt iets door een apparaat gemeten en de data worden overgeseind naar een server. Remote monitoren dus. Omgekeerd moet je op afstand ook kunnen besturen en configuren en software updates kunnen uitvoeren. Binnen AnyBridge hebben wij ons volledig toegelegd op business-to-business toepassingen. Om een paar voorbeelden te noemen, we zijn momenteel actief in het meten van voorraden in veevoedersilo s en we zitten in een traject waarbij het gaat om monitoren van het brandstofverbruik op zeeschepen. Hee, interessant! Dat is het zeker. Temeer omdat het raakt aan milieu en duurzaamheid, thema s die ik een warm hart toedraag. Met de technologie die wij ontwikkelen is het mogelijk om tijdens een vaart te zien hoe efficiënt of inefficiënt er gevaren wordt. Het komt nog wel eens voor dat een kapitein de hele tocht vol gas geeft om zijn deadline te halen, terwijl het goedkoper, efficiënter en minder milieubelastend kan zijn als er rustiger gevaren wordt en misschien alleen op het laatste stuk op vol vermogen wordt gekoerst. Het zijn overigens gegevens waar men achteraf mee aan de slag gaat. Wij verschaffen inzicht aan de wal waarop vervolgens gestuurd kan worden. Een real-time rapportage is in deze context niet zo interessant. En jullie ontwikkelen die meetapparatuur? In principe leveren wij de technologie. Met andere woorden, de software, de sensoren en de web-based communicatie. In die zaken zit ook onze toegevoegde waarde. En laat ik dat vooral niet vergeten in de ultra lowpower electronics waar de instrumenten op draaien. Een mooi voorbeeld daarvan is de grondwaterpeilmeter die wij ontwikkeld hebben naar een vraag van een ingenieursbureau. Dat apparaat is ultra-energiezuinig. En bovendien

6 interview 7 breed toepasbaar. Zo werkt het voor ons in de regel wel vaker. Onze oplossingen zijn allemaal gebaseerd op het AnyBridge platform. Op het moment dat wij een toepassing hebben ontwikkeld kijken we in hoeverre we met enkele aanpassingen andere markten kunnen aanboren. Onze focus ligt wat dat betreft vooral op energy-control en level-control. Ik belde mensen dat ik hun behoefte kon vertalen naar een technische oplossing Denk aan water, temperatuur en flow. Precies, die grondwaterpeilmeter zou zowel een mooie referentie als een mooi breekijzer kunnen zijn om die markt voor ons verder te openen. Over markten gesproken, hoe is het Windmill Innovations vergaan? Aanvankelijk liep het wel aardig, maar na tien jaar was het over en uit. Een aantal externe investeerders geloofde er niet meer in en trok de stekker eruit. Erg jammer natuurlijk, maar het was niet anders. We hebben onder de naam YouBeGreen vanuit dezelfde techniek een poging ondernomen om een energiemanagementsysteem voor huishoudens in de markt te zetten, maar dat bleek, op dat moment althans, geen groot succes. De energiesector is voor ons niet renderend gebleken. Het besluit om te stoppen met YouBeGreen was redelijk snel genomen. Oei, en toen? Nou ja, het bloed kruipt waar het niet gaan kan. Ik wilde toch weer ondernemen. Dit keer alleen, dat leek me beter. De drive heb ik nou eenmaal en ik geloofde heilig in het AnyBridge Platform. Dus ben ik gewoon mensen gaan bellen met de boodschap dat ik hun behoefte wellicht kon vertalen naar een technische oplossing. Een businessplan, een bezoek aan de bank en een financiering later was ik weer back in business. Niet dat ik rustig achteruit kon leunen, absoluut niet, ons tweede jaar, 2012, was een ramp. Een jaar waarin alles in het teken stond van overleven. Kwam bij dat ik privé ook moeilijke tijden doormaakte. Je kunt je voorstellen dat ik nou niet bepaald terugkijk op een fijn jaar. Rutger van Dalen is een zeer openhartig mens. Waar de meesten de vraag hoe het gaat standaard zouden beantwoorden met fantastisch of in het somberste geval met het gaat, draait Rutger niet om de schaduwkanten van het ondernemerschap heen. Tegenslag, het hoort er bij en hoe zwaar het soms ook is zeker als er privézaken bij komen kijken die niet alleen het ondernemen bemoeilijken maar ook enorm afmattend zijn het heeft zijn gedrevenheid niet ondermijnd. Misschien wel juist omdat hij het ondernemerschap niet met de paplepel kreeg ingegoten en het zelf heeft moeten ontdekken en ontwikkelen. Hoe dan ook, het is een houding die respect afdwingt. Ooit overwogen om weer werknemer te worden? Niet echt. Maar mocht dat ooit gebeuren, ik zie het werknemerschap niet als een straf. Eigenlijk denk ik er niet zo over na. Ik heb mezelf geen termijn gesteld. AnyBridge telt nu vier medewerkers. Ik zeg altijd, morgen bestaan we misschien niet meer, maar voor het zelfde geld zijn we straks met zijn twintigen. We zien wel hoe het zich allemaal gaat ontwikkelen. Voorlopig moeten nog hard aan de bak. Neem de scheepvaart waar ik net over sprak, dat is een conservatieve markt. Om daar binnen te komen moeten we de prijs wat laag houden, dat is een stukje investering. Als we eenmaal binnen zijn, knokken we ons wel weer verder. Het enthousiasme was er, vroeg of laat zou dat zich moeten uitdrukken in opdrachten Maar goed, 2012, ondanks alles wist je je hoofd boven water te houden. Ja, de kritieken waren goed, het enthousiasme was er dus wel. Vroeg of laat zou dat zich moeten uitdrukken in opdrachten. En dat is ook gebeurd. Je moet er een hoop voor doen, kijken naar de behoefte, daar een technologische oplossing voor zien te bedenken, de juiste mensen er over aanspreken, modules ontwikkelen, maar dan gebeurt er ook wat. Zo hebben we bijvoorbeeld in samenwerking met een partnerorganisatie een businesscase kunnen opzetten op basis waarvan de Provincie Gelderland een krediet beschikbaar heeft gesteld. Flink de boer dus op met je oplossingen. Hoe treffend geformuleerd. We zijn namelijk momenteel behoorlijk actief in de agrarische sector. Denk daarbij aan het meten van plantengroei, maar ook aan slimme meetmethodes die helpen de veehouderij duurzamer te maken. Toeval, naamsbekendheid of een gericht new business-beleid? Toeval denk ik. We zijn niet echt actief aan het werven. Aan de andere kant, het is een sector waar ik graag voor werk. Zeker als wij daarmee zaken als fairtrade, een beter milieu, gezondheid en duurzaamheid kunnen bevorderen. Misschien draag ik dat wel ongemerkt uit en wordt dat opgepikt. Wie zal het zeggen. Maar over fairtrade, een beter milieu, gezondheid en duurzaamheid gesproken, kijk, alles heeft een commercieel doel. Het meten van voorraden veevoeder, het monitoren van het brandstofverbruik op zeeschepen, alles. En dat is prima. Niettemin zie ik het als onze missie om door technologie een bijdrage te leveren aan een betere wereld. Vind je het eigenlijk niet jammer dat je alleen bent begonnen aan dit avontuur. Nee hoor, bovendien heb ik wel degelijk back-up. Een oom van me, een ondernemer pur sang, coacht me en ondersteunt me ook privé. Daar heb ik erg veel aan. Een oom? Dus toch een ondernemer in de familie? En wat voor een! Als het gaat om doorbijten, tegenslagen verwerken en desondanks groeien, is het iemand van wie ik heel veel kan leren. Ook andere mensen om mij heen, waaronder natuurlijk mijn collega s, steunen me enorm. Echt alleen ben ik dus niet. Maar uiteindelijk moet je het toch zelf doen. In die zin is het ondernemerschap ook een boeiende zoektocht naar mijzelf. Daar heb ik nog geen dag spijt van gehad

8 9 22 maart Bron: Inzake uw zaken, PWC, maart 2013 Lagere drempel voor kenniswerkers Kennisintensieve bedrijven hoeven de komende twee jaar geen werkvergunning meer aan te vragen voor werknemers van buiten de EU die ze inschakelen voor een tijdelijke klus. Als voorheen een Nederlandse onderneming de bouw van bijvoorbeeld een machine of een schip moest laten inspecteren of begeleiden door een vertegenwoordiger van de buitenlandse opdrachtgever, dan moest voor deze functionaris, als deze geen ingezetene is van een EU-land, apart een werkgeversvergunning worden aangevraagd. Een lange en soms ook onzekere procedure. Daarom is het Ministerie van EZ een tweejarig proefproject gestart, waarbij met name inspectiewerkzaamheden zijn vrijgesteld van de vergunningverplichting. De gastheer wordt wel aansprakelijk gehouden voor eventuele belastingontduiking en overtreding van de Nederlandse arbeidswetten door hun gasten. Na evaluatie wordt besloten of dit een blijvende regeling wordt. Bron: P&O, penoactueel.nl 1 mei Wettelijk minimumloon per 1 juli Per 1 juli 2013 stijgen de brutobedragen van het wettelijk minimumloon en het minimumjeugdloon. Dat heeft het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid bekend gemaakt. Het wettelijk brutominimumloon voor werknemers van 23 jaar en ouder bij een volledig dienstverband stijgt van e 1.469,40 per maand naar e 1.477,80. Een stijging van e 8,40. In januari 2013, de voorgaande keer dat het minimumloon omhoog ging, steeg het met e 13,20. Bron: Accent, BDO Magazine, nr. 1 2013 21 mei Wijzigingen arbeidsrecht: aanpassing ontslagrecht en ww-uitkering Dit jaar treden er naar verwachting aanzienlijke wijzigingen op in het arbeidsrecht. Het ontslagrecht gaat op de schop en de duur van de werkloosheidsuitkering wordt wellicht aangepast. Dit komt bovenop wijzigingen in het afgelopen jaar, zoals de nieuwe Wet Allocatie van Arbeidskrachten door Intermediairs, WAADI, en de aanpassingen in de Wet Melding Collectief Ontslag. Verder heeft jurisprudentie gezorgd voor nuanceringen en aanscherpingen op diverse onderwerpen. De problematiek rond de ziekte en arbeidsongeschiktheid blijft onderwerp van discussie. Alle belangrijke topics rond arbeidsrecht komen aan bod in de nieuw verschenen Arbeidswijzer 2013 van BDO Arbeidsjuristen, met daarin speciale aandacht voor ziekte en arbeidsongeschiktheid. De BDO Arbeidswijzer 2013 is digitaal gratis aan te vragen via www.bdoarbeidswijzer.nl. Bron: mkb.nl 26 april Wetgeving acquisitiefraude eindelijk in zicht Bron: Inzake uw zaken, PWC, juni 2013 Kort nieuws MKB-Nederland en VNO-NCW vinden al jaren dat de wetgeving rondom acquisitiefraude tegen ondernemers net zo geregeld moet worden als acquisitiefraude tegen consumenten, waar de bewijslast bij de pleger van acquisitiefraude ligt. Deze stellinginname lijkt nu in brede zin over te slaan op de politiek, aangezien de SP en de VVD een initiatiefwet gaan indienen die acquisitiefraude voortaan strafbaar stelt. Dit initiatief is een vervolg op de strafzaak tegen Holland Internet Group en Telefoongids.nl. De rechter stelde MKB-Nederland eind februari in het gelijk en veroordeelde de acquisitiefraude van deze bedrijven, maar verwees naar de politiek voor het in algemene zin bestempelen van acquisitiefraude als oneerlijke handelspraktijk. De Tweede Kamer blijkt dit signaal dus voortvarend op te pakken. 17 juni Uitstel werkkostenregeling De verplichte invoering van de werkkostenregeling is met een jaar uitgesteld tot 1 januari 2015. In een brief aan de Tweede Kamer schreef Weekers dat hij het uitstel wil benutten om de regeling te vereenvoudigen en de invoering minder kostbaar te maken voor de betrokken ondernemingen. In de huidige opzet was het bepalen van wat nu precies tot de vrije ruimte van 1,5% van de loonsom behoort en wat niet, volgens veel fiscalisten en hun opdrachtgevers net zo complex en duur als de oude regeling met 29 afzonderlijke afspraken. Vereenvoudiging en meer transparantie zijn hard nodig. Uit onderzoek bleek dat tot dusver nog maar twintig procent van de organisaties in Nederland klaar is voor de werkkostenregeling.

scherm 64-bit PANIEK! WANT ER MOET VANDAAG EEN ADVERTENTIE WORDEN AANGELEVERD. MAAK NU KENNIS MET DE COMMUNICATIEWINKEL FHI-Golftournament 4 Ever Young De Nunspeetse Golfclub, 24 jaar geleden, 1989. Hilbert Geveke, oprichter van Endress + Hauser Nederland kreeg zijn zin. Speciaal voor leden van de coöperatieve vereniging Het Instrument was er het eerste branche golftournament. Het is een traditie geworden die binnenkort haar 25e editie beleeft op 29 augustus bij Best Golf in Brabant. 11 De wintersport staat weer voor de deur Kom binnen voor een persoonlijk reisadvies. Kom langs in de winkel en vraag onze vakantieadviseurs naar de voorwaarden! Nu ook op zondag geopend dcp-195c All-in-one inkjet Afdruksnelheid: 33 / 27 ppm (mono / kleur) Papiercapaciteit: 100 vel 4 gescheiden inktcartridges 17.3 320 GB MEER WETEN? Bel of mail Rogier Gilkes, T. (033) 450 20 25 of rogier@marketguide.nl of neem een kijkje op onze website, www.marketguide.nl Harddisk GEHEUGEN 3 GB WindoWs 7 HoME PREMiUM reisburo Swillens v o o r j a a r s a c t i e s Presario CQ71-310sd Full HD BrigHtview scherm! intel celeron Dual-core mobile DvD rw lightscribe webcam 1 jaar pick up and return wireless lan 2_Stoepbordposter_680x980.indd 1 25-01-2010 14:53:11 logo DeAler 39,- 69,- Harmony 525 universele afstandsbediening Bedien tot 10 apparaten ultiem gebruiksgemak Advertentie 499, - uw PArtNer in NijmegeN en omgeving kijk op www.mcdos.net A a n b i e d i n g e n z i j n g e l d i g t o t e n m e t 2 7 f e b r u a r i 2 0 1 0 o f z o l a n g d e v o o r r a a d s t r e k t. D e o p d e z e p o s t e r v e r m e l d e p r i j z e n z i j n i n c l B t w. A f w i j k i n g e n i n p r i j z e n, t e k s t e n e n a f b e e l d i n g e n v o o r b e h o u d e n. v o o r m e e r i n f o r m a t i e z i e w w w. m c d o s. n e t. COMMUNICATIEWINKEL VAN MARKETGUIDE De Communicatiewinkel is een nieuw online marketingconcept, waarmee op zeer eenvoudige wijze professionele communicatiemiddelen samengesteld kunnen worden, variërend van print tot online. De Communicatiewinkel is uitermate geschikt voor franchiseen dealerorganisaties. DE VOORDELEN OP EEN RIJ: Lage opstartkosten Lage implementatiekosten per middel Snel en zeer gebruiksvriendelijk 24 uur per dag bereikbaar Optimale huisstijlbewaking Voordelig voor de gebruiker IN DE PRAKTIJK: Faunaland, WERU, Toerkoop, Remia, Bloemenbureau Holland en diverse andere organisaties. Na de eerste kleinschalige edities ontstond een evenement dat steeds aanzit tegen de grenzen van wat een golfbaan in Nederland aankan. En het gekke is, het blijft steeds intiem, vertrouwd, maar toch iedere keer weer nieuw. Bijna niemand komt maar één keer. Dus je kent elkaar. Maar iedere keer zijn er ook weer nieuwe mensen. De branche blijft zich verjongen, verversen en steeds zijn er niet-golfers die het ook een keer willen proberen. Geen probleem, er zijn genoeg klungels aanwezig om je niet te hoeven schamen. Opvallend veel leden uit Vlaanderen ook iedere keer. Vandaar een iets zuidelijke oriëntatie in de keuze van de banen. Elk jaar weer een andere keuze, mede afhankelijk van de kwaliteit van de catering. foto en maak je jouw bedrijf toch weer een Maar toch nooit over de top. beetje meer zichtbaar. Bij deze editie van Signalement zit een uitnodigingsfolder, met Er is altijd wel een groep die serieus wil spelen. daarin het aanmeldingsformulier. Meld je snel Ook prima. Met de wisselbeker kom je op de aan, want vol is vol. Met dank aan de sponsors! Folder al door iemand geconfisqueerd? Bel naar Linda van Essen bij FHI (033-4657507). Valutaboulevard 30, Amersfoort / T. (033) 450 20 25 / info@marketguide.nl / www.marketguide.nl Samen met partners Muntz/cross channel communicatie en Revenew/online marketing en technologie, hanteert MarketGuide de All Active-aanpak. All Active is een resultaatgerichte werkwijze die u verzekert van de juiste specialisten. Die u verzekert van succes.

12 13 Crisis is moment van verandering Haagse Babbel Nederland is te afhankelijk van fossiele energie. Bijna 96% van ons energieverbruik is fossiel en daarmee blijven we ontzettend achter bij de rest van Europa. Dat heeft consequenties voor het milieu en voor onze concurrentiepositie, omdat de energieprijzen zullen gaan stijgen. We zijn afhankelijk van olie uit het Midden-Oosten, en straks ook van gas uit Rusland. Onze eigen gasvoorraden raken op. Focus op alternatieve energiebronnen dient verschillende doelen tegelijk: goed voor het milieu, goed voor de portemonnee, goed om zelfvoorzienend te zijn. Carla Dik-Faber, Kamerlid voor de ChristenUnie, poneert de urgentie van het energievraagstuk. Haar stokpaardje is duurzaamheid en ze beargumenteert dat duurzaamheid op de lange termijn beter is voor de economie. tekst daan GROENEVELD fotografie Anne Paul Roukema, Christen Unie Parlementariërs zijn drukbezet, dat is een understatement. Maar Carla Dik-Faber hoor je niet klagen over haar werk. Het is een hele bijzondere taak, ik geniet er elke dag van! Het helpt natuurlijk wel voor een nieuw Kamerlid als er regelmatig een motie wordt aangenomen waar je bij betrokken bent. Of het nou gaat om het uitvoeren van burgerinitiatieven rondom infrastructuur, het terugdraaien van de versoepeling van het rookverbod of verlaging van gebruik van conventionele biobrandstoffen. Recent dwong een motie van Carla Dik-Faber het kabinet onderzoek te doen hoe het gebruik van Groninger gas de komende jaren een rol kan spelen bij de energietransitie. Dat verdient enige toelichting. De energie-transitie naar duurzame en schone energie gaat er komen in Nederland, daar hebben we met z n allen voor gekozen en dat is ook goed. Het Groningse gas is daarvoor de ideale reserve-brandstof, omdat gascentrales makkelijk op en af te schakelen zijn. Nu wordt het gas in Groningen in hoog tempo omhoog gepompt en geëxporteerd. De voorraad slinkt zienderogen en over 20 jaar is er niks meer over. Tegelijkertijd staan de gascentrales stil en stoken we in Nederland vooral kolen, omdat het ETS-systeem niet werkt en kolen door de VS voor een dumpprijs in Europa worden verkocht. Ik wil een kolenbelasting om gascentrales beter op de energiemarkt te positioneren. Doordat de onrendabele top tussen groen en grijs kleiner wordt, kan de SDE-subsidie omlaag. En schaliegas? De praktische problemen voor Nederland zijn groot. Door onze wetgeving hebben we, terecht, te maken met allerlei zorgvuldigheidseisen die tijd en geld kosten. Daarnaast is de intensiteit bij de winning veel hoger dan bij conventionele gaswinning. Er moet een enorm aantal boortorens komen. In ons dichtbevolkte gebied is dat verre van ideaal. De benodigde fracking techniek betekent dat je chemicaliën in de bodem brengt. Een mogelijke aantasting van het grondwater is onomkeerbaar. En laten we de index energy returned on energy invested erbij pakken: het omslagpunt voor een welvarende samenleving wordt bereikt wanneer een investering per eenheid energie meer dan vijftien eenheden energie terug oplevert. Windenergie zit daar boven. Schaliegas daar ver onder, met een verhouding van 1: 2 of 1:3. Tussen wind en schaliegas in zit zonne-energie. Het lijkt me duidelijk waar mijn voorkeur ligt. De afgesproken zestien procent duurzame energie in 2020, gaat die er komen? Wat windenergie betreft blijft Nederland enorm achter bij Denemarken en Duitsland. Klopt, in de periode van Maxime Verhagen was er maar één doel en dat was een nieuwe kerncentrale. Windenergie was geen speerpunt van beleid. We hebben een hele tijd stilgestaan en moeten nu halsoverkop aan de slag met windenergie. Zowel op land als op zee liggen de plannen klaar. Met een beetje doorlooptijd zijn die pas over vijf tot zeven jaar gerealiseerd. Voor wind op zee is dat zelfs 10 jaar of langer, dus als we nu geen duidelijkheid geven wat betreft locaties, vergunningen en financiering, zijn we er gewoon niet in 2020. Overigens vind ik het ook belangrijk om verder te kijken. In 2020 zijn we nog lang niet klaar. We zitten nu opgescheept met de installed base, energiecentrales waarin geïnvesteerd is. Die heb je voorlopig nodig om beschikbaarheid van energie te garanderen, maar onregelmatige lokale opwekking gaat ten koste van het rendement van die dure centrales. Je ziet nu zelfs dat er nog steeds kolencentrales bijgebouwd worden. Het resultaat van besluitvorming van tien jaar geleden. Met de wijsheid van nu zou je het niet meer doen. Het kabinet gaat nog een stap verder door biomassa bij- en meestook te subsidiëren om de doelen te halen. De SDE+ systematiek gaat namelijk uit van het goedkoopste eerst. Daardoor ligt er een te grote focus op biomassa. Ik vind het onzinnig om met belastinggeld kolencentrales, soms zelfs uit de jaren 1980, in de benen te houden. De klimaatwinst van biomassabijstook is bovendien minimaal. Ik wil nu investeren in smart grids, om het gebruik meer af te stemmen op de productie. In zonne-energie, in wind, in WKK et cetera. Veranderingen gaan in de energiewereld zo ontzettend langzaam. Dit moment van crisis moet het moment zijn om het een en ander op de kop te gooien. Het ETS-systeem, de falende emissiehandel, is wat mij betreft het eerste wat een grondige renovatie verdient. Er wordt nu gewerkt aan een energieakkoord. De polarisatie tussen belangenbehartigers van milieuorganisaties en economie moet verdwijnen. Ik denk dat er geen tegenstelling hoeft te zijn. Om in de sfeer van innovatie en technologie te blijven, juist op dat gebied liggen er kansen. Innoveren, kijken hoe je het rendement van wind- en zonne-energie kunt vergroten. Geothermie is een mogelijke energiebron. Hierop inzetten kan echt een nieuwe boost geven aan de economie. Laten we de SDE+ gelden nu eindelijk echt duurzaam, innovatief en toekomstgericht inzetten! Procesintensificatie is pas echt innovatie Wat verwacht u van procesintensificatie en energie-onafhankelijke processen? Dat is pas echt innoveren en bezig zijn met de toekomst. Procesintensificatie, processen ontwikkelen die minder energie kosten, in plaats van almaar bezig zijn de energiebronnen zelf goedkoper proberen te maken. Energieonafhankelijke processen zijn natuurlijk helemaal geweldig. En wat betreft de windmolens, onze offshore-industrie is leidend in de wereld. Een voorbeeldje: vanuit milieuhoek wordt beargumenteerd dat het plaatsen van windmolens op zee grote schade aan flora en fauna toebrengt. Nu zijn er in Nederland bellenschermen ontwikkeld, die je rondom de bouwplaats van windmolens kunt plaatsen om het lawaai van het heien te dempen. Mooi toch?

15 Conjunctuur Dalende prijzen teken van herstel? De NEVI Purchasing Managers Index, gebaseerd op maandelijkse vragenlijsten ingevuld door circa 350 inkoopmanagers uit Nederland, kwam in mei uit op 48.7, het hoogste cijfer in drie maanden. Een getal van vijftig betekent geen verandering ten opzichte van voorafgaande maand. De inkoopprijzen daalden in de grootste mate sinds juli 2012. De daling van de verkoopprijzen was de grootste in drieënhalf jaar. Arjan van Weele, NEVI hoogleraar Inkoopmanagement TU Eindhoven hierover: Een belangrijk lichtpunt dat de prijzen van grondstoffen de afgelopen maanden sterk daalden. Inkopers reageerden direct met onderhandelingen richting leveranciers. De behaalde inkoopvoordelen vertaalden zich in lagere verkoopprijzen. Lagere prijsniveaus achten wij een voorwaarde voor economisch herstel. Hoewel het aantal nieuwe orders bleef dalen, was deze daling het kleinst in 8 maanden. ReveNew helpt u bij het bedenken, realiseren en succesvol maken van al uw internetactiviteiten. Verder brengt ReveNew de kansen en de risico s van internetactiviteiten in beeld en realiseert internetoplossingen op maat. Hierdoor behaalt u een maximaal rendement uit uw internetinvestering. U kunt ReveNew voor al uw internetactiviteiten inschakelen, zo heeft u slechts één adres op weg naar uw internetsucces. Neem vrijblijvend contact op of ga naar www.revenew.nl Samen met partners Muntz/cross channel communicatie en Marketguide/web based marketing tools, hanteert Revenew de All Active-aanpak. All Active is een resultaatgerichte werkwijze die u verzekert van de juiste specialisten. Die u verzekert van succes. Nieuwe orders index zoals gerapporteerd door inkoopmanagers 80 70 60 50 40 30 20 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 50 = geen verandering met voorgaande maand = Seizoensgecorrigeerd = Ongecorrigeerd Bron = Nevi Dagproductie industrie voorjaar 13 lager dan jaar eerder De gemiddelde dagproductie van de Nederlandse industrie was in april 1,9 procent lager dan in april 2012. De krimp was kleiner dan in maart, toen de industrie 4,3 procent minder produceerde dan een jaar eerder. In de transportmiddelenindustrie was de krimp met 8,0 procent het grootst. De aardolie-, chemische, rubber- en kunststofindustrie produceerde 6,8 procent minder dan een jaar eerder. De basismetaalindustrie deed het Stijging Terruggang minder slecht, de productiedaling bedroeg 0,3 procent. De elektronische- en machineindustrie had na 5 maanden van productiedaling een bescheiden groei van 0,8 procent. Corrigeert men de cijfers met de seizoen- en werkdageffecten dan steeg de productie met 0,6 procent. Een maand eerder lag de industriële productie nog op het laagste niveau in bijna drie jaar. Seizoengecorrigeerde gemiddelde dagproductie industrie: 115 110 105 100 95 90 85 2009 2010 2011 2012 2013 Bron = CBS Conjunctuurklok toont eind mei nog steeds laagconjunctuur De conjunctuurklok is een door het CBS ontwikkeld instrument om de stand van de conjunctuur maandelijks inzichtelijk te maken. Vijftien indicatoren zijn opgenomen, die zich in vier verschillende kwadranten kunnen bevinden. Ten opzichte van april hielden verbeteringen en verslechteringen elkaar in evenwicht. Vier indicatoren verwisselden van kwadrant. De consumptie door huishoudens, het producentenvertrouwen en de rente schoven van het rode naar het gele kwadrant. Deze indicatoren gaan van een neergaande naar een opgaande fase, maar presteren onder hun langjarig gemiddelde. Van de vijftien indicatoren staan er nu tien in het rode en vijf in het gele kwadrant. De uitvoer valt terug van het oranje naar het rode kwadrant. Het zwaartepunt van de puntenwolk in de Conjunctuurklok ligt eind mei dus in het rode kwadrant, laagconjunctuur. De ontwikkeling van de conjunctuurklok in de loop van de maanden is te vinden op: cbs.nl, zoek op conjunctuurklok. 2010 = 100 Bron = CBS

Mark your calendar 17 Nieuwe aanbestedingswet, nieuwe kansen Per 1 april van dit jaar is de nieuwe aanbestedingswet van kracht. Dit is een vooruitgang voor het MKB en dus ook voor veel leden van FHI! De belangrijkste wijzigingen hierbij in een opsomming. Clusterverbod Tussentijds klagen Opdrachten mogen alleen worden samengevoegd Inschrijvers kunnen tussentijds klagen bij de aanals daar een noodzaak toe is. Motivatie is daarbij bestedende dienst, in plaats van het uitbrengen vereist. Er dient onder meer op gelet te worden of er van een dagvaarding na gunning. Daarmee nog voldoende toegang is voor bedrijven uit het MKB. kunnen vele kort gedingen achterwege blijven. mr. ing. F.H.G. Meijers MBA, gerechtelijk deskundige advocaat / partner bij Flexadvocaten, partner van FHI www.flexadvocaten.nl Plicht tot splitsen Indien de aanbestedende dienst toch opdrachten clustert, dient zij de opdracht in onderdelen, percelen, te splitsten, zodat inschrijvers per perceel afzonderlijk kunnen inschrijven. Proportionaliteit Eisen die de aanbestedende dienst aan de inschrijvers stelt moeten proportioneel zijn ten opzichte van de opdracht. Deze eisen zijn, samen met nog veel andere eisen, uitgewerkt in de proportionaliteitsgids. Eigen verklaring Er is een standaard eigen verklaring in het leven geroepen die veel administratief werk spaart. Langere bezwaarperiode De periode waarbinnen de inschrijver bezwaar kan maken, de Alcatel-termijn, is verlengd van 15 naar 20 dagen. Jansen en Janssen Ondernemers kunnen klachten indienen bij een onafhankelijke commissie van aanbestedingsexperts, de commissie Jansen en Janssen. De commissie kan bemiddelen of aanwijzingen geven. Ook FHI kan zich namens lidbedrijven tot deze commissie wenden om bijvoorbeeld te proberen de clustering door inkooporganisaties tegen te gaan. Economische Meest Voordelige Inschrijving, EMVI Het gunningscriterium laagste prijs mag in beginsel niet meer toegepast worden. De aanbestedende dienst zal de prijs moeten versleutelen in het criterium Economische Meest Voordelige Inschrijving ofwel EMVI. Afhankelijk van het soort product/dienst kan de prijs daarvan een meer of minder groot deel uitmaken. Conclusie De kans is groot dat veel aanbestedende diensten met een standaard motivatie komen om toch te clusteren, bijvoorbeeld vanwege te behalen schaalvoordelen. Daar staat tegenover dat dan in ieder geval op de verschillende percelen kan worden ingeschreven zodat ook kleinere bedrijven nog kunnen inschrijven. De jurisprudentie zal moeten uitwijzen in hoeverre het clusteren is geoorloofd. De mogelijkheid om tussentijds bezwaar te maken zonder een kort geding te hoeven starten na de gunning zou veel kosten kunnen voorkomen en misstanden tijdig aan de orde kunnen brengen. De noodzaak om het bestek en met name de criteria grondig te bestuderen en tijdig vragen te stellen blijft. Wie niet op tijd vragen stelt verspeelt de kans om bezwaar te maken. Stel in ieder geval vragen over wat exact wordt bedoeld met onduidelijke containerbegrippen als: cost of ownership, hoogwaardig, betrouwbaar, stand der techniek, betrouwbaar. Bij twijfel is het zeker raadzaam om een advocaat de laatste redactie van de vragen te laten doen! Voor meer informatie zie: www.pianoo.nl/regelgeving/ aanbestedingswet-2012 of www.rijksoverheid.nl/ onderwerpen/aanbesteden/ nieuwe-aanbestedingsregels

18 19 Technologen in chemie en control kijken over grenzen 87 te chnologie 59 to ppers Wees niet bang voor chemie, besteed meer aandacht aan katalyse, bouw modulaire plants, ontwikkel fundamenteel andere procesroutes, intensiveer je processen! Kijk over de grenzen van een afdeling, bedrijf, land, werelddeel! Het was een bevlogen ontmoeting tussen Alex van Delft, Garry Meima en Arnoud den Hoedt. De heren bleven maar praten. Nederlands met in zowat elke zin een ingewikkeld woordje Engels, dat is het vocabulaire van de Nederlandse technologietoppers. Inderdaad, het woord grenzen wordt in dat vocabulaire alleen gebruikt met bijvoeglijke voornaamwoorden als over, open of geen ervoor. Een gesprek over hoe het verder moet en kan met de Nederlandse technologiebusiness. tekst daan GROENEVELD fotografie pieter magielsen, nfp Neusje van de zalm Garry Meima heeft voor Dow Chemical een paar jaar in de VS gewoond, runt nu in Nederland het high throughput R&D lab van Dow met een divers team; onder andere een Japanner, twee Polen, een Italiaan en een Fransman maken er deel van uit. Sommigen daarvan zijn gepromoveerd in Nederland. Egemin Automation, waar Arnoud den Hoedt aan de slag is, is misschien wat minder bekend dan Dow en DSM, maar net zo goed internationaal, 650 medewerkers, verspreid over België, Nederland, USA, UK, Duitsland, Frankrijk, Zwitserland en recent China. En Alex van Delft kreeg pas nog bericht van de bestuurvoorzitter over inclusion en diversity, streven naar evenwichtige opbouw in het arbeidspotentieel. Meer vrouwen, andere etniciteiten. We halen onze mensen waar we ze kunnen krijgen. De diversiteit werkt stimulerend en inspirerend. Ik ben daar heel positief over, global market place. Maar dat deze bedrijven afdelingen in Nederland hebben, dat is toch niet per ongeluk? Meima weet waarom. Toegepaste katalyse, mijn vakgebied en toegepaste techniek zijn heel sterk ontwikkeld in Europa. In de VS zijn ze bezig met meer fundamentele studies. Dow heeft gekozen voor Terneuzen, omdat er zo veel sterke universiteiten zitten in de regio. Delft, Eindhoven, Leuven en Aken, allemaal in een straal van 300 kilometer om Terneuzen. Dat neemt niet weg dat aan die universiteiten tegenwoordig bijna alleen maar buitenlanders promoveren, die alleen blijven als hier goede industrie en goede researchinstellingen zijn. Wij zijn het neusje van de zalm, dat durf ik rustig te zeggen, dus naar ons komen ze wel. Daar is niks mis mee. Alex van Delft spreekt van een unique selling point, dat ook zijn bedrijf drijft belangrijke Dow Benelux in Terneuzen R&D poten in Nederland te houden, op de Chemelot campus in Geleen en ook in Delft. De kennisinfrastructuur in Nederland is gewoon goed. We klagen, maar zijn ondertussen best aardig bezig, zelfs in het onderwijs. Wat de politiek moet doen om de kennisinfrastructuur te behouden? Samenwerking bevorderen tussen alle partijen, bedrijven, onderwijsinstellingen, en dan ook in België en Duitsland. Wij is niet Nederland maar West-Europa. Honderdduizend tussenbuffers De toon is gezet. Drie heren bij elkaar gebracht voor een gesprek over interactie tussen procesautomatisering en chemische technologie. Hoe zien ze de ontwikkeling in procestechnologie, process control en meet- en regeltechniek de afgelopen decennia en waar ligt de toekomst? Een slechte auto roep je terug, een foute chemische fabriek ontploft Arnoud den Hoedt begint over het verschil tussen een auto en chemie. Een auto wordt niet gezien als een gevaarlijk systeem, dus de Lees verder > Arnoud den Hoedt is Division Manager Process Automation bij de firma Egemin Automation. Binnen FHI is Arnoud den Hoedt bestuurslid van de branche-organisatie voor industriële automatisering. Den Hoedt studeerde in 1989 af aan de Hogeschool Rotterdam in flexibele productie-automatisering. Werkte een aantal jaren bij de toenmalige firma Hartmann & Braun in de automatisering voor power generation. Hartmann & Braun werd Elsag Bailey en daarna ABB. Process control en instrumentatie in chemie en voedingsmiddelenindustrie in de Benelux werd in die tijd zijn terrein. Na zeven jaar kwam de vraag van Egemin: wij hebben een kantoor in Nederland, en we zoeken iemand die daar iets van wil maken. Voor Arnoud interessant; een multinationale automation solutions provider en engineering contractor, projecten tot enkele miljoenen, in een agile organisatie. Veel aandacht is er momenteel voor compliance bij klanten, naar aanleiding van de gebeurtenissen bij Odfjell en Chemie Pack. In AGV s, automated guided vehicles, en vloerkettingbanen is Egemin marktleider. In automatische magazijnsystemen en WMS-software een rijzende ster

20 21 Garry Meima is director Hyrocarbons R&D bij Dow Benelux in Terneuzen, voor Dow global. ontwikkeling kan sneller. Er hoeft minder getest te worden, de apparatuur kan veel eenvoudiger. Wat daar allemaal aan regeltechniek in zit houdt je niet voor mogelijk. Als het niet werkt haal je het terug, doe je een software update. Bij chemische fabrieken zijn de risico s veel groter. Eventuele ongelukken zijn daar van een heel andere orde. Dat leidt tot conservatisme. De ontwikkelingen gaan voor mijn gevoel te langzaam. We doen te weinig met wat we weten en kunnen. Ergens in de jaren vijftig en zestig is de beslissing genomen tot schaalvergroting in die industrie. Maar is het altijd wel nodig grote tanks met gevaarlijk gas te hebben staan? Het liefst zou je de processtapjes zo klein mogelijk willen houden. Als er dan in het slechtste geval een paar kubieke centimeter gas vrij komt is er nog niks aan de hand. Dan kun je veel eenvoudiger en sneller ontwikkelen. Ik denk dat we nog grote stappen kunnen maken. Naar honderdduizend kleine tussenbuffertjes, procesintensificatie. We worden gegijzeld door onze installed base Wat betreft technologie, kan er in Nederland al een doorbraak komen in procesintensificatie? Het juiste woord wat betreft de chemische industrie is volgens Meima katalyse. Wat Arnoud zegt over grote fabrieken met grote tanks, dat is op te lossen met katalyse. Wij hebben twee styreenfabrieken in gebruik, waarvan de nieuwe twee keer zo klein is als de oude, met eenzelfde productiecapaciteit. Allemaal door het ontwikkelen van katalysatoren die veel selectiever werken. Bijproducten kunnen worden gescheiden van het hoofdproduct en de voeding, de grondstof, is volledig efficiënt gericht op het product dat je wilt maken. Daar moeten we naar toe. De selectiviteit om uit een chemisch proces ethyleenoxide te maken is in vijftig jaar gestegen van 60 procent tot boven de 85, alleen maar door katalysatoren en nieuwe techniek en daar valt nog veel meer te doen. Energiearme technologie is ons antwoord op schaliegas. Die innovatie moet. Dow heeft pas nog 1,7 miljard dollar geïnvesteerd in een nieuwe kraker, in de VS, vanwege het schaliegas. Geloof me, wanneer je gewoon plastic maakt uit ethyleen, valt er niet te concurreren met landen waar gas drie keer zo goedkoop is. Er is geen goed investeringsklimaat op het ogenblik in Europa, op R&D, innovatie na. Alleen daar maken we het verschil. Maar wat betreft productie moeten we echt op gaan passen. Wil je de chemische industrie, zo n tien procent van het Nederlandse bnp, behouden, dan moet je op zoek naar nieuwe processen. Garry Meima met Jan Peter Balkenende in het high throughput-lab Chemicus Garry Meima promoveerde aan de Universiteit van Utrecht als chemicus op het onderwerp katalyse. Doet zijn hele werkzame leven al research & development op dit gebied, al die tijd voor Dow. Een aantal jaren werkte Meima in de Verenigde Staten, nu dus in Terneuzen. Plant voeding, Feedstock R&D, voedingen voor krakers, alle raw materials, dat is het werkterrein. Verantwoordelijk voor core R&D. In Terneuzen staat een nieuw high throughput-lab, voor research in katalyse. Garry Meima heeft net zo n ervaring met koelkasten. Hij sprak eens een ingenieur die de regeling van een koelkast vergeleek met de procesregeling in de industrie van Dow. We bleken overdesign te hebben aan controleloops, niet effectief. Alex van Delft: We worden in onze industrietakken vaak gegijzeld door onze eigen installed base. We bouwen assets-fabrieken voor dertig tot veertig jaar en na die veertig jaar plakken we er nog eens tien, vijftien jaar aan vast. Dat is steeds usance geweest in onze industrie, maar het gaat ons niet de toekomst brengen. Ook vanwege sustainability zullen we het op een andere manier moeten doen. Minder hold-up, minder inherente risico s, meer yield. Schonere processen In de onoverzichtelijke warboel van technologie, economie, politiek en maatschappij is het moeilijk te bepalen wat nu de drijvende krachten zijn achter de draaiende tandwielen die ons welvaart, en tegenwoordig ook crisis, brengen. AGV s (Automated Guided Vehicles) van Egemin Veel schonere processen ook, haakt den Hoedt in. Meima gaat door. Juist. Een bekend voorbeeld is Shell met hun synthetisch diesel. Synthesegas, een combinatie van koolmonoxide en waterstof linken ze tot synthetische diesel. In het Midden-Oosten hebben ze daar grote fabrieken voor neergezet. Ontzettend nette voeding, met veel meer waarde dan gewoon diesel. De chemische industrie heeft een imagoprobleem. We worden gezien als de veroorzakers van vervuiling, maar we zijn net zo goed de oplossers van vervuiling. Dat laatste wordt vergeten. Dankzij schaliegas gaat de VS voldoen aan het Kyoto-protocol, terwijl ze dat niet eens hebben ondertekend. Ze zijn een energietransitie aan het maken van kolencentrales naar methaan, een veel schonere verbrandingsstof. Die aspecten van het verhaal hoor je nooit in de media. Methaan wordt goedkoper door alle ontwikkelingen met schaliegas, kijk dan of er methoden zijn waarmee we onze huidige krakerproducten vanuit methaan kunnen maken. Ik heb het nu over niet-bestaande processen. Met een kladblokje in de hand hypotheses verzinnen en veel onderzoek verrichten, dan zit je in de innovatiehoek, een plekje waar West-Europa in moet blijven. Alex van Delft herkent dit verhaal, maar benadrukt dat elke industrie een eigen aanpak verdient. Petrochemie is ook ons verleden. Maar wij leven nu in een andere proceswereld, food en feed, pharma, materials en een klein gedeelte bioplastics. Dat zijn andere typen processen, waar ook druk geïnnoveerd wordt. Van continu naar batch, van batch naar continu, microschaal, productie bij de klant. Nieuwe logistieke concepten om je footprint te reduceren. Recycling en biofuels spelen een belangrijke rol. Wat we nu ontwikkelen in Delft, de bio process facility. Lees verder > 87 te chnologie 59 to ppers

22 23 net iets anders te doen. Het gaat al die kant op. De ontwikkeling naar modulaire plants is Europawijd een trend. Packaged units waaruit eindgebruikers kunnen selecteren. Leveranciers gaan minder met die eindgebruikers praten, maar meer met de leveranciers van de systeemequipment, modules, skids. De procesontwikkeling -design en -control zou meer een geïntegreerde wetenschap moeten worden, concludeert Garry Meima. Arnoud den Hoedt zet een stapje in de toekomst. Als je zover kunt komen dat je die processen modulair kunt maken, heb je nog maar een paar specialisten nodig om die modules te ontwikkelen en verder te bouwen. Niet dat het bouwen van een plant lego wordt, maar specifieke kennis is een stuk minder vereist dan wanneer je een unieke plant bouwt. En het is direct exporteerbaar. En als we nou toch modulair gaan bouwen, stel dat over een paar jaar de olie weer goedkoop is, dan hoeven we maar één module te vervangen aan de voorkant van de plant en hebben we direct een andere feed. Nederland maakt het verschil in R&D Tussen eindgebruiker, leverancier en universiteit. Niet dat het stukje IP meteen voor iedereen te gebruiken is, uiteraard moet degene die het meeste inbrengt voorrang krijgen. Dat soort constructies is veel meer mogelijk. We zien nog geen leveranciers die dit op een goede manier doen. Ik denk dat onze vakgebieden er nog veel te krampachtig mee omgaan. Wat betreft chemische processen is het natuurlijk een ander verhaal. Voor control acteren WIB Nederland en NAMUR Duitsland als een community of practice en dat is de toekomst. Meima herkent dit. De makkelijke omgang met IP door universiteiten was voor Dow één van de redenen om R&D labs in Nederland te vestigen. Maar we dreigen te veel Amerika achterna te gaan, universiteiten gerund door managers, die denken dat er veel geld aan IP valt te verdienen. Ze beseffen niet dat de uitvinding, hoe belangrijk ook, maar een klein stukje van het werk is. Arnoud den Hoedt kent open innovatie nog uit zijn tijd in de power generation. Alles in die wereld werd gedeeld. Als een centrale het rendement had weten te verhogen werd een conferentie belegd en iedereen luisterde in verwondering, o doe je dat zo? alex van delft is Competence Manager Process Control/Program Manager Functional Excellence bij DSM. 87 te chnologie 59 to ppers Lego Hoe werkt dat, de interactie tussen de R&D van procestechnologie en de engineering van equipment? Van Delft heeft een duidelijke visie, universiteiten, leveranciers en eindgebruikers moeten samen een aantal speerpunten aanpakken. Traditioneel was de issue dat procesontwikkeling separaat plaatsvond van operations. R&D was een aparte wereld. Vlak voordat men ging opschalen werd pas gekeken of er nog wat instrumentatie en een regeling bij verzonnen kon worden. Wat ik gelukkig meer zie is dat onze procesontwikkelafdelingen en de process control expertise veel dichter tegen elkaar aanzitten en dat ook de tools qua modellering en simulatie er zijn om dat op een handige en kosteneffectieve manier te doen. We zijn er nog lang niet. Ik merk nog steeds, ook bij onze chemisch technologen, dat ze die connect tussen modelleren in statische modellen en de dynamische process controlwereld nog niet kunnen maken. Ik zie een rol voor onderwijsinstituten om die link te leggen. Als we écht een stap voorwaarts willen zetten met microreactoren, procesintensificatie, moeten we nog veel dichter tegen elkaar aankruipen. Wat Ton Backx (hoogleraar aan de TU Eindhoven, red.) doet, daar ontmoeten de vakgebieden elkaar op de vierkante nanometer, dan wordt het leuk! Een ander aspect, als je weet wat de relaties zijn tussen je chemische componenten, maak er dan ook gebruik van in de control. En om in te haken op Garry, 70 procent van de energie in onze processen gaat op aan scheiding. Als je dat beter weet te doen, inclusief de bijbehorende regeling, als je die modules in je fabriek beter weet aan te pakken ben je spekkoper. We bouwen veel te veel dedicated en fragmentarisch. Gewoon modules neerzetten, regeling erbij. En niet proberen het allemaal Garry Meima: Ik denk dat het niet zo simpel is als je zegt, maar het idee is goed, dat meen ik echt. Bij DSM zal dat beter passen, die hebben wat kleinere processen voor specialty products, ons zwaartepunt ligt bij de grote processen. Maar ongetwijfeld, je zei het zelf ook al, de autotechniek hè, als je ziet wat voor fabriek daar inzit, van meet- en regel, van de katalysator aansturen voor genoeg lucht, het omzetten van brandstof naar onschadelijke stoffen. Een compleet systeem dat in een jaar of twintig compleet is veranderd. Die kant gaan we met de procesindustrie ook op. Community of practice Alex van Delft roept op tot open innovatie. De deuren van Intellectual Property zitten nog te veel op slot. De wereld van process system engineering en process control leent zich om boven IP uit te stijgen. Het IP-verhaal maakt samenwerken over bedrijven gecompliceerd. Daar moet je op de een of andere manier boven zien te staan. Sluit een contractje af hoe je met de gemeenschappelijke ontwikkeling omgaat. Dat heeft echt wel een snelle ontwikkeling opgeleverd. Nu hebben ze het kostprijsargument ontdekt en is het een beetje op z n retour. DSM-er van Delft begint over Duitsland. Op bepaalde gebieden wordt daar, en wij doen daar graag aan mee, nog steeds openlijk gesproken over ontwikkelingen in regelstrategieën. De chemie houden we allemaal netjes binnenskamers. Maar hoe we de zaken gaan optimaliseren, de algoritmes, daar werken we echt in samen. Deze technologietoppers zijn kritisch, maar positief. Mogelijkheden te over in Nederland, corrigeer, Europa. Alex van Delft studeerde technische natuurkunde aan de TU Eindhoven en promoveerde op systeem- en regeltechniek. In 1989 bij DSM begonnen in de kraker- en kunststoffen wereld, doorgegroeid naar de centrale engineering afdeling, in management-functies. Na een periode als programmanager voor het outsourcen van deze activiteit heeft van Delft nu de leiding over de competence process control voor DSM sinds 2005. Hij is sinds 2011 ook verantwoordelijk als program manager voor de operational excellence activiteiten in een belangrijk deel van de business van DSM. Daarnaast is Alex van Delft voorzitter van de Process Control Users Association WIB, met 35 leden uit de belangrijkste Nederlandse bedrijven.