Kijk op Natuur- en milieueducatie voor het basisonderwijs in Breda 2010-2014

Kijk op Natuur- en milieueducatie voor het basisonderwijs in Breda 2010-2014 Gemeente Breda Afdeling Natuur- en Milieueducatie April 2010

1

Inhoudsopgave 1. Inleiding 1.1 Leeswijzer 3 2. Landelijke ontwikkelingen 2.1 Natuur- en milieueducatie werkt 4 2.2 Meer beleving en meer naar buiten 4 2.3 Structurering natuur- en milieueducatie in een landelijke leerlijn 4 2.4 Concluderend 5 3. Lokale beleidsthema s 3.1 Aanknopingspunten en samenwerking 6 3.2 Concluderend 7 4. In gesprek met het Bredase basisonderwijs 4.1 Bijeenkomst met leerkrachten 8 4.2 Concluderend 9 5. Ontwikkelingen lokale leerlijn 5.1 Huidige aanbod 10 5.2 Leerlijn natuur- en milieueducatie 10 6. Conclusies en ambities 11 7. Bijlagen 7.1 Inventarisatie 13 7.2 Hoofd, Hart en Handen 14 7.3 Een leerlijn natuur- en milieueducatie 16 7.4 Matrix natuur- en milieueducatieve aanbod per thema 17 2

1. Inleiding Bij het werken aan een duurzame samenleving kan natuur- en milieueducatie niet ontbreken. Op het gebied van natuur en milieu liggen steeds grotere uitdagingen. Deze zijn complex en vaak verweven met tal van andere opgaven op lokaal, nationaal en internationaal niveau. Duurzaamheid, gezondheid, milieuvervuiling, overgewicht, klimaatverandering, energiebesparing, natuurbehoud en dierenwelzijn zijn een aantal van deze opgaven. Om deze opgaven het hoofd te bieden heeft de overheid de samenleving hard nodig. Regels, wetten en stimuleringsgelden alleen zijn niet voldoende om al deze problemen te lijf te gaan. De burgers zelf zullen hiervoor moeten worden toegerust met kennis, inzicht en competenties op het gebied van natuur en milieu en duurzaamheid. En dat is nu precies waar natuur- en milieueducatie over gaat, namelijk het leren om verantwoorde keuzes te maken, het creëren van bewustzijn van natuurlijke processen en systemen en het stimuleren van duurzaam gedrag. De afdeling Natuur- en Milieueducatie van de gemeente Breda heeft volgens afspraak met de raad in de nota Natuur- en milieueducatie in Breda 2008-2012 haar eigen aanbod zorgvuldig tegen het licht gehouden en onderzocht op welke wijze wordt aangesloten bij: politieke thema s; alle landelijke en lokale ontwikkelingen op het gebied van natuur- en milieueducatie en onderwijs en; de wensen van en kansen in het basisonderwijs in Breda. In dit document staat een hernieuwde kijk op natuur- en milieueducatie voor het basisonderwijs in de gemeente Breda van 2010 tot 2014. En een korte samenvatting van de processtappen die hebben geresulteerd tot dit document. 1.1 leeswijzer Hoofdstuk twee bevat de landelijke ontwikkelingen die de aanleiding vormden voor dit proces. Deze ontwikkelingen worden gekoppeld aan lokale ontwikkelingen zoals beleidsthema s (zie hoofdstuk 3), het Bredase basisonderwijs (zie hoofdstuk 4) en het huidige aanbod vanuit afdeling natuur- en milieueducatie (zie hoofdstuk 5). Op basis daarvan worden in hoofdstuk 6 conclusies besproken voor de herijking van het aanbod van afdeling natuur- en milieueducatie van de gemeente Breda richting het basisonderwijs. Onderdeel van het proces van de totstandkoming van dit document waren onder meer het bestuderen van relevante beleidsdocumenten, voeren van strategische gesprekken binnen en buiten de afdeling en binnen en buiten de gemeente, waaronder o.a. Pabo, gesprekken met andere gemeenten en natuur- en milieuorganisaties (zie bijlage 7.1) en een bijeenkomst met leerkrachten uit het basisonderwijs in Breda. 3

2. Landelijke ontwikkelingen Kijk op Natuur- en Milieueducatie voor het basisonderwijs in Breda 2010-2014 2.1 Natuur- en milieueducatie werkt Natuur- en milieueducatie zorgt voor kennis en inzicht in natuur en milieu en draagt bij aan ontplooiing, welbevinden en gezondheid van onder andere kinderen. En het legt een basis voor een natuur- en milieubewuste levensstijl. Recent onderzoek 1 toont aan dat kinderen die op de basisschool actief bezig zijn geweest met natuur- en milieueducatie als volwassenen significant meer kennis en een positievere houding ten opzichte van natuur en milieu hebben, dan kinderen die op school of nauwelijks natuur- en milieueducatie hebben gehad. Met name het belevingsonderwijs heeft veel impact op jonge kinderen. Kwalitatieve natuur- en milieueducatie is zodanig ingericht dat de interesse van kinderen van verschillende leeftijden en achtergronden wordt gewekt en doorwerkt in hun houding en gedrag (in de toekomst). Bij kwalitatieve natuur- en milieueducatie zijn de aspecten kennis, betrokkenheid en het doen in balans. Deze aspecten samen wordt ook het Hoofd, Hart en Handen (HHH) concept genoemd, zie bijlage 7.2 voor een nadere uitleg. 2.2 Meer beleving en meer naar buiten Landelijke ontwikkelingen binnen natuur- en milieueducatie richten zich meer op de beleving van en verbinding met onze omgeving. Mensen raken namelijk steeds meer vervreemd van de natuur. Dat is zeker bij de huidige generatie kinderen al op te merken 2. Niet alleen het besef van de wederzijdse afhankelijkheid en daarmee de basis voor een duurzame wereld lijdt onder deze vervreemding, ook de gezondheid van mensen kan hier nadelige gevolgen van ondervinden, denk aan overgewicht. Steeds meer onderzoeken tonen aan dat groen gezond is en het opgroeien in het groen een vereiste is voor een gezonde ontwikkeling van kinderen 3. Om dit te stimuleren investeren de samenwerkende ministeries Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer en Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit in een natuur- en milieueducatie nota Kiezen, Leren en meedoen 4. En investeren steeds meer gemeenten in groene schoolpleinen en/of speelplekken. Ook is er meer aandacht voor natuur- en milieueducatie en is er binnen de natuur- en milieueducatie meer aandacht voor het aspect naar buiten gaan en natuurbeleving. 2.3 Structurering natuur- en milieueducatie in een landelijke leerlijn Binnen het werkveld van natuur- en milieueducatie wordt de afgelopen jaren steeds meer samengewerkt. Denk aan de de landelijke nota voor natuur- en milieueducatie, Gemeenten voor Duurzame Ontwikkeling (GDO) en de huidige ontwikkeling van een landelijke leerlijn vanuit de kennistransfer natuur- en milieueducatie 5. Deze landelijke leerlijn wordt op basis van al bestaande leerlijnen voor de thema s water, natuur en klimaat/energie en ontwikkelingen in het veld gevuld. Het gaat daarbij om inhoud, vaardigheden en didactiek. In figuur 1 is als voorbeeld de ontwikkeling van het jonge kind beschreven uit de leerlijn natuur. Meer informatie over leerlijnen staat in bijlage 7.3. Landelijk worden de volgende punten bij het invullen van een leerlijn genoemd: Rekening houden met de ontwikkeling van kinderen (ontmoeten en verwonderen voor jongere kinderen en participatie voor oudere kinderen), zie ook figuur 1; Ervaringen in en uit de eigen omgeving. Eerst de emotie en pas later de didactiek; Aansluiten bij dagelijks handelingspraktijken en deze zichtbaar maken en; Beginnen bij de doelen, planmatige aanpak. 1 Hoe duurzaam is NME, Veldwerk Nederland & Universiteit Utrecht, 2006. 2 Teenagers and biodiversity. Worlds apart? Verboom, 2004. Meer literatuur is te vinden op: www.nationaleuitdaging.nl onder het kopje slim? 3 Natuur en gezondheid, gezondheidsraad RMNO, 2004; Groen opgroeien, raad landelijk gebied, 2008 4 NME nota: Kiezen, leren en meedoen (te downloaden op www.senternovem.nl) 5 Sonja Verheijen (UU en SLO) en Petra Jansen (Veldwerk Nederland) onder begeleiding van Kris van Koppen (Bijzonder hoogleraar NME aan de Universiteit Utrecht) 4

Figuur 1: ontwikkeling van het jonge kind, uit: leerlijn natuur, min LNV 2005 2.4 Concluderend Zoals gezegd is er een duidelijk positieve relatie tussen natuur- en milieueducatie op school en kennis, houding en gedrag op latere leeftijd. Hart, Hoofd en Handen spelen hierbij een belangrijke rol. Verder blijkt dat beleving van natuur als een steeds belangrijker middel wordt gezien om mensen met natuur te verbinden en een basis te leggen voor milieuvriendelijk gedrag. Tot slot geven de ontwikkelde leerlijnen richting aan wat een leerling aan het eind van zijn of haar basisonderwijsloopbaan aan inhoud en vaardigheden zich eigen zou moeten hebben gemaakt. Landelijk wordt een leerlijn natuur- en milieueducatie ontwikkeld waarin deze aspecten worden meegenomen. 5

3. Lokale beleidsthema s Kijk op Natuur- en Milieueducatie voor het basisonderwijs in Breda 2010-2014 Voor natuur- en milieueducatie zijn er vele aanknopingspunten om te werken met en binnen lokale beleidsthema s. In Breda tel je mee als je jong bent! De gemeente wil zich manifesteren als uitdagende stad voor jongeren waarin je je kunt ontwikkelen, ontplooien en ontspannen. Denk voor natuur- en milieueducatie dan ook aan activiteiten voor jongeren, preventie overgewicht (gezondheid), groene speelplekken, jongeren participatie, kwalitatief goed onderwijs gericht op toekomstige vereiste competenties (duurzaam burgerschap), cultuureducatie en het samenwerken van verschillende afdelingen en organisaties. Aan deze thema s kan de afdeling natuur- en milieueducatie een actieve en zelfs grote bijdrage aan leveren. 3.1 Aanknopingspunten en samenwerking Aanknopingspunten bij gemeentelijk beleid. Milieu Vanuit milieu zijn er diverse aanknopingspunten voor natuur- en milieueducatie. Denk hierbij aan het klimaatuitvoeringsprogramma, waaronder de week van de vooruitgang, warme truiendag en het promoten van het fietsgebruik en het luchtkwaliteitsplan. Gezondheid (GGD) Preventie van overgewicht is een thema waar Breda actief mee aan de slag is gegaan. Uit onderzoek blijkt dat bewegen in het groen meer effect heeft dan sporten alleen 6. Daarom zet de afdeling natuur- en milieueducatie zich in om scholen in het kader van natuuronderwijs meer naar buiten te laten gaan. Wanneer kinderen met school naar buiten gaan en een mooie groene plek verkennen is de kans groter dat ze hier later zelf nog eens teruggaan om te spelen waarmee het effect meer dan verdubbelt. Cultuur & Erfgoed In De Ontdekking is voor de gemeente Breda het aanbod van de cultuureducatieve activiteiten voor het basisonderwijs samengevat. Binnen het cultuuraanbod voor het basisonderwijs zijn de producten met raakvlakken tussen cultuur en natuur- en milieueducatie reeds opgenomen en onderdeel van het programma-aanbod. Educatievormen koppelen Naast natuur- en milieueducatie en cultuureducatie biedt de gemeente nog andere educaties aan. Op dit moment wordt onderzocht hoe het aanbod beter op elkaar aan kan sluiten en hoe we het gezamenlijk kunnen aanbieden aan het onderwijs. Partners zijn de afdeling Cultuur, Jeugd en Onderwijs en Welzijn en Zorg. Op deze manier wordt het aanbod richting scholen gestroomlijnd. Daarnaast werkt de afdeling natuur- en milieueducatie samen met een aantal externe partijen en organisaties die zich bezighouden met de ontwikkeling van het jonge kind. Kober Op het terrein van Kinderboerderij Wolfslaar wordt gestart met de 1 e groene buitenschoolse opvang in Breda. Pabo (Avans Hogeschool: opleiding leraar basisonderwijs) Jaarlijks worden de 2 e jaars studenten van de pabo ontvangen voor een praktijkdag op bezoekerscentrum Wolfslaar om kennis te maken met de producten van de afdeling. Daarnaast is de afdeling uitgenodigd een workshop te verzorgen voor het symposium van Avans Partner in kennis. BredaActief Met BredaActief wordt de samenwerking onderzocht wat betreft product(en) rond de combinatie tussen natuur- en milieueducatie en sport. 6 verwijzing / NISB 6

3.2 Concluderend Er zijn vele aanknopingspunten voor natuur- en milieueducatie om bij te dragen aan politieke en lokale beleidsthema s. Door samen te werken ontstaat een gevarieerd aanbod dat op elkaar aansluit en dat elkaar versterkt. Op deze manier probeer je vanuit verschillende elkaar aanvullende en versterkende aanvliegroutes bij te dragen aan het zelfde doel het opvoeden van de Bredase jeugd tot zelfstandige milieubewuste burgers. 7

4. In gesprek met het Bredase basisonderwijs Om het basisonderwijs in Breda optimaal te kunnen ondersteunen op het gebied van natuur en milieu heeft de afdeling natuur- en milieueducatie een bijeenkomst georganiseerd met leerkrachten van het basisonderwijs. Aan de leerkrachten is gevraagd: Of het huidige aanbod op gebied van natuuronderwijs voldoet en waar de scholen behoefte aan hebben. Hoe scholen / leerkrachten ondersteund willen worden bij het vormgeven van natuur, milieu en duurzaamheidsonderwijs. Hoe de communicatie tussen het basisonderwijs en bezoekerscentrum Wolfslaar geoptimaliseerd kan worden. Tevens is deze bijeenkomst gebruikt om het nieuwe uitleensysteem van natuur- en milieueducatieve producten toe te lichten en zo goed mogelijk te laten aan sluiten op de behoefte van het basisonderwijs. 4.1 Bijeenkomst met leerkrachten De belangrijkste punten die uit de input van de vragenlijsten en het gesprek met de leerkrachten naar voren zijn gekomen staan in onderstaand overzicht. - Leerkrachten besteden gemiddeld per week 45 minuten tot 1,5 uur aan natuur- en biologieonderwijs. In de onderbouw is vaak wat meer ruimte voor natuuronderwijs. - Er is behoefte aan afgeronde korte lessen die voor de docenten makkelijk uit te voeren zijn en weinig voorbereiding vragen. Op deze manier kan natuur- en milieueducatie makkelijker in het lesprogramma worden ingebed. En zullen scholen worden gestimuleerd om aan de slag te gaan met natuur- en milieueducatie. De behoefte die bestaat aan ondersteuning op het gebied van natuur- en milieueducatie is zeer gevarieerd. Dit komt omdat scholen de inbedding van natuur- en milieuonderwijs allemaal op hun eigen manier hebben georganiseerd. De planning voor het nieuwe schooljaar is niet op elke school hetzelfde. De ene school doet dit aan het einde van het schooljaar, de ander aan het begin van het nieuwe schooljaar en weer andere bedenken 2 weken van te voren welk onderwerp behandeld wordt. Binnen sommige scholen vervullen de bouwcoördinatoren (bijvoorbeeld verantwoordelijk voor de middenbouw groep 3,4,5) een belangrijke rol bij het invullen van het onderwijsprogramma voor het komende jaar. Voor kleuters is vaak meer ruimte om naar buiten te gaan, omdat hun lessen veelal georiënteerd zijn op de seizoenen. Leerkrachten zetten natuur- en milieueducatie op verschillende manieren in. Bijvoorbeeld met behulp van een leskist in het seizoen, gedurende een projectweek of aansluitend op de lesmethode. Leerkrachten geven de voorkeur aan een breed inhoudelijk aanbod. Van doe-het-zelf leskist tot een verzorgde excursie, materiaalpakketten (zoals paddenstoelenkweekpakket) en materialen om zelf de les mee aan te kleden (loeppotjes, opgezette dieren) tot lokale actuele projecten. - Het nieuwe reserveringssysteem waarin leerkrachten in het natuur- en milieueducatieve aanbod kunnen zoeken wordt door de scholen als een goed instrument gezien om het aanbod te ontsluiten. Een dergelijk systeem geeft veel duidelijkheid. Een logische indeling binnen dit systeem wordt gezien naar groep, soort en onderwerp. En hierin kan dan ook meteen een koppeling gemaakt worden naar externe partijen en projecten. Tevens kan gezocht worden op lesmethode. Ontwikkelingen zoals het gebruik van digitale schoolborden moet mee gewogen worden. Digitale schoolborden maken het mogelijk om makkelijk informatie te verzamelen zoals plaatjes, filmpjes e.d. en om deze aan de leerlingen te laten zien. Waarde van natuur- en milieueducatie zit hem in de aanvulling, de beleving en het ontdekken. Denk aan combinaties van digitaal schoolbord, les en naar buiten. - Er bestaat behoefte aan het filteren van producten van externe aanbieders. Scholen worden hiermee overspoeld. De gemeente kan daar waar mogelijk op het gebied van natuur- en milieueducatie structuur in aanbrengen en aangeven wat goed, leuk en actueel is. 8

Het concept Hoofd, Hart en Handen wat algemeen binnen de natuur- en milieueducatie gebruikt wordt, wordt door de aanwezigen positief en als bruikbaar concept ervaren. Op die manier kunnen leerlingen toepassen (handen, handelingsperspectief) wat ze in de les (hoofd, theorie) krijgen aangereikt. Betrokkenheid (hart) is belangrijk voor het beklijven van de aangeboden materie. Zo kan natuur- en milieueducatie een verdieping zijn van de overige lessen. De lesmethode die gebruikt wordt is niet leidend in de keuze voor natuur- en milieueducatie. Persoonlijk contact tussen de gemeente en de school is erg belangrijk. Je maakt je als afdeling herkenbaarder en zichtbaarder als je je presenteert bij de scholen en uitleg geeft over de mogelijkheden, het aanbod en het reserveringssysteem. Leerkrachten die affiniteit hebben met natuur- en milieueducatie weten wel waar ze de informatie moeten halen. Juist voor de leerkrachten die minder tot affiniteit hebben met het onderwerp is persoonlijk contact belangrijk. 4. Concluderend Op basis van de input van de leerkrachten kan gezegd worden dat: - De tijd die aan natuur- en milieueducatie besteedt kan worden beperkt is en dat afgeronde korte lessen hierbij beter aansluiten. - Natuur- en milieueducatie op scholen heel verschillend wordt ingezet. Een breed en gevarieerd aanbod sluit hierbij naadloos aan. - Persoonlijk contact tussen scholen en de gemeente van groot belang is. Een goede individuele ondersteuning aan scholen kan worden gewaarborgd door middel van een hoog kwalitatief basispakket als aanbod dat gedeeltelijk methode vervangend is, waarbinnen de scholen zelf kunnen kiezen. Dit basispakket wordt uiteraard wel vanuit een logische leerlijn aangeboden. De gemeente kan dan in de rol van makelaar scholen adviseren één of meerdere producten uit dit basispakket in te zetten of de school te koppelen aan externe producten en/of aanbieders. Ook wordt hierbij rekening gehouden met de wens om afgeronde korte lessen aan te bieden, natuurbeleving nadrukkelijk in te bedden en de actuele ontwikkelingen zoals bijvoorbeeld het gebruik van digitale schoolborden in het aanbod mee te nemen. 9

5. Ontwikkeling lokale leerlijn Kijk op Natuur- en Milieueducatie voor het basisonderwijs in Breda 2010-2014 5.1 Huidige aanbod natuur- en milieueducatie Het huidige aanbod aan natuur- en milieueducatie materialen is per thema in een matrix gezet. De thema s zijn ontleend aan landelijke nota Kiezen, leren en meedoen,de criteria van Agentschap NL (voorheen SenterNovem) en de actuele politieke thema s die natuur en milieu gerelateerd zijn. De thema s zijn energie/klimaat, natuur/biodiversiteit, water, afval en daaraan toegevoegd boerderij. De afdeling heeft het thema boerderij er uitgelicht omdat dit thema aansluit bij de kinderboerderij Wolfslaar waar de afdeling gevestigd is. Uit deze inventarisatie blijkt dat de thema s niet allemaal optimaal gevuld zijn. Zie bijlage 7.4 voor de gehele matrix. Energie / klimaat mager gevuld en alleen voor de bovenbouw. Natuur / biodiversiteit goed gevuld, met wel met nadruk op de onder- en middenbouw Water mager gevuld, met name voor de bovenbouw Afval goed gevuld Boerderij goed gevuld met name voor de onderbouw 5.2 Leerlijn natuur- en milieueducatie De gemeente Breda heeft voor zichzelf behoefte aan een kapstok (leerlijn) vanuit de specifieke situatie van de gemeente zelf en is daarom op zoek naar een eigen leerlijn met als basis het eigen aanbod, de wensen van het basisonderwijs in Breda, de landelijke ontwikkelingen rondom natuuren milieueducatie en de politieke thema s die een rol spelen. De in ontwikkeling zijnde landelijke leerlijn en ook de landelijke kwaliteitsmeter wordt door de afdeling natuur- en milieueducatie gebruikt. Het overzicht van het huidige aanbod laat zien dat op een aantal thema s de matrix nog niet helemaal gevuld is. Ook is er nog niet voor alle materialen een kwaliteitstoets toegepast. De matrix maakt wel inzichtelijk waar de zogenaamde witte vlekken zitten op de door de politiek benoemde thema s en waar de koppeling met de landelijke ontwikkelingen (meer belevingsonderwijs, digitaal onderwijs) en de wensen van het basisonderwijs nog niet optimaal zijn. Het inzichtelijk maken van de hierboven genoemde punten is van invloed geweest op de strategische keuzes ten aanzien van de herijking van het eigen aanbod van natuur- en milieueducatie in Breda voor het basisonderwijs. 10

6. Conclusies en ambities Uitgangspunt in het plan Kijk op natuur- en milieueducatie voor het basisonderwijs is: Landelijke en lokale ontwikkelingen op het gebied van natuur- en milieueducatie en onderwijs; De wensen en kansen uit het basisonderwijs in Breda; Aanbieden van kwalitatieve natuur- en milieueducatie. Kinderen die met kwalitatieve natuur- en milieueducatie in aanraking zijn gekomen tijdens hun lagere schooltijd hebben meer kennis en een positievere houding ten opzichte van de natuur. En is een randvoorwaarde voor een duurzame en bewuste levensstijl. De afdeling natuur- en milieueducatie van de gemeente Breda kan en wil hier een actieve bijdrage aan leveren. Deze bijdrage zal voornamelijk bestaan uit kwalitatieve ondersteuning op het gebied van natuur- en milieueducatie aan het basisonderwijs. Deze kwalitatieve ondersteuning sluit ook naadloos aan bij de politieke thema s, zijnde klimaat en energie, water, groen en afval. De afdeling natuur- en milieueducatie heeft daar het thema boerderij aan toegevoegd. Het overzicht van het huidige aanbod laat zien dat op een aantal thema s de matrix nog niet helemaal gevuld is. Ook is er nog niet voor alle materialen een kwaliteitstoets toegepast. De matrix maakt wel inzichtelijk waar de zogenaamde witte vlekken zitten op de door de politiek benoemde thema s en waar de koppeling met de landelijke ontwikkelingen (meer belevingsonderwijs, digitaal onderwijs) en de wensen van het basisonderwijs nog niet optimaal zijn. De ondersteuningsbehoefte verschilt sterk per school. Een goede rol voor de gemeente ligt in het bemiddelen tussen vraag en aanbod en daarmee tegemoet te komen aan individuele behoeftes van verschillende scholen. Een goede individuele ondersteuning aan scholen wordt gewaarborgd door middel van een hoog kwalitatief basispakket als aanbod, waarbinnen de scholen kunnen kiezen en wat gedeeltelijk methode vervangend is. Via het nieuwe reserveringssysteem waarin gezocht kan worden op groep, thema, leermethode, soort les wordt het zoeken naar de juiste lesvorm een stuk makkelijker en overzichtelijker. Op basis van de ontwikkelingen, wensen uit het basisonderwijs en het huidige aanbod van natuuren milieueducatie heeft de afdeling natuur- en- milieueducatie de volgende ambities geformuleerd: Het aanbod van natuur- en milieueducatie wordt gestructureerd op de door Breda gekozen beleidsthema s: Afval, Water, Groen, Energie en Klimaat en Boerderij; Het aanbod van natuur- en milieueducatie is gevuld voor zowel onder-, midden- en bovenbouw. Niet te veel en niet te omvangrijk, witte vlekken kunnen langzamerhand worden opgevuld; Voor elk niveau (bouw) zijn de volgende producten/activiteiten beschikbaar: o Excursie (evt. onder begeleiding) o Zelf uit te voeren korte les (max. 1,5 uur) of materiaalpakket. Belevingsonderwijs is nadrukkelijk onderdeel van het aanbod; Kwaliteit 7 van het aanbod is goed en voor elk niveau (bouw) passend bij de doelgroep 8 en; Opnemen van het aanbod van andere natuur- en milieueducatie aanbieders in de matrix, zoals Staatsbosbeheer en IVN. Wat wordt nog meer gedaan: Jaarlijks worden 15 scholen bezocht om de individuele ondersteuningsbehoefte in kaart te brengen en een goed advies te kunnen geven betreffende de invulling van het natuuronderwijs. Dit zal elke 4 jaar herhaald worden. Scholen worden daarbij niet verplicht maar wel gestimuleerd de leerlijn te volgen. Per school zal een contactpersoon worden aangewezen. 7 Kwaliteit = Beleving, Hoofd (ook reflectie = bewustwording) Hart (aansluitend op eigen beleving / inzoomen op eigen perspectief) & Handen (handelingsperspectief / iets doen, naar buiten). 8 ontwikkelingslijn ernaast gehouden / aansluitend op landelijke leerlijn? 11

Landelijke ontwikkelingen, met name rond de landelijke leerlijn natuur- en milieueducatie, kwaliteitsmeter IVN en duurzaamheid onderwijs, worden in de gaten gehouden en hier zal zoveel mogelijk op worden aangesloten. Dit krijgt gestalte door samenwerking via GDO. Het landelijk aanbod zal blijvend worden geïnventariseerd (kwaliteitsverhoging) en er zal worden meegelift met andere ontwikkelaars (lesmaterialen aanschaffen in plaats van zelf ontwikkelen). Nieuwe aanschaf gebeurt zoveel mogelijk via de kwaliteitsmeter van het IVN (de gemeente is inmiddels lid geworden). Samenwerken binnen en buiten de gemeente om verschillende educatievormen eenduidig te kunnen aanbieden (binnen de gemeente) en de makelaarsfunctie goed vorm te geven (ook adviseren over aanbod van partners buiten de gemeente). Witte vlekken in het aanbod worden jaarlijks opgevuld en aanbod kan worden geactualiseerd (bijvoorbeeld meer belevingsonderwijs) of gemoderniseerd (geschikt digitaal schoolbord). Volgen van andere lokale thema s zoals diverse activiteiten voor jongeren, gezondheid (denk aan preventie overgewicht), spelen in het groen, en het samenwerken van verschillende afdelingen en organisaties. Zoals de samenwerking met Avans Hogeschool, de verschillende educatievormen binnen de gemeente en de GGD. Alle bovenstaande conclusies (wensen van het onderwijs en van onszelf) worden ook geïntegreerd en vertaald in het nieuwe reserveringssysteem. Binnen dit systeem kan nu al gezocht worden op groepen, thema en methode en op soort les / vorm / materiaal. De leerlijnen en belangrijke thema s krijgen een centrale plek en ook externe partijen kunnen genoemd worden. Waarbij de gemeente nadrukkelijk bekijkt en beslist wat wel en niet wordt opgenomen. Het systeem wordt dus op een actieve manier bijgehouden en gevuld door de gemeente. 12

7. Bijlagen 7.1. Inventarisatie Er hebben ook verschillende gesprekken plaats gevonden met andere (onderwijsgerelateerde) organisaties over de ontwikkeling van een leerlijn of verschillende leerlijnen in Breda. Uit deze gesprekken zijn een aantal opvallende punten naar voren gekomen. Deze punten worden hieronder kort samengevat. Bij de contacten met scholen is het erg belangrijk om zowel de leerkrachten als de directie erbij te betrekken. Dit zorgt ook binnen de school voor onderlinge afstemming en heeft daardoor een duidelijke meerwaarde op de kwaliteit en effectiviteit van natuur- en milieueducatie. Wanneer met een aantal scholen wordt gestart, kunnen deze enthousiaste verhalen doorvertellen en zullen andere scholen ook sneller geneigd zijn mee te doen. Begin met het inventariseren (en waarderen) wat zij nu al doen aan natuur- en milieueducatie. Daarna kunnen de gaten opgevuld worden met het eigen aanbod en kan gekeken worden hoe er een evenwichtige en logische verdeling komt in het natuuronderwijs over de groepen. De meeste leerkrachten zijn niet erg afhankelijk van natuuronderwijsmethodes, dus dat hoeft de leerlijn ook niet per se te zijn. Veel leerkrachten zijn erg blij met een ander soort natuur- en milieueducatie dan alleen tv kijken (nieuws uit de natuur op school tv), maar weten niet hoe en vinden het moeilijk om educatief verantwoord naar buiten te gaan. Leerkrachten moeten dat ook leren. Dus enerzijds willen ze wel, maar zullen ze er ook huiverig voor zijn. Het beste lijkt aan te sluiten bij hun interesses, ze naar buiten te lokken met concrete suggesties dicht in de buurt en uitgewerkte lessen aan te bieden die niet langer zijn dan de veel gebruikte tv programma s. Wees duidelijk over je ambities en doelen en zet niet te hoog in. Minder is meer! Verminder de druk van leerkrachten en verdeel het productenaanbod en win (veel) doordat de leerkrachten iets vaker en gemakkelijker naar buiten gaan. Er is een heel duidelijk (positief) verschil te zien tussen kinderen die gewend zijn aan veldwerk (echte 3D natuur- en milieueducatie) vanaf jongs af aan en kinderen die in de oudere groepen slechts sporadisch naar buiten gaan. Bij de eerste groep kun je echt heel veel doen en bereiken met kwalitatieve natuur- en milieueducatie. Kerndoelen Wat moet een leerling aan het einde van de basisschool kennen en kunnen? Om hiervoor richtlijnen te geven heeft het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap de kerndoelen basisonderwijs ontwikkeld. Die zorgen ook voor een betere aansluiting met het voortgezet onderwijs. Kerndoelen zijn streefdoelen die aangeven waarop basisscholen zich moeten richten. Ze beschrijven het onderwijsaanbod op de basisschool in grote lijnen. Niet alles wat op school gebeurt, is hierin voorgeschreven. De kerndoelen gaan over wat in elk geval aan de orde moet komen. Daarnaast hebben scholen ruimte voor een eigen, specifiek onderwijsaanbod. Om de kerndoelen daadwerkelijk in het onderwijs te gebruiken, is een uitwerking in methoden nodig. Dat kan op veel verschillenden manieren. De school bepaalt zelf hoe leerlingen het niveau van de kerndoelen behalen. Enkele bij natuur- en milieueducatie aansluitende kerndoelen voor het basisonderwijs zijn: Mens en Maatschappij 34 De leerlingen leren zorg te dragen voor de lichamelijke en psychische gezondheid van henzelf en anderen. 35 De leerlingen leren zich redzaam te gedragen in sociaal opzicht, als verkeersdeelnemer en als consument. 36 De leerlingen leren hoofdzaken van de Nederlandse en Europese staatsinrichting en de rol van de burger. 37 De leerlingen leren zich te gedragen vanuit respect voor algemeen aanvaarde waarden en normen. 38 De leerlingen leren hoofdzaken over geestelijke stromingen die in de Nederlandse multiculturele samenleving een belangrijke rol spelen, en ze leren respectvol om te gaan met verschillen in opvattingen van mensen. 39 De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu. 13

40 De leerlingen leren in de eigen omgeving veel voorkomende planten en dieren onderscheiden en benoemen en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving. 41 De leerlingen leren over de bouw van planten, dieren en mensen en over de vorm en functie van hun onderdelen. 42 De leerlingen leren onderzoek doen aan materialen en natuurkundige verschijnselen, zoals licht, geluid, elektriciteit, kracht, magnetisme en temperatuur. 43 De leerlingen leren hoe je weer en klimaat kunt beschrijven met behulp van temperatuur, neerslag en wind. 44 De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te leggen tussen de werking, de vorm en het materiaalgebruik. 45 De leerlingen leren oplossingen voor technische problemen te ontwerpen, deze uit te voeren en te evalueren. 46 De leerlingen leren dat de positie van de aarde ten opzichte van de zon, seizoenen en dag en nacht veroorzaakt. Bewegingsonderwijs 57 De leerlingen leren op een verantwoorde manier deelnemen aan de omringende bewegingscultuur en leren de hoofdbeginselen van de belangrijkste bewegings- en spelvormen ervaren en uitvoeren. 58 De leerlingen leren samen met anderen op een respectvolle manier aan bewegingsactiviteiten deelnemen, afspraken maken over het reguleren daarvan, de eigen bewegingsmogelijkheden inschatten en daarmee bij activiteiten rekening houden. 14

7.2. Hoofd, Hart en Handen Goede, kwalitatieve en effectieve natuur- en milieueducatie heeft aspecten met kennis (hoofd), betrokkenheid (hart) en biedt een handelingsperspectief of heeft een doe activiteit in zich (handen). Het hoofd staat voor denken en in onze complexe wereld voor systeemdenken. Meer en meer worden leerkrachten geconfronteerd met maatschappelijke fenomenen die bijzonder en complex zijn. Ze zijn gekenmerkt door een sterke verwevenheid van verschillende factoren, zoals ecologische, economische, culturele, historische, ethische, technologische en sociaal-politieke aspecten. In zo'n complexe en onvoorspelbare wereld ontstaan nieuwe noden voor educatie. Systeemdenken kan daarbij helpen en gaat uit van volgende basisprincipes: bestudeer liever gehelen dan deelaspecten kijk eerder naar dynamische relaties dan naar lineaire oorzaak-gevolg-ketens schenk meer aandacht aan processen dan aan feiten streef liever naar het ontdekken van patronen dan naar het zoeken naar details. Het hart staat voor waardeontwikkeling. Waarden spelen een belangrijke rol bij de keuzes die we maken. Wat te maken heeft met rechtvaardigheid behelst ook waarden en overtuigingen. Educatie moet activiteiten omvatten waarmee waarden verduidelijkt en bespreekbaar gemaakt kunnen worden en waarmee nieuwe waarden kunnen ontstaan. Dat kan door ervaringsgericht te werken aan betekenisvolle thema's. Vanuit ons 'Hart' leren we het meeste door onze eigen waarden en overtuigingen te confronteren met die van anderen. Geloofwaardigheid is daarbij essentieel. Diversiteit aan opvattingen en achterliggende waarden is dan drempel, maar juist een verrijking. Het biedt een ruimer en gevarieerder klankbord waaraan we onze eigen overtuigingen kunnen toetsen. Waarden en emoties zijn nauw met elkaar verbonden. Educatie moet daarom ook rekening houden met emotionele aspecten die onafscheidelijk gekoppeld zijn aan ons denken. Emoties kunnen in leerprocessen constructief gebruikt worden om situaties te verbeteren. De handen staat voor doen en geeft handelingsperspectief. Vaardigheden kunnen vooral via persoonlijke ervaring verworven worden. Leren moet daarom gericht zijn op handelingsbekwaamheid. Het moet mensen leren omgaan met de gevoelens van angst en bezorgdheid over wat misloopt en hen de nodige moed en het vereiste engagement bijbrengen om zelf acties te ondernemen. Deze acties dienen niet om een probleem als dusdanig op te lossen, wél om de nodige competenties te verwerven om als burger te kunnen participeren aan de maatschappelijke besluitvorming. Maar de handen staan ook voor doen, actie, een (buiten)activiteit. 15

7.3. Een leerlijn natuur- en milieueducatie Een echte leerlijn gaat over: inhoud, vaardigheden en didactiek. Maar zegt nog niets over kwaliteit. Daar is onder andere de kwaliteitsmeter van het IVN voor. Er komt (volgend jaar) een leerlijn natuur- en milieueducatie door Sonja Verheijen (UU en SLO) en Petra Jansen (Veldwerk Nederland) onder begeleiding van Kris van Koppen (Bijzonder hoogleraar NME aan de Universiteit Utrecht). Bij de invulling van een leerlijn worden tot nu toe algemene criteria gebruikt voor het bepalen of iets passends is bij de doelgroep. Zoals dat het voor jongere kinderen vooral om ontmoeten en verwondering gaat en voor de oudere kinderen meer om participatie. Wat is belangrijk bij het invullen van een leerlijn? Rekening houden met ontwikkeling van kinderen; Ervaringen in de eigen omgeving. Eerst de emotie, dan komt didactiek beter aan; Aansluiten bij dagelijks handelingspraktijken, zichtbaar maken en; Je moet beginnen bij de doelen, planmatige aanpak, pas daarna komt de rest (didactiek, werkvormen, aansluiting enz.). Al bestaande leerlijnen zijn: Energie en klimaat (samenwerkende NME centra). Water (IVN, SME en Veldwerk Nederland). Buitengewoon natuuronderwijs (met veel techniek) voor het speciaal onderwijs. Afval (MEC Nieuwegein). Boerderijdieren (MAK Blokweer) = Drietal activiteiten op twee locaties gericht met voorbereidend lesmateriaal. Natuur nabij (Marjon van der Steen van het MEC Nijmegen). Natuur nabij is een doorgaande leerlijn voor groepen 1-8, waarin is meegenomen: Eindtermen basisonderwijs (de kerndoelen). Alle gangbare natuuronderwijs methodes. NOB leerlijnen van de SLO. Aanbod van alle Nijmeegse natuur- en milieu organisaties. De matrix behandelt de leergebieden: wijzelf, planten, dieren, de elementen, materialen en techniek en omgeving met daarin aanknopingspunten voor inhouden, vaardigheden en didactiek. Praktisch en ervaringsgericht natuuronderwijs staat voorop! Dus niet meer maar beter. De praktische en belevingsgerichte natuuractiviteiten zijn vervangend voor een hoofdstuk uit de natuuronderwijsmethode. Een makelaar bezoekt jaarlijks de aangesloten scholen. Elke groep krijgt een op maat gemaakt advies. Een belangrijk onderdeel hierbij is dat het gevolgde programma vanaf groep 1 t/m 8 bijgehouden wordt in een historisch overzicht. Herhalingen worden zo voorkomen! Leerkrachten maken een keuze uit dit advies en de makelaar regelt vervolgens alle afspraken. Elke school ontvangt aan het begin van een nieuw schooljaar per groep een planningsoverzicht met daarin het overzicht van de gemaakte afspraken. 16

7.4. Matrix natuur- en milieueducatieve aanbod per thema 17

groep 1/2 AFVAL inhoud aantal exempl. aanbod van (indien anders dan BCW) en te gebruiken in de periode leskist Afvalkabouter kabouterpad met eerste kennismaking met afval Pieter de Pier handpop Pieter de Pier. Afval in de natuur en afval bij de mensen lessen en excursies vuilniswagen op school demonstratie van het gescheiden afval inzamelen, gelegenheid om vragen te stellen aan de vuilnisman aanbod van Afvalservice, jaarrond activiteit Minimier Bredaas project; basispakket met info en doeopdrachtjes over Breda. Aangevuld met tastbaar onderwijs in de vorm van vuilniswagen op school voor 1/8 en bezoek milieustation voor 5/8 Rommel Bredase basisscholen kunnen van de afdeling Buitenruimte knijpers en andere materialen lenen om zelf een zwerfafval actie op touw te zetten. spellen www.troepinbreda.nl website met spelletjes voor gr. 1/4 en 5/8. ontwikkeld in opdracht van Afvalservice, jaarrond aanbod van directie Buitenruimte rond zwerfvuil, jaarrond aanbod van Afvalservice, jaarrond materiaalpakket lespakket Zwerfafval? Mooi niet lespakket over zwerfafval jaarrond groep 3/4 leskist Ontdekkist Troep Doe-pakket, waarmee op een speelse manier duidelijk wordt gemaakt wat afval is. Spellen, prentenboeken, werkbladen, etc. Pieter de Pier gr. 3 handpop Pieter de Pier. Afval in de natuur en afval bij de mensen lessen vuilniswagen op school demonstratie van het gescheiden afval inzamelen, gelegenheid om vragen te stellen aan de vuilnisman activiteit Minimier Bredaas project; basispakket met info en doeopdrachtjes over Breda. Aangevuld met tastbaar onderwijs in de vorm van vuilniswagen op school voor 1/8 en bezoek milieustation voor 5/8 Rommel Bredase basisscholen kunnen van de afdeling Buitenruimte knijpers en andere materialen lenen om zelf een zwerfafval actie op touw te zetten. spellen www.troepinbreda.nl website met spelletjes voor gr. 1/4 en 5/8. aanbod Afvalservice, jaarrond ontwikkeld in opdracht van Afvalservice, jaarrond aanbod van directie Buitenruimte rond zwerfvuil, jaarrond jaarrond materiaalpakket lespakket Zwerfafval? Mooi niet lespakket over zwerfafval jaarrond 18

groep 5/6 leskist De wereld rond afval gr. 6 grondstoffen, afval en derde wereld, wat hebben die met elkaar te maken? Spiegel voor eigen gedrag. Lespakket Wereld-speelgoed toegevoegd. Afval? Dat gooi me niet zomaar weg! Gr. 6 hoe huishoudelijk afval scheiden, zwerfvuil voorkomen, recyclen. Leerlingen interviewen concierge en maken posters die oproepen tot beter afvalgedrag. puzzeltje kringloop, prullebakjes,afval en combi met zwerfvuilactie mogelijk. lessen en excursies Afval Papier maken vuilniswagen op school bezoek milieustation bezoek Vindingrijk hoeveelheid en samenstelling van het huishoudelijk afval. Afval is grondstof. Regenwormenhotel en papierschepset. zelf papierpulp maken en vervolgens zelf papier scheppen. Voorbeeld van recyclen demonstratie van het gescheiden afval inzamelen, gelegenheid om vragen te stellen aan de vuilnisman inleiding in de kantine, waarna een rondleiding over het terrein van 1 uur. is altijd aangeboden icm Minimier. Rondkijken hoe 2e hands goederen binnenkomen, evt gerepareerd en tot slot de winkel. Kort programma, kregen per leerling meestal ook een euro om zelf te shoppen aanbod Afvalservice, jaarrond aanbod Afvalservice, jaarrond aanbod Vindingrijk activiteit Minimier Bredaas project; basispakket met info en doeopdrachtjes over Breda. Aangevuld met tastbaar onderwijs in de vorm van vuilniswagen op school voor 1/8 en bezoek milieustation voor 5/8 Rommel Bredase basisscholen kunnen van de afdeling Buitenruimte knijpers en andere materialen lenen om zelf een zwerfafval actie op touw te zetten. spellen www.troepinbreda.nl website met spelletjes voor gr. 1/4 en 5/8. Mierenafvalspel gr. 6 Spel (3 x 3) om opgedane kennis over afval op speelse wijze te testen. aanbod van directie Buitenruimte rond zwerfvuil, jaarrond aanbod Afvalservice aanbod Afvalservice materiaalpakket lespakket Zwerfafval? Mooi niet lespakket over zwerfafval zwerfafval videopakket afvalrecycling 4 videobanden over batterijen, glas, etc. 19

groep 7/8 leskist De wereld rond afval grondstoffen, afval en derde wereld, wat hebben die met elkaar te maken? Spiegel voor eigen gedrag. Lespakket Wereld-speelgoed toegevoegd. Afval? Dat gooi je niet zomaar weg! hoe huishoudelijk afval scheiden, zwerfvuil voorkomen, recyclen. Leerlingen interviewen concierge en maken posters die oproepen tot beter afvalgedrag. puzzeltje kringloop, prullebakjes,afval en combi met zwerfvuilactie mogelijk. Afval Papier maken Glaswerk hoeveelheid en samenstelling van het huishoudelijk afval. Afval is grondstof. Regenwormenhotel en papierschepset. zelf papierpulp maken en vervolgens zelf papier scheppen. Voorbeeld van recyclen mag een glazen ovenschaal ook in de glasbak lessen en excursies vuilniswagen op school bezoek milieustation bezoek Vindingrijk demonstratie van het gescheiden afval inzamelen, gelegenheid om vragen te stellen aan de vuilnisman inleiding in de kantine, waarna een rondleiding over het terrein van 1 uur. is altijd aangeboden icm Minimier. Rondkijken hoe 2e hands goederen binnenkomen, evt gerepareerd en tot slot de winkel. Kort programma, kregen per leerling meestal ook een euro om zelf te shoppen aanbod Afvalservice aanbod Afvalservice aanbod Vindingrijk activiteit Minimier Bredaas project; basispakket met info en doeopdrachtjes over Breda. Aangevuld met tastbaar onderwijs in de vorm van vuilniswagen op school voor 1/8 en bezoek milieustation voor 5/8 Rommel Bredase basisscholen kunnen van de afdeling Buitenruimte knijpers en andere materialen lenen om zelf een zwerfafval actie op touw te zetten. spellen www.troepinbreda.nl website met spelletjes voor gr. 1/4 en 5/8. Mierenafvalspel Spel (3 x 3) om opgedane kennis over afval op speelse wijze te testen. aanbod Afvalservice aanbod van directie Buitenruimte rond zwerfvuil, jaarrond aanbod Afvalservice 1 aanbod Afvalservice materiaalpakket lespakket zwerfafval? Mooi niet lespakket over zwerfafval zwerfafval videopakket afvalrecycling 4 videobanden over batterijen, glas, etc. 2 20

groep 1/2 leskist te gebruiken op de boerderij BOERDERIJ Gein met Koos konijn Guusje Geit Koe melken Lekker Keutelen Ra ra, wie ben ik? Wie hoor ik daar? inhoud aantal exempl. te gebruiken in de periode leskist meneer de pauw! lessen Klasseboeren Bezoek aan een boerenbedrijf in de buurt van Breda ZLTO, ontwikkeld met subsidie van de gemeente Breda materiaalpakket spellen losse materiaal uitleen lespakket Een wereld van verschil Oud hollandse huisdierrassen groep 3/4 leskist te gebruiken op de boerderij Gein met Koos konijn (gr 3) Guusje Geit (gr. 3) Koe melken (gr. 3) Lekker Keutelen (gr 3) Ra ra, wie ben ik? (gr. 3) Wie hoor ik daar? (gr. 3) Haren van dieren (gr. 4) Lopen als een geit, hoe bevalt dat? (gr. 4) Hap...slik 9gr. 4) Eten van het land (gr. 4) Kriebelbeestjes (gr. 4) Bomenpaspoort (gr. 4) Dierenpaspoort (gr. 4) Van kop tot kont (gr. 4) lessen Klasseboeren Bezoek aan een boerenbedrijf in de buurt van Breda ZLTO, ontwikkeld met subsidie van de gemeente Breda materiaalpakket spellen losse materiaal uitleen lespakket een wereld van verschil Oud hollandse huisdierrassen 21

groep 5/6 leskisten te gebruiken op de boerderij Haren van dieren Lopen als een geit, hoe bevalt dat? Hap...slik Eten van het land Kriebelbeestjes Bomenpaspoort Dierenpaspoort Van kop tot kont lessen Klasseboeren Bezoek aan een boerderij in de buurt van Breda ZLTO, ontwikkeld met subsidie van de gemeente Breda materiaal pakket spellen losse materiaal uitleen lespakket een wereld van verschil Oudhollandse huisdierrassen groep 7/8 leskisten te gebruiken op de boerderij Bomenonderzoek Dierenwelzijn Natuurlijke recycling Zeldzame huisdierrassen Bijen kijken (van 1 mei tot 1 okt) leskist Kaas maken het productieproces, van melk tot kaas. 1 materiaalpakket lessen Klasseboeren Bezoek aan een boerenbedrijf in de buurt van Breda aangeboden door ZLTO, ontwikkeld met subsidie van de gemeente Breda spellen losse materiaal uitleen lespakket een wereld van verschil Oudhollandse huisdierrassen 22

groep 1/2 KLIMAAT EN ENERGIE inhoud aantal exempl. te gebruiken in de periode leskist lessen materiaal pakket spellen losse materiaal uitleen lespakket groep 3/4 leskist lessen materiaal pakket spellen losse materiaal uitleen lespakket groep 5/6 leskist lessen materiaal pakket spellen losse materiaal uitleen leskist het weer lespakket Piepschuim in het Poolijs groep 7/8 leskist Leskist Energie? Natuurlijk duurzaam 1 materiaal pakket activiteit energy survival organisatie Klimaatverbond (landelijk), in Brabant is de provincie Brabant erbij betrokken spellen milieubingo losse materiaal uitleen lespakket Piepschuim in het poolijs 23

groep 1/2 leskist NATUUR inhoud aantal exempl. alle eendjes zwemmen in het water (ook peuters) ontdektkist vlinders eigenschappen van water, leven van een eend en ontwikkeling van een kikker, 4 seizoenen boekjes, opgezette vlinders, zelf poppen bestellen te gebruiken in. 1 voorjaar, ontwikkeling van een dier, seizoenen 1 lente, ontwikkeling van een dier ontdekkist kip & ei ontdekkist kikker & dril Bijengeheimen surprises uit de natuur het prinsesje en de zeven koeien boekjes, materialen, proefjes boekjes, poppen, puzzels, benodigdheden voor een kikkerbak. Zelf kikkerdril regelen kinderen leren de wereld van de bijen kennen aan de hand van de spullen. Met het buitenpad opdrachtjes natuurbeleef kist met opdrachtjes om in het park of bos aan de slag te gaan. Steentjes, natuurgeurtjes, etc. aan de hand van een verhaal het landschap verkennen; puzzels verhaaltjes, opdrachtjes om buiten diertjes te zoeken 1 lente, ontwikkeling van een dier 1 lente, ontwikkeling van een dier (wanneer kikkerdril?) 2 lente/zomer 4 na 1/2 mei, zomer en herfst 1 na 1/2 mei, zomer en herfst pannenkoekenleskist van graan tot pannenkoek 2 hele jaar, herfst en boerderij ontdekkist slakken materiaal om zelf een tijdje 2herfst slakken in de klas te houden. Paddenstoelen materiaal om buiten paddenstoelen te kijken, proefjes met champignons, creatief, boekjes, etc. 2herfst Herfst-doe-ontdekkist bomen allerlei materialen om buiten te gebruiken in het bos. Verhaal en verwerkingsopdrachtjes in de klas. allerlei materialen, zoals boomschijven, ed. buitenles voorzover ik weet 5herfst 1 volgens mij jaarrond, maar zou goed in de winter gepromoot kunnen worden op de kinderboerderij (ook peuters) leskist boerderijdieren Pronkepauw hoe staan je ogen nou dieren van de boerderij basis is lesbrief 'Wereld van verschil'; oudhollandse rassen en biodiversiteit. Aangevuld met educatieve boeken voorbereiding boerderijbezoek op school, materialen uit kist gebruiken op de boerderij, daarna verder op school Kids for Animals (huis)dieren 2 lente, zomer, herfst, winter/ boerderij 1 lente, zomer, herfst, winter/boerderij 1 lente, zomer, herfst/ boerderij 24

lessen materiaalpak ket champignonkweekset herfst spellen natuurbingo natuurverhaal met bingoelement 1 losse uitleen materialen opgezette dieren, zoekkaarten, verrekijkers, loeppotjes, etc lespakket bodem Nu bodem 1 kwartetspel bomen verbinen bomen 1 een boom voor het leven bomen 1 bomen kleuren je wereld bomen 1 bomen en zintuigen (+ SBO) bomen 1 Water en bomen bomen 1 link tussen water en bomen Dier en bescherming (huis)dieren 1 Iedere dag dierendag (huis)dieren 1 groep 3/4 leskist Vlinderkast + vlinders 10 ontdektkist vlinders ontdekkist kip & ei gr. 3 ontdekkist kikker & dril gr. 3 Bijengeheimen surprises uit de natuur het prinsesje en de zeven koeien boekjes, opgezette vlinders, zelf poppen bestellen boekjes, materialen, proefjes boekjes, poppen, puzzels, benodigdheden voor een kikkerbak. Zelf kikkerdril regelen kinderen leren de wereld van de bijen kennen aan de hand van de spullen. Met het buitenpad opdrachtjes natuurbeleef kist met opdrachtjes om in het park of bos aan de slag te gaan. Steentjes, natuurgeurtjes, etc. aan de hand van een verhaal het landschap verkennen; puzzels verhaaltjes, opdrachtjes om buiten diertjes te zoeken 1 lente, ontwikkeling van een dier 1 lente, ontwikkeling van een dier 1 lente, ontwikkeling van een dier 2 lente/zomer 4 eind van de lente, zomer en herfst 1 na 1/2 mei, zomer en herfst pannenkoekenleskist gr. 3 van graan tot product 2 hele jaar, maar met name herfst/oogst. boerderij leskist bosmaaltijd les voor in het bos. 1 (2) herfst/bosdieren Kinderen zoeken het eten voor vos, konijn, eekhoorn, etc. Herfst-doe-ontdekkist allerlei materialen om buiten 5 (5) herfst te gebruiken in het bos. Verhaal en verwerkingsopdrachtjes in de klas. bomen allerlei materialen, zoals boomschijven, ed. buitenles voorzover ik weet 1 (8) volgens mij jaarrond, maar zou goed in de winter gepromoot kunnen worden leskist boerderijdieren gr. 3 Pronkepauw hoe staan je ogen nou basis is lesbrief 'Wereld van verschil'; oudhollandse rassen en biodiversiteit. Aangevuld met educatieve boeken voorbereiding boerderijbezoek op school, materialen uit kist gebruiken op de boerderij, daarna verder op school Kids for Animals (huis)dieren 1 lente, zomer, herfst, winter/boerderij 1 lente, zomer, herfst/ boerderij 25

lessen materiaalpak ket champignonkweekset herfst spellen natuurbingo natuurverhaal met bingoelement 1 losse uitleen materialen opgezette dieren, zoekkaarten, verrekijkers, loeppotjes, etc lespakket Bodem Nu bodem 1 Kwartetspel bomen verbinden bomen 1 Een boom voor het leven bomen 1 bomen kleuren je wereld bomen 1 Water en bomen bomen 1 Bomen en zintuigen (+ SBO) bomen 1 Bomen en plezier bomen 1 Dier en bescherming (huis)dieren 1 Iedere dag Dierendag (huis)dieren 1 Dierenbeschermersspel (huis)dieren 1 Mannetjes in het bos (gr. 4) paddestoelen 1 groep 5/6 leskist Vlinderkast+ vlinders 10 bijen gr. 6 bijen. Demonstratie en voorjaar onderzoeksmaterialen. Kennismaking met de bij Wonderweb biodiversiteit 3 Bodemdiertjes materialen om zelf bodemdiertjes te zoeken 1 1/2 mei tot eind september; past thematisch vooral bij herfst buiten en te bekijken Stadsvogels gr.6 vogels 1 De dieren zijn de kluts kwijt Boerderijdieren Pronkepauw hoe staan je ogen nou gr. 5 dieren uit het bos, sluit aan bij biodiversiteit. Kinderen onderzoeken wat de leefomgeving is van de verschillende dieren. gebaseerd op 'Wereld van verschil' aangevuld met boeken. voorbereiding boerderijbezoek op school, materialen uit kist gebruiken op de boerderij, daarna verder op school 1 hele jaar?? Volgens mij ga je niet naar buiten 1 1 lente, zomer, herfst/ boerderij Kids for Animals (huis)dieren? Herfst-doe-ontdekkist gr. 5 allerlei materialen om buiten 5 herfst te gebruiken in het bos. Verhaal en verwerkingsopdrachtjes in de klas. braakballen gr. 6 voedselkringloop/pyramide 2 herfst, winter, vroege lente. Kan daarna ook nog wel, maar dan zijn we meestal door de ballen heen. bomen allerlei materialen, zoals boomschijven, ed. buitenles voorzover ik weet 1 volgens mij jaarrond, maar zou goed in de winter gepromoot kunnen worden 26