Brancheonderzoek BNA Conjunctuurmeting voorjaar 2013 Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Jollemanhof 14 Postbus 19606 1000 GP Amsterdam T 020 555 36 66 F 020 555 36 99 bna@bna.nl www.bna.nl
In opdracht van BNA. Zoetermeer, mei 2013 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.
Inhoudsopgave Samenvatting 4 1 Inleiding 5 2 Vooruitzichten 7 2.1 Werkvoorraad 7 2.2 Aantal nieuwe opdrachten 9 2.3 Ontwikkeling omzet 10 2.4 Ontwikkeling honorarium 10 2.5 Ontwikkeling aantal medewerkers 11 2.6 Ontwikkeling per marktsector 12 2.7 Ontwikkeling per type opdracht 13 2.8 Ontwikkeling per type opdrachtgever 14 3 Belemmeringen in bedrijfsvoering 15 3.1 Vertraging projecten 15 3.2 Verwachtingen over stimuleringsmaatregelen 16 3.3 Omzetverdeling per land 17 3
Samenvatting De BNA peilt ieder half jaar de stemming in de branche met de conjunctuurpeiling. Hiervoor wordt een vaste vragenlijst gebruikt die aan alle bureaus is voorgelegd. Deze vaste aanpak maakt vergelijking van de resultaten in de tijd mogelijk. Een belangrijke indicator voor de branche is de werkvoorraad. Gemiddeld is er begin 2013 een werkvoorraad van circa 3,3 maanden. Dat is sinds de start van deze onderzoeksreeks een dieptepunt. Een half jaar geleden lag er gemiddeld voor 4 maanden werk op de plank. In het topjaar 2008 lag de werkvoorraad op een niveau van ruim 9 maanden. Daarbij komt dat in 2008 ruim 2 keer zoveel mensen werkten in de branche. De verwachtingen voor het aantal nieuwe opdrachten en de ontwikkeling van de omzet zijn niet positief. Meer dan de helft van de bureaus verwacht een daling in het aantal opdrachten en van de omzet. En dit werkt ook door in het aantal medewerkers dat het bureau in dienst kan houden. Hier verwachten de bureaus in 2013 een verdere daling van circa 5%. De weinig optimistische verwachtingen bij deze vragen zijn de afgelopen 5 metingen vrijwel gelijk en ze blijken in de praktijk helaas ook uit te komen. Van de kantorenmarkt verwachten de meeste bureaus weinig de komende tijd. Relatief positief zijn de verwachtingen in de gezondheidszorg en de gemengde projecten. De woningmarkt lijkt ook een kleine plus te laten zien. Misschien speelt hierbij de tijdelijke BTW-verlaging voor renovatieprojecten een rol. Kijken we naar de aard van de projecten dan zijn transformatie/renovatie, hergebruik/herontwikkeling en verbetering/verduurzaming de typen opdrachten waar bureaus net als bij de vorige metingen een duidelijke toename van het belang verwachten. Bureaus hebben duidelijk last van vertragingen in projecten. Het niet rondkomen van de financiering speelt hier een duidelijke rol. Als gevolg van deze vertragingen loopt ongeveer de helft van de bureaus 20% of meer omzet mis. De maatregelen van de overheid voor de woningmarkt hebben lang niet allemaal een positief effect voor de bureaus. De tijdelijke BTW verlaging wordt positief beoordeeld. De ingrepen in de hypotheekmarkt pakken volgens de bureaus vooral negatief uit. De ingrepen op de huurdersmarkt hebben geen of een negatief effect voor de bureaus. 4
1 Inleiding De BNA heeft de laatste jaren een onderzoeksagenda die bestaat uit de Benchmark die zich richt op de bedrijfseconomische prestaties van bureaus en twee halfjaarlijkse conjunctuurpeilingen. De laatste conjunctuurpeiling is april 2013 uitgevoerd. De vragen die in deze conjunctuurpeiling worden gesteld zijn binnen de bouwketen via het platform Cencobouw (overlegplatform van brancheverenigingen in de bouw en infra) afgestemd. Daardoor zijn de resultaten van het conjunctuuronderzoek van verschillende partijen in de bouwketen met elkaar te vergelijken. Per bureau 1 respondent Voor het onderzoek is per bureau één directeur-eigenaar uitgenodigd. Bij de tweede oproep is, indien aanwezig, een tweede directeur-eigenaar uitgenodigd. Bij de derde oproep is een eventuele derde directeur-eigenaar uitgenodigd. Per bureau kon maar één keer de vragenlijst worden ingevuld. In totaal zijn op deze manier 1.254 bureaus uitgenodigd. Bij 14 bureaus is de mail niet aangekomen. 235 bureaus hebben de vragenlijst helemaal ingevuld. De netto-respons is hiermee 19%. Helaas zijn er dit keer te weinig deelnemers bij de 40+ bureaus om betrouwbare uitspraken te kunnen doen. De resultaten van deze deelnemers zijn samengevoegd in de categorie 20+ bureaus. Tabel 1 Verdeling respons Aantal respondenten In % aantal leden BNA 1 tot 5 medewerkers 164 17 5 tot 10 medewerkers 38 22 10 tot 20 26 29 20 en groter 7 17 Totaal 235 19 5
2 Vooruitzichten 2.1 Werkvoorraad De werkvoorraad uitgedrukt in maanden verschilt sterk met de omvang van de bureaus. De resultaten van deze meting worden vergeleken met onderzoek dat in opdracht van de BNA vanaf 2008 is uitgevoerd. Werkvoorraad op dieptepunt De werkvoorraad is gezakt tot het laagste punt sinds de start van deze onderzoeksreeks. In 2011 leek de weg naar boven weer een beetje gevonden te zijn. Begin 2012 is de tweede dip echter duidelijk geworden en op het meetmoment is de situatie er niet beter op geworden. Bij de andere grootteklassen is de werkvoorraad vergelijkbaar met die van dit voorjaar. Bij deze ontwikkeling komt nog dat er de laatste jaren een aanzienlijke daling van het aantal medewerkers in de branche is. Ten opzichte van 2008 is meer dan de helft van de werkgelegenheid verdwenen in de branche. De werkvoorraad van 2013 is daarmee in absolute termen een veel kleinere voorraad want er worden veel minder medewerkers mee gedekt dan in topjaar 2008. De gemiddelde werkvoorraad bedraagt nu 3,3 maanden. In oktober 2012 lag er voor bijna 4 maanden werk op de plank. In Figuur 1 is als eerste jaar 2008 afgebeeld. Zoals gezegd was 2008 een erg goed jaar voor de branche. Figuur 1 Voor hoeveel maanden is er werkvoorraad? 20 mnd 16 mnd 17,3 14,9 12 mnd 8 mnd 4 mnd 11,1 9,5 8,2 9,1 8,4 6,7 5,6 4,8 7,8 7,7 5,9 5,0 3,9 12,0 9,5 8,1 6,5 4,4 12,0 7,5 7,6 5,5 4,1 8,9 6,9 4,9 5,3 3,5 10,8 7,1 4,9 4,6 3,6 9,0 6,6 5,2 4,3 2,9 0 mnd 2008 2009 2010 2011 maart 2011 sept 2012 maart 2012 nov 2013 april 1 tot 5 5 tot 10 10 tot 20 20 tot 40 40 en groter Bron: Panteia 2009-2013, USP 2009 en 2008, bewerking Panteia 7
Figuur 2 Beoordeling huidige werkvoorraad tot 5 1% 22% 7 5 tot 10 5% 29% 66% 10 tot 20 8% 88% 20 + 29% 29% 4 Totaal 2% 22% 75% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Groot Normaal Klein De huidige werkvoorraad wordt in het algemeen als klein ervaren. De grotere bureaus (20+) waarderen hun werkvoorraad relatief beter dan kleinere bureaus. De ontwikkelingen rond omzet, aantal FTE en tarieven bij BNA-leden zijn in Figuur 3 afgezet vanaf 2007 in de vorm van een indexcijfer (2007=100). Dit is gedaan op basis van de BNA Benchmark die steeds in het najaar wordt samengesteld op basis van het voorafgaande boekjaar. De externe uurtarieven voor architecten zijn nauwelijks veranderd sinds 2007. De omzet en de werkgelegenheid zijn fors gedaald. Figuur 3 Ontwikkeling omzet, aantal FTE en tarieven sinds 2007 130 120 119 110 100 100 109 110 108 102 105 90 80 70 60 50 2007 2008 2009 2010 2011 76 74 64 61 61 60 omzet aantal fte tarief 8
59% verwacht daling aantal opdrachten 2.2 Aantal nieuwe opdrachten De prognoses voor 2013 zijn gevraagd voor het komende kwartaal en voor heel 2013. Het aantal optimistische bureaus voor 2013 is 20%. Het aantal opdrachten daalt voor heel 2013 gemiddeld met circa 5,5%. Figuur 4 Verwachte ontwikkeling aantal nieuwe opdrachten Daling met meer dan 10% 36% 40% 41% 4 Daling met 5% tot 10% 11% 15% 15% Blijft ongeveer gelijk 21% 31% 3 Stijging met 5% tot 10% 9% 9% 12% Stijging met meer dan 10% 8% 0% 5% 10% 15% 20% 30% 35% 40% 45% 50% 4e kwartaal 2012 Heel 2012 1e kwartaal 2013 Heel 2013 9
2.3 Ontwikkeling omzet 61% verwacht daling omzet De prognose voor de omzet laat bijna hetzelfde beeld zien als bij de ontwikkeling van het aantal opdrachten. 20% verwacht een stijging van de omzet in 2013. De verwachting is ten opzichte van 2012 enigszins positiever geworden. De gemiddelde omzetdaling werd in 2012 nog ingeschat op 5%. Inmiddels is de verwachte omzetdaling in negatieve zin bijgesteld naar 5, voor heel 2013. Als deze verwachting uitkomt, komt de omzet daarmee uit op 750 miljoen voor de branche in 2013 Figuur 5 Verwachte ontwikkeling omzet Daling met meer dan 10% 3 40% 4 4 Daling met 5% tot 10% 18% 15% 15% 1 Blijft ongeveer gelijk 19% 30% 32% Stijging met 5% tot 10% 8% 9% 10% 1 Stijging met meer dan 10% 0% 5% 10% 15% 20% 30% 35% 40% 45% 50% 4e kwartaal 2012 Heel 2012 1e kwartaal 2013 Heel 2013 2.4 Ontwikkeling honorarium Daling honorarium met gemiddeld 2, Het honorarium staat al tijden onder druk en daarin is geen verandering gekomen volgens de leden van de BNA. Een kwart verwacht een daling met 5 procent of meer. De ontwikkeling van het honorarium daalt naar verwachting. Vergeleken met de beelden van het eerste kwartaal zijn de bureaus iets positiever op dit onderdeel. Vorig jaar was de verwachting een daling van 3,9% voor heel 2012. Voor 2013 wordt gemiddeld nog steeds een daling voorzien van 2,. Figuur 6 Verwachte ontwikkeling honorarium Daling met meer dan 10% 18% 2 19% Daling met 5% tot 10% 10% 6% 9% Blijft ongeveer gelijk 62% 65% 72% 7 Stijging met 5% tot 10% 2% 2% Stijging met meer dan 10% 0% 2% 1% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 4e kwartaal 2012 Heel 2012 1e kwartaal 2013 Heel 2013 10
2.5 Ontwikkeling aantal medewerkers Aantal medewerkers daalt met 5% De werkgelegenheid staat al jaren onder druk en 2013 is daarop geen uitzondering. De stemming is de laatste jaren onveranderd negatief. In 2013 is toch een minimale kentering te zien. Het aan aantal bureaus dat het aantal medewerkers ziet groeien is nu 5%. Een gemiddelde daling van 5% is de verwachting over het hele jaar bezien. In 2008 bedroeg de werkgelegenheid in de branche circa 19.500 full-time banen. Als de verwachtingen uitkomen van de peiling gaat dat aantal in 2013 uitkomen op 9.000. Figuur 7 Verwachting ontwikkeling aantal medewerkers Daling met meer dan 10% Daling met 5% tot 10% Blijft ongeveer gelijk Stijging met 5% tot 10% Stijging met meer dan 10% 1% 1% 0% 1% 1% 1% 2 26% 2 26% 2 26% 2 2 51% 46% 49% 45% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 4e kwartaal 2012 Heel 2012 1e kwartaal 2013 Heel 2013 11
2.6 Ontwikkeling per marktsector Alle marksectoren onder druk. Zorg en gemengde projecten relatief gunstig Wordt gekeken naar de marktsectoren, dan verwacht 2 van de bureaus een toename van het belang voor de eigen portefeuille bij gemengde projecten. De kantorenmarkt blijft zeer zwak en daar komt voorlopig weinig verbetering in. De woningmarkt lijkt het iets beter te gaan doen: verwacht daar een stijging van de omzet. Figuur 8 Ontwikkeling per marktsector Woningen 2% 39% 38% Kantoren 8% 26% 39% Winkels 10% 11% 2 35% Onderwijs 9% 12% 19% 19% 41% Gezondheidszorg 1 1 21% 32% Stedenbouw 1 12% 18% 41% Gemengde projecten 1 2 2 35% Overig 11% 20% 40% 0% 5% 10% 15% 20% 30% 35% 40% 45% Belang neemt af Blijft gelijk Belang neemt toe Niet actief in deze sector, wel plannen in 2011 Niet actief in deze sector en we hebben geen plannen 12
2.7 Ontwikkeling per type opdracht Afname nieuwbouw, toename transformatie, hergebruik en verbetering/-duurzaming. Transformatie/renovatie, hergebruik/herontwikkeling en verbetering/verduurzaming zijn de typen opdrachten waar bureaus net als bij de vorige meting een duidelijke toename van het belang verwachten. Planvroming, onderzoek, gebiedsontwikkeling en advies komt daar nu nog bij. Woningen en nieuwbouw in het algemeen bieden in 2012 volgens de meeste bureaus weinig kansen. De vorige 4 metingen gaven een vergelijkbaar beeld. Figuur 9 Ontwikkeling per type opdracht Nieuwbouw woningen 12% 1 2 48% Nieuwbouw overige gebouwen 9% 12% 32% 4 Transformatie/renovatie 1% 10% 31% 5 Hergebruik/herontwikkeling 8% 3 51% Verbetering/verduurzaming 2% 9% 11% 29% 48% Restauratie 1 20% 26% 32% Planvorming, onderzoek, gebiedsontwikkeling en advieswerk 15% 15% 2 39% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Belang neemt af Blijft gelijk Belang neemt toe Niet actief in dit segment, wel plannen Niet actief in dit segment en geen plannen 13
Minder opdrachten van ontwikkelaars, aannemers, corporaties en overheden. Particulieren doen het relatief goed. 2.8 Ontwikkeling per type opdrachtgever Ook aan de opdrachtgevers kant zijn verschuivingen te verwachten. Van projectontwikkelaars, corporaties en aannemers wordt dit jaar niet veel verwacht. Particulieren moeten de kar gaan trekken lijkt het. Figuur 10 Ontwikkeling aard van de opdrachtgevers 2 40% Particulieren 2 1% 28% 4 Bedrijfsleven 9% 50% 2 Projectontwikkelaars 5% 9% 1 40% 2 Aannemers 15% 6% 1 4 19% Woningcorporaties 6% 15% 1 21% Gezondheidszorg 1 20% 28% 22% Onderwijs 38% 2 2 Overheid overig 15% 31% 18% 3 Overig 12% 6% 30% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Belang neemt af Blijft gelijk Belang neemt toe Niet actief in dit segment, wel plannen Niet actief in dit segment en geen plannen 14
3 Belemmeringen in bedrijfsvoering In de meting van dit voorjaar zijn vragen gesteld over vertraging van projecten en de verwachtingen over de maatregelen voor het stimuleren van de woningmarkt. Bijna alle bureaus hebben last van vertraging in projecten 3.1 Vertraging projecten Bijna alle bureaus hebben last van vertraging bij de uitvoering van projecten. Alleen bij de kleinste bureaus zijn bureaus te vinden die geen last hiervan hebben. Er is gevraagd naar de redenen van de vertraging. De financiering van de projecten wordt hierbij met name door grotere bureaus het meest genoemd. Bij de grootste bureaus zelfs door iedereen. Onvoldoende voorverkoop speelt vooral in de woningmarkt waarin middelgrote bureaus actief zijn. Het terugschroeven van overheidsbudgetten raakt vooral de 20plus bureaus. Van trage besluitvorming heeft ruim de helft van de bureaus last. Figuur 11 Reden vertraging projecten Geen, heb geen last van vertraagde projecten 0% 21% Onvoldoende voorverkoop Projecten worden sterk versoberd Financiering komt niet rond Subsidie ingetrokken Grondexploitatie niet rond Terugschroeven budgetten overheden Vertraging van besluitvormingsprocedures 0% 8% 8% 56% 4 1 2 2 50% 62% 1 19% 40% 3 19% 4 28% 4 61% 60% 6 75% 8 8 100% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 1 tot 5 5 tot 10 10 tot 20 20 plus 15
Helft bureaus loopt 20% omzet mis door vertragingen De vertragingen hebben een duidelijke invloed op de omzet van de bureaus. Bij bijna de helft van de bureaus gaat het om 20% of meer van de omzet die niet geleverd kan worden als gevolg van de vertragingen in de projecten. Figuur 12 Gevolgen voor de omzet van vertraging > 30 % 20-30 % 10-20 % 22% 2 2 5-10 % 10% 2,5-5 % tot 2,5 % 2% 0% 1 0% 5% 10% 15% 20% 3.2 Verwachtingen over stimuleringsmaatregelen Het Rijk heeft zeven maatregelen voor de huizenmarkt genomen die relevant zijn voor de branche. BTW verlaging heeft grootste positieve effect De BTW-verlaging naar 6% voor renovatieprojecten heeft volgens bijna 60% van de BNA-leden een positief effect. Volgens circa 10% is het effect van deze maatregel negatief en de overige 30% verwacht geen effect. De bijdrage van het Rijk aan startersleningen heeft volgens meer dan 40% een positief effect. Het investeringsfonds voor energiebesparende maatregelen draagt volgens ruim een derde bij aan de omzet. Hypotheekmaatregelen helpen zeker niet De maatregelen op het gebied van hypotheken gaan de architectuur in ieder geval niet vooruit helpen. De stringentere eisen voor financieringen en de beperking van de aftrek hebben volgens meer dan de helft van de bureaus een negatief effect. Huurmarkt maatregels dragen evenmin bij Twee maatregelen hebben betrekking op de huurdersmarkt. Het doel van deze maatregelen is doorstroming te krijgen in deze sector. Er zijn veel mensen die in een te goedkope huurwoning zitten in verhouding tot hun inkomen. Het idee is de huur op basis van het inkomen te verhogen om zo deze groep te stimuleren om een huis te kopen. En als ze niet verhuizen voor de corporaties meer inkomsten te genereren waarmee zij weer nieuwbouw- en renovatieprojecten kunnen starten. Van deze huurmarktmaatregelen verwacht een groot deel van de branche niets. Er zijn meer mensen die er een negatief effect van verwachten dan een positief effect. 16
Figuur 13 Impact stimuleringsmaatregelen negatief effect positief effect Bijdrage van het Rijk aan startersleningen Investeringsfonds van 150 miljoen voor energiebesparende maatregelen Stringente financieringseisen voor starters Beperking van de hypotheekrenteaftrek Tijdelijke btw-verlaging naar 6% voor renovatie woningen Inkomensafhankelijke verhoging gereguleerde huren Verhuurdersheffing 80% 60% 40% 20% 0% 20% 40% 60% 80% -- - + ++ 3.3 Omzetverdeling per land Branche afhankelijk van Nederlandse markt Uit de BNA Benchmark van de laatste jaren blijkt dat veel architecten sterk afhankelijk zijn van de Nederlandse markt. Buitenlandse activiteiten hebben een beperkte schaal en slechts een deel van de bureaus is buiten de landsgrenzen actief. Dit deel neemt echter wel toe als we de uitslagen van de peiling van dit voorjaar bekijken. De grootste bureaus zijn inmiddels voor een substantieel deel van de omzet, zo n 1, op het buitenland gericht. Bij de grootste bureaus waarvan er helaas dit keer te weinig hebben deelgenomen om als aparte groep te laten zien, ligt dat percentage naar verwachting zelfs ruim boven de 30%. 17
België en Luxemburg en niet-eu landen Vergeleken met het vorige jaar is de omvang van de buitenlandse activiteiten bij alle bureaus wel gestegen. Er zijn ook duidelijke verschuivingen te zien: België en Luxemburg doen het relatief goed net als de niet-eu landen in Europa. Tabel 2 Omzetverdeling per land 1 tot 5 5 tot 10 10 tot 20 20 tot 40 2012 2011 2012 2011 2012 2011 2012 2011 Nederland 97,3 98,2 96,4 98,2 97,6 97,6 83,0 86,5 Duitsland 0,6 0,2 0,7 1,0 0,1 0,0 0,0 1,8 Verenigd Koninkrijk 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 2,2 België/Luxemburg 0,2 0,6 1,4 0,1 1,0 1,2 6,7 0,8 Frankrijk 0,0 0,2 0,3 0,0 0,8 0,0 0,0 0,0 Projecten EU-Commissie 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Overige EU-lidstaten 0,6 0,1 0,0 0,0 0,0 0,1 0,7 4,2 Overige landen Europa 0,4 0,2 0,4 0,2 0,3 1,0 8,3 0,6 Azië, Australië 0,2 0,5 0,5 0,1 0,2 0,2 1,3 2,8 Noord-Amerika 0,0 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,9 Zuid-Amerika 0,1 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Afrika 0,5 0,0 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 De verwachtingen voor de verschillende regio s lopen uiteen. De motor van de Europese economie is dat ook voor architecten Duitsland: 50% ziet het belang van Duitsland toenemen. België en Luxemburg, Turkije en de niet-eu landen in Europa worden belangrijker. Azië en Australië zijn vooral markten voor de grote bureaus. Figuur 14 Verwachte veranderingen per regio Nederland Duitsland Verenigd Koninkrijk België-Luxemburg Frankrijk Turkije Projecten Europese Comissie Overige EU-lidstaten Overige landen in Europa Azië-Australië Noord-Amerika Zuid-Amerika Afrika 12% 6% 2% 5% 6% 5% 11% 6% 6% 2% 5% 5% 5% 18% 2 20% 35% 38% 46% 50% 6 58% 75% 68% 69% 66% 62% 72% 75% 8 90% 92% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Neemt in belang af Blijft in belang gelijk Neemt in belang toe 18