Middag Humsterland hoort bij het Westerkwartier! Inleiding Eind februari 2013 publiceerde de visitatiecommissie Bestuurlijke Toekomst Groningen haar eindrapport Grenzeloos Gunnen. Dit rapport is opgesteld in opdracht van de Vereniging van Groninger Gemeenten (VGG) en de Provincie Groningen. Het rapport bevat een advies over een de nieuwe bestuurlijke toekomst en daarmee over de gemeentelijke herindeling in de provincie Groningen. Het voorstel voor deze nieuwe indeling van de Groninger gemeenten is weergegeven in Hoofdstuk 4.2 van het rapport (kaartbeeld 3). Daarin stelt de commissie voor dat de provincie Groningen bestuurlijk wordt ingedeeld in zes gemeenten. In het westen van de provincie gaat het om: in het zuidwesten een nieuwe gemeente Westerkwartier met de huidige gemeenten Grootegast, Leek, Marum en Zuidhorn ( exclusief grenscorrectie noordelijk deel ) en in het noordwesten een nieuwe gemeente Hogeland met De Marne, Winsum, Bedum, een deel van Eemsmond en een stukje van Zuidhorn ( grenscorrectie noordelijk deel; onvolkomenheid vorige herindeling ). Over het hoe en waarom van de genoemde grenscorrectie en de onvolkomenheid van de vorige herindeling vermeldt de visitatiecommissie verder niets. Dit is opmerkelijk, omdat de commissie in haar voorwoord stelt een goed onderbouwd advies te willen formuleren. Er wordt voor de genoemde grenscorrectie geen aanleiding genoemd, er is geen toelichting, geen onderbouwing, geen aanduiding van het gebied waarover het zou gaan en geen uitleg over de vermelde onvolkomenheid vorige herindeling. Bij de presentatie van het rapport werd desgevraagd gemeld dat het zou gaan om het gebied rond Oldehove, Niehove en Saaksum. Men zou een correctie willen uitvoeren om zo het gehele gebied Middag Humsterland onder één gemeente te brengen. Onvolkomenheid herindeling 1990 Voor 1990 lag het Middag-Humsterland verspreid over de gemeenten Oldehove (Humsterland), Aduard (zuidelijk deel Middag) en Ezinge (noordelijk deel Middag). Bij de herindeling in 1990 is een klein deel van Middag Humsterland toegevoegd aan de huidige gemeente Winsum. Het gaat hier om het gebied van de voormalige gemeente Ezinge, het noordelijke deel van Middag met de plaatsen Ezinge, Feerwerd en Garnwerd. Het zuidelijke deel van Middag rond Fransum en Den Ham behoorde bij de voormalige gemeente Aduard en maakt sinds 1990 deel uit van de gemeente Zuidhorn. Humsterland met de dorpen Oldehove, Niehove en Saaksum valt eveneens onder de gemeente Zuidhorn.
Zoals hierboven reeds is vermeld mist het rapport van de commissie een onderbouwing van het voorstel om te komen tot een grenscorrectie, waarbij de plaatsen Oldehove, Niehove en Saaksum ingedeeld zouden moeten worden bij het Hogeland. Zeker: er is bij de vorige herindeling sprake geweest van een historische fout. Het grondgebied van de voormalige gemeente Ezinge hoort onlosmakelijk bij Middag Humsterland en daarmee bij het Westerkwartier. De toedeling in 1990 van dit gebied aan de gemeente Winsum mag dan ook worden beschouwd als een onvolkomenheid. De commissie (blz 9) bepleit dat de provincie strategisch positie kiest en daaraan vasthoudt ten gunste van de bestuurlijke kwaliteit, natuur en landschap, ruimtelijke ontwikkeling, de regionale economie, het watersysteem, en mobiliteit en bereikbaarheid in Groningen. De commissie noemt op blz 48 en 49 van haar rapport nog enkele andere overwegingen die voor haar doorslaggevend zijn voor de keuzen die zij doet, waaronder: de oriëntatie van inwoners op voorzieningen of stedelijke kernen en de nog levende cultuurhistorische verbanden in het gebied; de aanwezigheid van inhoudelijk samenhangende gebiedsopgaven en/of kansen die geboden worden door transport- en logistieke assen. Tot slot zegt de commissie rekening te hebben gehouden met de wens van een aantal gemeenten om te corrigeren voor onvolkomenheden van vorige herindelingen en zodoende natuurlijke grenzen te herstellen en synergie in gebieden aan te brengen. In dit artikel wil ik proberen met redenen en argumenten te onderbouwen waarom Middag Humsterland als geheel bij het Westerkwartier hoort en niet bij het Hogeland. Ik ga daarbij in op argumenten en criteria die de commissie zelf noemt als basis voor haar voorstellen. Het gaat hierbij om de cultuurhistorische verbanden tussen Westerkwartier en Middag Humsterland, natuurlijke grenzen, het watersysteem, samenhangende gebiedsopgaven, oriëntatie van de inwoners op voorzieningen en de verkeersverbindingen. Westerkwartier en Middag Humsterland samen als Groninger Ommelanden Het Westerkwartier is een van de drie oorspronkelijke Ommelanden naast Hunsingo en Fivelingo. De drie Ommelanden en hun onderkwartieren zijn terug te vinden in de Ommelander vlag en in het provinciewapen van Groningen. Provinciewapen van Groningen Het Ommelander wapen en de Ommelander vlag bestaan uit drie blauwe balken en elf rode harten. De drie balken stellen de drie Ommelanden, Hunsingo, Fivelingo en Westerkwartier voor. De elf rode harten verwijzen naar de elf onderkwartieren. Het Westerkwartier bestond uit vier onderkwartieren: Vredewold, Langewold, Humsterland en Middag. Tot laat in de middeleeuwen waren deze vier onderkwartieren onafhankelijke ommelanden en waren ze elk op zich lid van de Ommelander unie. Humsterland en Middag waren toen samengevoegd tot Middaghumsterland. Het Westerkwartier is globaal onder te verdelen in het Zuidelijk Westerkwartier, met de gemeenten Marum, Leek en Grootegast, en het Noordelijk Westerkwartier, de huidige gemeente Zuidhorn samen met het grondgebied van de voormalige gemeente Ezinge.
* Bron: Vlekkenkaart Provincie Groningen, BügelHajema Het ontstaan van Middag Humsterland In de vroege middeleeuwen (na 700) sloeg de zee grote stukken land weg in de kwelders ten noorden van Noordhorn. De inbraken van de zee via de monding van de Lauwers veroorzaakten brede inhammen in het kweldergebied ten noorden en westen van Middag, waardoor het een schiereiland werd. Het westelijk van Middag gelegen Humsterland werd zelfs helemaal een eiland. Middag en Humsterland werden gescheiden door de Kliefsloot. Het gebied Middag-Humsterland was in het oosten gescheiden van het gebied rond Winsum door de oude loop van de Hunze. Door de loop van het Reitdiep was het in het noorden gescheiden van de Marne. Vanouds is Middag als schiereiland in het zuiden verbonden met de omgeving van Aduard. Bron: Delvigne en van Welsenenes, 1987 Detail van de borgenkaart van Beckeringh, 1781. Humsterland met de kerkdorpen Oldehove, Niehove en Saaksum,
De ontwikkeling van Middag en Humsterland in de loop der eeuwen. Situatie rond 1200, de rode lijnen geven de dijken weer Situatie 1200-1700 Middag Humsterland in de middeleeuwen Huidige situatie. Middag en Humsterland zijn met een stippellijn weergegeven Afbeeldingen ontleend aan: Een aangeslibd cultuurlandschap, de ontstaansgeschiedenis van Middag Humsterland Ben Westerink uit Middag Humsterland, kroniek van een noordelijk landschap, Godert Walter, Groningen 2010. Rond 1000 begon de aanleg van de eerste dijken. In het gebied van Middag Humsterland is het klooster van Aduard bij de bedijkingen en de waterbeheersing leidinggevend geweest. Het klooster heeft een belangrijke rol vervuld in het waterbeheer binnen het gebied (ontpoldering, bedijking, kanalen, sluizen etc.). Middag en Humsterland werden ingedijkt en men groef het Aduarderdiep om de afwatering te verbeteren toen de Kliefsloot verlandde. Via bedijkingen van de Kliefsloot is Middag verbonden met het Humsterland. Bij Aduarderzijl werd een sluis gebouwd om het water op het Reitdiep te lozen. Vanaf het eind van de middeleeuwen werd Humsterland in het westen via indijkingen van het stroomgebied van Kommerzijlster Riet (Elektra, de Waarden en Ruigezand) verbonden met het stroomgebied van de Lauwers en de kustgebieden bij Grijpskerk en Niezijl. Ten zuiden via bedijkingen in het stroomgebied van de Oude Riet bij Balmahuizen en de keileemruggen van Noordhorn en Zuidhorn. Daarmee is de geschiedenis van Humsterland onlosmakelijk met deze gebieden verbonden. Dat de provincie Groningen zich dat realiseert blijkt uit het feit dat de provincie, op advies van het Kwaliteitsteam van de Regio Groningen Assen, de aanleg van een rondweg rond Noordhorn door dit gebied afwees, omdat deze in de invloedsfeer van Middag Humsterland zou komen te liggen en het kwetsbaar landschap daar te zeer zou aantasten.
De bedijkingsgeschiedenis ten zuiden van het Reitdiep; Bron: Groninger Dijken op delta hoogte L. Hacquebord & A.L. Hempenius, 1990 Ook vanaf de hoogtekaart is de geschiedenis van het gebied Middag Humsterland goed af te lezen. Het Reitdiep vormt momenteel in het noorden en het oosten de natuurlijke begrenzing van dit gebied. In het huidige verkavelingspatroon is het oude kwelderlandschap nog steeds herkenbaar. Ook de invloeden van de oude stroomgebieden van de Kliefsloot, de Kommerzijlsterriet, en de Riet rond de keileemrug van Noordhorn en Zuidhorn zijn goed zichtbaar. Bron, Hoogtekaart provincie Groningen Landschappelijk behoort Middag Humsterland tot een oud zeekleigebied dat in de loop der eeuwen is ingeklonken. Dit in tegenstelling tot de Marne dat behoort tot een noordelijke kwelderwal langs de kust die in die eeuwen steeds meer naar het noorden is geschoven. De zeespiegel is in de vroege middeleeuwen gestaag gestegen en de kwelderwallen langs de zeekust zijn met deze stijging meegegroeid. De meer inlands gelegen kwelders van Middag Humsterland kwamen daardoor steeds lager te liggen ten opzichte van de noordelijke kwelderwallen. Dit gebied, dat nieuwer is en hoger ligt, wordt aangeduid met het Hogeland. Het bestaat uit jongere zware zeeklei en kent een geheel ander landschap en een grootschaliger kavelpatroon dan Middag Humsterland. Middag Humsterland Nationaal Landschap Het gebied Middag Humsterland kent een eigen kleinschalig verkavelingstype: de onregelmatige blokverkaveling, dat voorkomt in de het oudere lage zeekleigebied. Dit verkavelingstype is zeldzaam. Middag
Humsterland is één van de oudste cultuurlandschappen van West-Europa. Dit leidde in 2005 tot de aanwijzing van dit gebied tot Nationaal Landschap. Begrenzing van het Nationaal Landschap Middag-Humsterland Op bijgaande kaart is de begrenzing van het Nationaal Landschap te zien. Deze volgt de oorspronkelijk bedijkingen van het oude kerngebied. De invloedsfeer van de ontstaansgeschiedenis van dit gebied is echter veel breder. In het westen van Humsterland gaat het om de inpolderingen tot de Lauwers, waaronder het Ruigezand en de Waarden bij Kommerzijl. In het zuiden betreft het de inpoldering van de Oude Riet bij Kommerzijl, Niezijl, Balmahuizen en rond de keileemrug van Noord- en Zuidhorn. De gebieden rond Den Ham en Fransum, die ondergebracht zijn bij de huidige gemeente Zuidhorn, vormen het zuidelijke kerngebied van Middag. De ontstaansgeschiedenis van het schiereiland Middag is echter ook met Aduard, het stroomgebied van het Eelderen Peizerdiep, het Aduarderdiep en daarmee tot ver in het zuidelijk Westerkwartier verbonden. In het oosten en noorden vormt het huidige Reitdiep de natuurlijke begrenzing van de invloedsfeer van Middag Humsterland. De historie en de samenhang van het Westerkwartier en Middag Humsterland is ook terug te vinden in de geschiedenis van het voormalige waterschap Westerkwartier. Dit waterschap ontstond in 1864 door de samenvoeging van het Aduarderzijlvest, Bomsterzijlvest, Homsterzijlvest, Dijkrecht van Humsterland, Kommerzijlvest, Nijsloterzijlvest en het Saaksumerzijlvest. Deze waterschappen en zijlvesten zijn ontstaan bij de indijkingen en het aanbrengen van afwateringssluizen in Middag Humsterland. De belangrijkste wateren van het waterschap waren: het Aduarderdiep, het Dwarsdiep, het Hoerediep, het Kommerzijlsterdiep, het Langs- of Wolddiep, het Lettelberterdiep, de Matsloot, de Munnikesloot en de Gave, het Niehoofsterdiep, het Niezijlsterdiep en de Zuidwending. Via de Aduarderzijl loosde het schap het water van Middag op het Reitdiep via de Aduarderzijlen. Het water van Humsterland werd aan de zuidkant via het Nijhoofsterzieltje en later bij Kommerzijl geloosd op het Kommerzijlsterried. De conclusie is dat de invloed van Middag Humsterland zich uitstrekt tot het hele Noordelijke Westerkwartier oftewel praktisch de hele huidige gemeente Zuidhorn, met uitzondering van enkele delen ten zuiden van de huidige Friesestraatweg, de N355. Het onderbrengen van de dorpen Oldehove, Niehove en Saaksum bij een nieuw te vormen gemeente Hogeland zou opnieuw leiden tot een grote historische vergissing. Het zou het noordelijke deel van Humsterland samen met het noordelijke deel van Middag afscheiden van het zuidelijke deel. Een duidelijke natuurlijke begrenzing is hiervoor ook niet te vinden. Cultuurhistorisch gezien ligt het voor de hand de onvolkomenheid van de vorige herindeling van 1990 te corrigeren door het noordelijke deel van Middag (de voormalige gemeente Ezinge) weer te herenigen met de rest van Middag Humsterland. Het Reitdiep vormt hiervoor de natuurlijke begrenzing. Middag Humsterland vormt dan als Noordelijke Westerkwartier weer een geheel met het Westerkwartier.
Taalgrens Een van de factoren die de cultuur van een streek bepaalt is de taal die er gesproken wordt. Het Westerkwartier heeft binnen het Gronings een typisch dialect dat veel invloeden heeft vanaf de andere kant van de Fries- Groningse grens. Dit dialect wordt het Westerketiers genoemd. Het Reitdiep vormt een duidelijke taalgrens tussen het Westerkwartiers (dat ten westen en zuiden van het Reitdiep wordt gesproken) en het Hogelands of, zoals dat in het gebied van Middag Humsterland wordt genoemd, het Overdaips dat ten noorden en oosten van het Reitdiep wordt gesproken. Op het bijgevoegde kaartje hieronder is de invloedsfeer van het Westerketiers met lichtgroen aangegeven, het Hogelands met rood. Het Middag-Humsterland ligt in de zwarte cirkel. Voorzieningen, werk en verkeersverbindingen De visitatiecommissie noemt de samenhangende gebiedsopgaven, de oriëntatie van de inwoners op voorzieningen en de verkeersverbindingen als belangrijke overwegingen die ten grondslag zouden moeten liggen aan de keuze van de gebiedsindeling bij de komende herindeling. De dorpen in het Middag-Humsterland zijn voor hun voorzieningen, buiten hun directe woongebied, qua oriëntatie voor een groot deel gericht op Zuidhorn en de stad Groningen. Een van de samenhangende gebiedsopgaven binnen de provincie Groningen is de Regiovisie Groningen - Assen (RGA). Binnen deze visie is de kern Zuidhorn aangewezen als schakelkern. Het vormt de schakel tussen het omringende landelijke gebied en de stad Groningen daar waar het gaat om de dagelijkse voorzieningen. Zuidhorn heeft in het landelijke gebied een groot verzorgingsgebied. Een actualisatie van het Distributie Planologisch Onderzoek, dat het bureau Broekhuis Rijs Advisering in 2007 uitvoerde, laat zien dat de kern Zuidhorn een van de groeikernen van de Regio Groningen - Assen is. De dorpen Oldehove en Niehove vallen onder het secundaire en Saaksum, Ezinge, Feerwerd en Garnwerd onder het tertiaire verzorgingsgebied van de winkelkern Zuidhorn. Bron: Actualisatie Distibutie Planologisch Onderzoek Zuidhorn, Broekhuis Rijs Advisering 11-09-2007
Van een relatie tussen Oldehove, Niehove en Saaksum en de kern Winsum of een van de kernen van De Marne is, als verzorgingskern, geen sprake. Deze drie dorpen zijn gericht op elkaar, op Zuidhorn en de stad Groningen. Voor deze dorpen vormen de gemeenten De Marne en Winsum, daar waar het gaat om (winkel)voorzieningen, een leeg achterland. Het Reitdiep vormt ook op het gebied van vervoer een natuurlijke barrière voor het gebied Middag Humsterland. Het gebied aan de andere kant van het Reitdiep is vanuit het Middag-Humsterland slechts via vijf kleine bruggen te bereiken (bij Wierumerschouw, Garnwerd, Roode Haan, Electra en Zoutkamp). In vier van de vijf gevallen gaat het hier slechts om erfontsluitingswegen en niet om verbindingswegen tussen kernen. De N983, die Wehe den Hoorn met Aduard verbindt wordt met name gebruikt voor het woon-werkverkeer tussen Oldehove, Ezinge, Feerwerd en, in mindere mate, Garnwerd en de stad Groningen. Verder speelt voor Ezinge, Feerwerd en Garnwerd de weg langs het Aduarderdiep en Dorkwerd een belangrijke rol. Voor de ontsluiting van De Marne is de N361 via Mensingeweer en Winsum de aangewezen verbinding naar en van Groningen. Van een verkeersrelatie tussen Oldehove, Niehove en Saaksum en de plaats Winsum of een van de kernen in De Marne is, als verzorgingskern, niet of nauwelijks sprake. De verkeersrelatie voor deze drie dorpen naar hun verzorgingsgebied loopt via Noordhorn en Aduard via de N355 naar Zuidhorn en Groningen. Kaart 8 Vlekkenkaart Provincie Groningen, BügelHajema Ook op het gebied van het openbaar vervoer is Zuidhorn de schakel tussen het stedelijk openbaar vervoer en het vervoer in het landelijk gebied voor de kernen in Middag Humsterland. In het kader van het mobiliteitsbeleid van de Regio Groningen Assen is er in Zuidhorn een herkomsttransferium gerealiseerd, als overstap van het autoverkeer vanuit het landelijk gebied op de spoorlijn Groningen Leeuwarden of de bussen richting Groningen. De dorpen Oldehove, Niehove en Saaksum zijn voor hun zorgvoorzieningen, het jeugd- en jongerenwerk, ouderenzorg, thuiszorg en de maatschappelijke dienstverlening aangewezen op Zuidhorn. Op het gebied van de volkshuisvesting maken de inwoners van deze drie dorpen nu deel uit van de woningmarkt van Zuidhorn en de Regio Groningen Assen. Zij zijn voor de sociale woningbouw volledig aangewezen op de woningbouwcorporatie Wold en Waard, die in het Westerkwartier opereert. Toedeling van deze dorpen aan het Hogeland zou voor hen een verschuiving betekenen van een groeigebied naar een krimpgebied.
Bevolkingsaantallen Doordat het rapport van de commissie een duidelijke onderbouwing mist van het voorstel om Oldehove, Niehove en Saaksum in te delen bij het Hogeland, wordt er wel gegist naar de mogelijke reden van dit voorstel. Zo wordt er wel gesuggereerd dat dit voorstel is ingegeven door het streven om te komen tot een voldoende aantal inwoners voor de gemeente het Hogeland. Als het al zo zou zijn dat het vormen van grotere gemeenten met voldoende inwoners zou leiden tot meer bestuurskracht, dan valt het te overwegen om te komen tot een gemeente West Groningen, bestaande uit het hele Westerkwartier en de gemeenten Winsum en de Marne samen. Het resterende deel van het Hogeland (Bedum en een deel van Eemsmond), zou dan kunnen worden gevoegd bij een gemeente Eemsdelta in noord Groningen. Conclusies het rapport van de visitatiecommissie mist een onderbouwing van het advies om in het noorden van de gemeente Zuidhorn een grenscorrectie toe te passen om onvolkomenheden te herstellen van de vorige gemeentelijke herindeling in 1990; een grenscorrectie waarbij de dorpen Oldehove, Niehove en Saaksum zouden worden toegevoegd aan een nieuwe gemeente Hogeland doet geen recht aan de geschiedenis van het gebied Middag Humsterland; het toedelen van noordelijke delen van dit gebied aan het Hogeland zou leiden tot een nieuwe, nog grotere, historische fout dan de door de commissie geconstateerde onvolkomenheid bij de vorige herindeling, waarbij voormalige gemeente Ezinge is ingedeeld bij de gemeente Winsum; de geschiedenis van het Westerkwartier en Middag Humsterland zijn onverbrekelijk met elkaar verbonden; Middag Humsterland is landschappelijk en cultuurhistorisch gezien een geheel; zijn invloedsfeer bestrijkt hele Noordelijk Westerkwartier en daarmee bijna het hele grondgebied van de huidige gemeente Zuidhorn en van de voormalige gemeente Ezinge; de inwoners van Oldehove, Niehove zijn voor hun voorzieningen aangewezen op de kern Zuidhorn en de stad Groningen; er zijn geen of nauwelijks functionele relaties met kernen in een nieuw te vormen gemeente Hogeland; dit geldt in mindere mate ook voor de dorpen Ezinge, Feerwerd en Garnwerd; het Reitdiep vormt de natuurlijke begrenzing tussen het Westerkwartier en het Hogeland Slotconclusie: Middag Humsterland hoort als geheel bij het Westerkwartier. Om een samenhangend beleid voor het Nationaal Landschap mogelijk te maken verdient het aanbeveling om het hele gebied, inclusief de voormalige gemeente Ezinge in te delen bij de nieuw te vormen gemeente Westerkwartier. Als er redenen zijn om te komen tot grotere gemeenten valt het te overwegen om een gemeente in West Groningen te vormen met het Westerkwartier en de gemeente Winsum en de Marne. Martin Clobus mei 2013
Over de schrijver: Martin Clobus woont in Niehove en is econoom. Hij deed voor de RUG onderzoek naar de bestuurlijke verhoudingen in het Noorden des Lands en was in diverse functies bij de provincies Groningen, Friesland en de gemeente Zuidhorn betrokken bij de ontwikkeling van divers vormen van bestuurlijke samenwerking. Hij was namens de gemeente Zuidhorn betrokken bij de totstandkoming van het beleid voor Middag Humsterland en publiceerde over de ontstaansgeschiedenis van dit gebied.