Voordelen voor het milieu van de vervanging van gedrukte rekeninguittreksels door een elektronische versie Case study: Dexia Bank

Voordelen voor het milieu van de vervanging van gedrukte rekeninguittreksels door een elektronische versie Case study: Dexia Bank

Voordelen voor het milieu van de vervanging van gedrukte rekeninguittreksels door een elektronische versie Case study: Dexia Bank Projectrapport September 2006 Alle rechten voorbehouden

Vervanging gedrukte rekeninguittreksels door een elektronische versie: voordelen voor het milieu BEKNOPTE SAMENVATTING De uittreksels in A6-formaat, in totaal zo n 300 000 000 vellen papier, die door Dexia worden verstuurd en die door elektronische uittreksels kunnen worden vervangen, wegen in totaal 610 ton. Daarvan is 515 ton houtvrij papier en 95 ton thermisch papier. Daarnaast worden een aantal uittreksels ook op A4- formaat afgedrukt. In totaal zijn die goed voor zo n 10 569 268 vellen A4 en 1 758 031 A4-omslagen, of in totaal 50 ton papier. Dexia verstuurt dus ieder jaar zo n 660 ton papier aan rekeninguittreksels. Deze enorme hoeveelheid papier kan worden bespaard door de uittreksels elektronisch te versturen. De pulp- en papiernijverheid heeft een aanzienlijke impact op de lucht- en waterkwaliteit, op het verbruik van grondstoffen en op de veiligheid van de werknemers. Om 1 ton papier te produceren, moeten 3 tot 24 bomen worden gekapt, zijn 74 000 tot 240 000 liter water nodig en worden 30 kg verontreinigende stoffen in het milieu uitgestoten. Zoals de ervaring in tal van locaties over de hele wereld heeft aangetoond, kan het veronachtzamen van de milieu-impact van de pulp- en papierproductie tot ernstige schade leiden. Deze sector is bijzonder energie-intensief en de kosten daarvan kunnen oplopen tot een vierde van de totale productiekosten. De belangrijkste afvalproducten zijn grondstoffen die bij de start van het productieproces verloren gaan, en slib dat voortkomt van de zuivering van het afvalwater. Bovendien eindigt heel wat van het papier gewoon als afval: gemiddeld 50 kg organisch afval per persoon per jaar is afkomstig van papier. In dit rapport wordt de negatieve milieu-impact van de productie en de afvalverwerking van papier beschreven en wordt, meer specifiek, ingegaan op de voordelen voor het milieu die zijn verbonden aan de vervanging van de papieren rekeninguittreksels van Dexia door elektronische rekeninguittreksels. De conclusies van dit rapport zijn gebaseerd op onderzoek met betrekking tot verontreinigende stoffen die afkomstig zijn van de papierindustrie, op onderzoek naar de impact van die stoffen op het milieu en op ramingen met betrekking tot de uitstoot van broeikasgassen (BKG), berekend aan de hand van het Waste Reduction Model (WARM). Deze laatste tool werd ontwikkeld door het US Environmental Protection Agency (USEPA Milieuagentschap van de Verenigde Staten) en moet organisaties in staat stellen om wetenschappelijk aanvaarde emissiefactoren te gebruiken. Aan de hand van emissiefactoren die specifiek zijn voor de verschillende materialen en sectoren, kan met deze tool een raming worden gemaakt van de netto-impact van BKG s van alternatieve afvalverwerkingstechnieken en kan die worden vergeleken met de standaardtechniek. De onderstaande tabel geeft een overzicht van de belangrijkste resultaten. Verder werd ook nagegaan welke de impact is van een dergelijke papierbesparing op de Belgische doelstellingen inzake de vermindering van de BKG-uitstoot. Analyses van een combinatie van de bestaande en reeds geplande maatregelen geven aan dat deze niet volstaan om de Kyotodoelstellingen te halen, zodat andere bijkomende maatregelen noodzakelijk 4

Methis Environmental bvba zijn. Ervan uitgaande dat niet alleen industrie en transport de belangrijkste factoren inzake vervuiling zijn, dient ook aandacht te worden besteed aan minder ingrijpende maatregelen. Andere vergelijkbare maatregelen zijn niet langer 6 650.000 km per jaar met de auto rijden. Vertaald naar België betekent dit dat 440 doorsnee chauffeurs hun wagen laten staan (ervan uitgaand dat de doorsnee autogebruiker in België 15 000 km per jaar rijdt); 55 000 lampen vervangen door energiebesparende lampen; het verbruik van aluminiumfolie verminderen met 3 166 000 m; zo n 10 000 bomen en struiken aanplanten; 10 % van de bestaande leidingen voor de distributie van gas in Vlaanderen vervangen door beter en duurzamer materiaal; een doeltreffend onderhoud van 10 % van de verwarmingssystemen in Vlaanderen. Resultaten met betrekking tot de milieu-impact van 660 ton papier, de hoeveelheid die Dexia gebruikt voor rekeninguittreksels op papier Verontreinigende stof Hoeveelheid per ton Hoeveelheid voor rekeninguitreksels van Dexia BOD 3 6 kg 1 980 3 960 kg COD 2 3,5 kg 1 320 2 310 kg AOX 0,1 0,56 kg 66 370 kg Ntot 0,9 kg 594 kg Ptot 0,08 kg 53 kg SO 2 0,2 2 kg 132 1 320kg NO x 0,8 2 kg 530 1 320kg CO 2 EQ 1 600 2 160 kg 1 100 1430 ton Hoeveelheid water 74 000 240 000 liter 4 900 000 160 000 000 liter Kappen van bomen 3 24 bomen 1 980 16 000 bomen Verbruik van hout 2,5 4,5 ton 1 650 2 970 ton Uit de resultaten van het rapport Voordelen voor het milieu van de vervanging van gedrukte rekeninguittreksels door een elektronische versie kan worden afgeleid dat Dexia de uitstoot van BKG s aanzienlijk zou kunnen doen dalen. De daling van CO2Eq ligt tussen 1 100 en 1 430 ton. Vergelijkingen met andere maatregelen om de CO2-uitstoot te verminderen, maken duidelijk dat een daling van het papierverbruik een zinvolle optie is, die gemakkelijk en doeltreffend kan worden uitgevoerd. Vertaald naar nationaal niveau voor alle rekeninguittreksels op papier kan worden gesproken over een aanzienlijke daling. Door het papierverbruik terug te 5

Vervanging gedrukte rekeninguittreksels door een elektronische versie: voordelen voor het milieu dringen, kan een bijdrage worden geleverd tot het behalen van de doelstellingen die zijn opgenomen in het Kyoto-protocol. Deze maatregel is goed voor 0,1 % van de vooropgestelde daling van de CO2-equivalenten. Afgezien van de impact op de uitstoot van BKG s hebben de papierproductie en de verwerking van papierafval nog andere schadelijke milieu-effecten, zoals water- en luchtverontreiniging. Deze impact leidt tot verzuring, eutrofiëring en uitputting van niet-vernieuwbare grondstoffen. Het verminderen van de verontreiniging is een duidelijke meerwaarde van elektronische rekeninguittreksels. 6

Methis Environmental bvba INHOUD 1 INLEIDING...8 2 PAPIER EN HET MILIEU...9 2.1 Verontreinigende stoffen die zijn gerelateerd aan de papierproductie..11 2.2 Verontreinigende stoffen gerelateerd aan de afvalverwerking en recyclage...13 3 MILIEU-IMPACT VAN DE VERONTREINIGENDE STOFFEN...16 3.1 Verontreinigd sediment...16 3.2 Continue toxische verontreiniging...17 3.3 Nutriënten...17 3.4 Toxische chemicaliën...18 3.5 Luchtverontreiniging...18 3.6 Energieconsumptie...21 3.7 Waterverbruik en waterverontreiniging...22 3.8 Vast afval...23 3.9 Kappen van bomen daling van de CO 2 -opslag daling van de ecologische waarde van natuurlijke bossen...23 3.10 Drukken Gezondheidsrisico in de kantooromgeving...25 3.11 Inkt...26 3.12 Een Reël voorbeeld: de portugese pulp- en papiernijverheid...26 3.12.1 Opwarming van de aarde...26 3.12.2 Verzuring...27 3.12.3 Eutrofiëring...27 3.12.4 Uitputting van niet-vernieuwbare natuurlijke rijkdommen...27 4 DE MILIEU-IMPACT VAN DE GEDRUKTE REKENINGUITTREKSELS VAN DEXIA...28 5 HOEVEELHEID CO 2 -UITSTOOT DIE GERELATEERD IS AAN DE POSTVERZENDING VAN PAPIEREN REKENINGUITTREKSELS VOOR DEXIA...29 5.1 Methodologie...29 5.2 Resultaten...29 5.2.1 Relatie met Kyoto-doelstellingen...30 5.2.2 Daling van de CO 2 equivalenten in algemene termen...32 5.2.3 Samenvatting van de milieu-impact van de rekeninguittreksels op papier van Dexia...33 6 CONCLUSIES...34 7 LIJST VAN AFKORTINGEN...35 8 REFERENTIES...36 7

Vervanging gedrukte rekeninguittreksels door een elektronische versie: voordelen voor het milieu 1 INLEIDING De voorbije twintig jaar zijn mensen zich meer en meer gaan bekommeren om het milieu. Onze natuurlijke omgeving wordt beïnvloed door de menselijke activiteit en heel vaak zijn de gevolgen daarvan schadelijk voor lucht, bodem en water. Samen met andere sectoren heeft de pulp- en papiernijverheid een potentieel ernstige impact op de lucht- en waterkwaliteit, op de consumptie van natuurlijke rijkdommen en op de veiligheid van de werknemers. Om 1 ton papier te produceren, moeten 3 tot 24 bomen worden gekapt, zijn 74 000 tot 240 000 liter water nodig en wordt 30 kg aan verontreinigende stoffen uitgestoten. Zoals de ervaring over de hele wereld heeft aangetoond, kan het veronachtzamen van de milieu-impact van de pulp- en papierproductie tot ernstige schade leiden. Deze sector is bijzonder energie-intensief en de kosten daarvan kunnen oplopen tot een vierde van de totale productiekosten. De belangrijkste afvalproducten zijn grondstoffen die bij de start van het productieproces verloren gaan en slib dat voortkomt van de zuivering van het afvalwater. Bovendien eindigt heel wat van het papier gewoon als afval: gemiddeld 50 kg organisch afval per persoon per jaar is afkomstig van papier (EC, 2005). Dit afval kan worden gebruikt voor recyclage, kan worden gestort of verbrand (storten is momenteel in België verboden). Daar staat tegenover dat de hoeveelheid en de toxiciteit van het industriële afvalwater dankzij moderne technologieën voor afvalwaterzuivering sterk is gedaald (FAO, 1996). Verder wordt er ook steeds vaker een beroep gedaan op geïntegreerde technologieën voor energie-efficiëntie (gecombineerde productie van elektrische energie en hitte in de vorm van stoom of warm water). Dat neemt evenwel niet weg dat de papiernijverheid nog steeds een bijzonder grote impact heeft op het milieu en daarom is het zinvol om na te gaan hoe het papierverbruik kan worden gedrukt. Gemiddeld wordt in België 257 kg papier per persoon per jaar gebruikt. Dit betekent dat wij het land met het derde grootste papierverbruik ter wereld zijn. Sedert 1990 is het papierverbruik met 25 % gestegen. Vandaag ligt het, over de hele wereld genomen, acht keer hoger dan in 1946. Deze studie beschrijft de voordelen van een lager papierverbruik voor het milieu. In dit rapport zal vooral dieper worden ingegaan op de resultaten van de vervanging van papieren rekeninguittreksels door elektronische uittreksels. De berekeningen slaan op de hoeveelheden die door Dexia worden geproduceerd, en er wordt een raming gemaakt van wat dit zou betekenen als heel België voor deze vervangingsstrategie zou opteren. 8

Methis Environmental bvba 2 PAPIER EN HET MILIEU Figuur 1 toont de levenscyclus van papier. Tijdens iedere fase van de levenscyclus spelen er milieuaspecten mee. Deze worden hieronder beschreven. Tabel 1 bevat een selectie van de belangrijkste stoffen die gerelateerd zijn aan het gebruik van papier. De stoffen of groepen van stoffen in deze tabel zijn niet meer dan een beperkte selectie van dergelijke scheikundige stoffen. Ze zijn wel van belang voor het milieu, wegens de impact die ze hebben op de gezondheid van mens of milieu, en dankzij de beschikbare gegevens konden ze afdoende worden getypeerd om ze in het kader van de productie en het gebruik van papier te kwantificeren. Figuur 1. Schematisch overzicht van het systeem voor de productie van papier, van de productie van zuivere pulp tot afvalverwerking/recyclage. (Bron: EEA, 2006) 9

Vervanging gedrukte rekeninguittreksels door een elektronische versie: voordelen voor het milieu Afgezien van de stoffen vermeld in Tabel 1, zijn er mogelijk nog andere stoffen die van belang zijn voor het milieu en die in de lucht worden uitgestoten of in het afvalwater zitten en afkomstig zijn van de productie en het gebruik van papier. Deze stoffen kunnen belangrijk zijn, zelfs wanneer ze niet vaak voorkomen en het niet mogelijk is om ze uit te drukken in een hoeveelheid per ton geproduceerd of gebruikt papier. Verontreinigende stoffen kunnen op zichzelf of samen met andere stoffen een impact hebben op het milieu en een hele reeks van gevolgen hebben met uiteenlopende concentraties. Er is echter geen wetenschappelijk te staven manier om deze in concrete waardes uit te drukken. Tabel 1. De belangrijkste stoffen met een milieu-impact die gerelateerd zijn aan de levenscyclus van papier. Emissie in de lucht Netto broeikasgassen (BKG s) bijvoorbeeld CO 2, CH 4, N 2 O, O 3 (inkt) Stikstofoxiden (hoofdzakelijk N2O) Partikels Zwaveloxiden Emissies van gevaarlijke stoffen (Hazardous Air Pollutants HAP s)* Vluchtige organische stoffen (VOC s)* Total Reduced Sulphur TRS* (zwavelparameter) Watergedragen afvalstoffen Adsorbeerbare organische halogenen (AOX)* Biochemisch zuurstofverbruik (BZV) Chemisch zuurstofverbruik (CZV) Vaste stoffen in suspensie Hoeveelheid afvalwater/watergebruik * *uitsluitend onderzocht voor productieprocessen De aanwezigheid van de broeikasgassen (BKG s, vooral dan de emissie van koolstofdioxide, CO2 en methaan, CH4) vergt wat toelichting. Die emissie is een probleem voor het milieu omdat ze is gerelateerd aan het zogenaamde broeikaseffect dat zou leiden tot een globale klimaatverandering. Wanneer deze emissies worden beoordeeld, wordt gekeken naar de netto BKGemissie. De uitstoot van CO 2 en methaan worden lichtjes verschillend in rekening gebracht, namelijk: CO 2 : de uitstoot van CO2 ten gevolge van het verbranden van houtproducten (schors en pulpspecie in pulp- en papierfabrieken, en 10

Methis Environmental bvba papier in verbrandingsovens) leidt niet tot een nettotoename van deze emissie, omdat de bomen waarvan deze stoffen werden afgeleid, tijdens hun groeifase de gelijke hoeveelheid CO2 opnamen. Daar staat tegenover dat de emissie van CO2 afkomstig van de verbranding van fossiele brandstoffen wel zal leiden tot een nettotoename. De CO2- emissie afkomstig van hout is dus opgenomen in de totale BKGemissie, maar wordt niet mee verrekend in de netto BKG-emissie; de CO2-emissie afkomstig van fossiele brandstoffen daarentegen wordt opgenomen in de totale én de netto-emissie van BKG s. Methaan: door de ontbinding van materiaal op basis van papier in een stortplaats komen CO2 en methaan vrij. De CO2-uitstoot kan worden verklaard zoals hierboven beschreven; ze draagt bij tot de totale BKGemissie, maar wordt niet verrekend in de netto BKG-emissie omdat ze wordt gecompenseerd door een gelijkwaardige hoeveelheid CO2 die werd geabsorbeerd door de bomen waaruit het papier werd vervaardigd. De methaanemissie dient evenwel op een andere manier in rekening te worden gebracht. Methaan is een veel sterker broeikasgas dan CO2 en één gram methaanuitstoot is gelijk aan 21 gram CO2. Concreet betekent dit dat iedere gram methaan, uitgedrukt als CO2-equivalent, 21 gram BKG-emissie vertegenwoordigt. Slechts één gram van de uitstoot was afkomstig van de CO2 die oorspronkelijk werd geabsorbeerd door de bomen waaruit het papier werd vervaardigd; dat betekent dat de 21 gram alle worden meegenomen in de totale BKG-emissie, maar dat 20 gram worden verrekend als de netto BKG-emissie. De netto BKG-emissie wordt uitgedrukt als CO2- equivalenten. In België is storten verboden. 2.1 VERONTREINIGENDE STOFFEN DIE ZIJN GERELATEERD AAN DE PAPIERPRODUCTIE In tabel 2 worden de verschillende scheikundige stoffen vermeld die tijdens de verschillende processen van de papierproductie vrijkomen in lucht, water of bodem. Voor de productie van blanco papier zijn de emissies in de lucht en het watergedragen afval afkomstig van de aanvoer van de zuivere vezel (vooral gerelateerd aan het aanvoeren en verbruiken van de brandstoffen tijdens de kap en het transport van de stammen naar de zagerij). Tijdens de productie van zowel blanco als kringlooppapier worden stoffen in de lucht uitgestoten en wordt er afvalwater geproduceerd, en dit door de productieprocessen en door de energieproductie ter plekke (waarbij ofwel houtproducten, ofwel aangekochte brandstoffen worden gebruikt). 11

Vervanging gedrukte rekeninguittreksels door een elektronische versie: voordelen voor het milieu Tabel 2. Producten die vrijkomen in lucht, water en bodem tijdens de papierproductie. (EA of England and Wales, 2000) Naar: Uitstoot aan de bron Lucht = L Water = W Bodem = B Sulfiet, zonder recuperatie, ongebleekt Sulfiet of kraft, met recuperatie NSSC sulfiet, met recuperatie NSSC sulfiet, zonder recuperatie Bleken met chloor Bleken met chloordioxide Bleken met natriumhypochloriet TCF bleken: geen recuperatie Behandeling wateraanvoer RCF pulpproductie & ontinkten Houtopslag (opmerking 1) Mechanische pulpproductie CTMP mechanische pulpproductie, geen recuperatie Papierproductie Afvalwater fabriek (opmerking 2) Sulfiden, methaan en mercaptanen - LW LW - - - - - - - - - (LW) LW Zwaveloxiden L L L L - - - - - - - - W - - Stikstof- en koolstofoxiden - L L - - - - - - - - - - - L Partikels/TSS W LW LW W W W W W - W W W W W - Alcohol, vethoudende en harshoudende zuren W W W W - - - - - - W W W W - Lignine, afbraakproducten van lignine en andere W W W W W W W W - W W W W W - organische stoffen afkomstig van hout Cadmium W W W W W W W W - W W W W W - Kwik W W W W W W W W W W W W W W - Andere zware metalen W W W W W W W W - W W W W W - Chloor - - - - L - - - LW L - - - - - Chloroform en bromoform - - - - LW LW LW - LW LW - - - - LW Pentachloorfenol W W W W W - - - - W - - - W - Andere biociden - - - - - - W - - - W - Dioxines en furanen en/of PAH - L L - W - - - - - - - - - - Andere gechloreerde organische stoffen - - - - W W W - - W - - - W - Vezels en anorganische vulmiddelen W W W W W W W W - W W W W W - Coatings, stijfsel, ontschuimers, kleurstoffen en additieven voor kleurstoffen, optisch - - - - - - - - - W - - - W - bleekmiddel, nat- en droogsterktemiddelen en dichloorpropanol Formaldehyde - - - - - - - - - W - - - W - Fosfaten en nitraten - - - - - - - - - - - - - AW - Sulfieten en sulfaten W W W W - - - - - - - W W W W Ammoniak W W W W - - - - - W - W W W - Slib - - - - - - - - - - - - - W W Schors en houtafval - - - - - - - - - B - - - - B Sulfiden, methaan en mercaptanen - - - - - - - - - - B - - - - 12

Methis Environmental bvba Emissies in de lucht en afvalwater ontstaan eveneens bij de productie van de aangekochte elektriciteit die nodig is voor de productie van zowel blanco als kringlooppapier, en deze energie wordt doorgaans aangeleverd vanuit een elektriciteitscentrale. Deze uitstoot wordt off-site gegenereerd. 2.2 VERONTREINIGENDE STOFFEN GERELATEERD AAN DE AFVALVERWERKING EN RECYCLAGE Activiteiten op het vlak van afvalverwerking die emissies in de lucht en afvalwater genereren, omvatten: 1) activiteiten waarbij energie nodig is, hetzij in de vorm van elektriciteit (wat leidt tot emissies in de lucht en tot afvalwater afkomstig van een elektriciteitscentrale), hetzij in de vorm van brandstoffen (wat leidt tot uitstoot in de lucht en afvalwater tijdens de aanvoer van de brandstof en het verbruik ervan); en 2) rechtstreekse lozingen tijdens de afvalverwerking of door de installaties zelf. Bronnen van dergelijke emissies en dergelijk afvalwater die specifiek zijn voor ieder type van afvalwerking, worden hieronder vermeld. Voor stortplaatsen zijn de emissies en het afvalwater afkomstig van: het energiegebruik: o het opwekken van elektriciteit of de verbranding van brandstof tijdens de aanvoer van brandstoffen voor de voertuigen, bestemd voor de ophaling van vast afval in de gemeenten en de uitrusting gebruikt op de stortplaatsen o de verbranding van de brandstof zelf in de voertuigen en de uitrusting de stortplaats zelf, door: o het vervluchtigen in de lucht van de afvalcomponenten zelf of van de producten die voortkomen van de ontbinding van het afval, in de vorm van stortgassen o het ontstaan en vrijkomen of lozen in de bodem of in het water van opgeloste of gesuspendeerde afvalcomponenten of van producten die voortkomen van de ontbinding van het afval, in de vorm van percolatiewater van stortplaatsen. Voor verbranding zijn de emissies en het afvalwater afkomstig van: het energiegebruik, specifiek van de opwekking van elektriciteit of de verbranding van brandstof: o tijdens de aanvoer van brandstof nodig voor de gemeentelijke vuilniswagens, en afkomstig van de verbranding van de brandstof zelf 13

Vervanging gedrukte rekeninguittreksels door een elektronische versie: voordelen voor het milieu o tijdens de aanvoer van brandstof die door de centrales wordt gebruikt voor het opwekken van de nodige elektriciteit om de verbrandingsoven te laten draaien, en afkomstig van de verbranding van de brandstof door de verbrandingsinstallatie zelf o nodig om de verbrandingsinstallatie en de aanverwante uitrusting te laten draaien o tijdens de aanvoer van brandstof gebruikt door voertuigen die de assen transporteren en door de uitrusting op de stortplaatsen voor de assen, en afkomstig van de verbranding van de brandstof zelf de verbrandingsinstallatie en de nevenproducten van de verbranding via: o het vrijkomen van gassen, vervluchtigde scheikundige stoffen en partikels die tijdens de verbranding van het afval worden geproduceerd o naar gelang van de behandeling, het vrijkomen van assen of bestanddelen daarvan op een dusdanige manier dat deze terechtkomen in de lucht of in het water, hetzij in de verbrandingsinstallatie, tijdens de opslag of het transport of op de stortplaats voor de assen (bijvoorbeeld stof, percolaat). Voor recyclage zijn de emissies en het afvalwater afkomstig van: energiegebruik, meer specifiek voor de opwekking van elektriciteit of de verbranding van brandstoffen: o tijdens de aanvoer van brandstof die wordt gebruikt door de vuilniswagens, en afkomstig van de verbranding van de brandstof zelf o tijdens de aanvoer van brandstof die door de installaties wordt gebruikt voor het opwekken van de nodige elektriciteit om de recyclage-installaties te laten draaien, en afkomstig van de verbranding van de brandstof zelf die door de installatie wordt gebruikt o nodig om de uitrusting voor de verwerking van de gerecycleerde materialen te laten draaien o tijdens de aanvoer van brandstof die wordt gebruikt door de voertuigen voor het transport van reststoffen en door de installaties voor reststoffen op de stortplaatsen, en afkomstig van de verbranding van de brandstof zelf 14

Methis Environmental bvba o tijdens de aanvoer van brandstof die wordt gebruikt door de voertuigen die het verwerkte recyclagemateriaal naar de markt brengen, en afkomstig van de verbranding van de brandstof zelf mogelijkerwijs ook afkomstig van goederenbehandeling; tijdens die behandeling kunnen stoffen uit het materiaal: o vervluchtigen of op een andere manier terechtkomen in de lucht (bijvoorbeeld stof) o het water dat voor de verwerking van het recycleerbare materiaal wordt gebruikt, verontreinigen. Een andere activiteit die losstaat van afvalverwerking en recyclage, zorgt ervoor dat de hoeveelheid emissies en afvalwater afneemt: voor verbrandingsinstallaties waar energie wordt geproduceerd, kan de elektriciteit (of de stoom) die wordt geproduceerd, worden beschouwd als een product dat de emissies en het afvalwater vervangt die anders zouden vrijkomen bij de productie van diezelfde hoeveelheid elektriciteit (of stoom) in een centrale. De daling van de uitstoot in de lucht en van het afvalwater afkomstig van centrales en die het resultaat is van de energieproductie, wordt tot op zekere hoogte gecompenseerd door de lozingen van de verbrandingsinstallatie. In het geval van een stortplaats die aan gasrecuperatie doet, zorgt de energieproductie er eveneens voor een daling van de uitstoot van stortplaatsgassen, maar ook hier wordt deze daling tot op zekere hoogte gecompenseerd door de uitstoot die resulteert uit het proces dat wordt gebruikt voor de energieproductie. 15

Vervanging gedrukte rekeninguittreksels door een elektronische versie: voordelen voor het milieu 3 MILIEU-IMPACT VAN DE VERONTREINIGENDE STOFFEN Dit hoofdstuk beschrijft de gevolgen voor het milieu van de bovenvermelde producten. Figuur 2 geeft een algemeen overzicht van de mogelijke milieuimpact tijdens iedere fase van de papierproductie. Figuur 2. Milieu-impact van de papierproductie (bron: gemodificeerd van UNEP, Cleaner production at pulp and paper mills:a guidance manual, 1996) 3.1 VERONTREINIGD SEDIMENT De papiernijverheid was een belangrijke bron van geaccumuleerde toxische chemicaliën in tal van rivieren in Wisconsin, en vooral dan van PCB s in de Fox River en de Green Bay in noordoost Wisconsin. Wisconsin beschikt over de grootste papiernijverheid van de Verenigde Staten. Hier is dan ook het meest uitgebreide onderzoek gedaan naar verontreinigende stoffen die afkomstig zijn van de papiernijverheid. De Clean Water Action Council heeft er 18 jaar lang gevochten voor de sanering op PCB s van de Fox River, maar voor de laatste zeven mijl van de rivier heeft de US EPA onlangs saneringsdoelstellingen vastgelegd die inhouden dat de rivier en de baai nog 16

Methis Environmental bvba zo n 55 tot 100 jaar langer ongezond blijven. (Clean Water Action Council, 2003) 3.2 CONTINUE TOXISCHE VERONTREINIGING De papiernijverheid is een belangrijke bron van toxische chemische verontreiniging. Er was wel een lichte daling van de hoeveelheid chemicaliën met de jaren (per productie-eenheid), maar die lijkt ongedaan te zijn gemaakt door de stijging van de productie. Begin de jaren 1990 werden een reeks effecten gerapporteerd met betrekking tot het visbestand stroomafwaarts van fabrieken die gebleekte kartonpulp produceren. Daarbij ging het onder meer over laattijdige geslachtsrijpheid, kleinere geslachtsklieren, veranderde vruchtbaarheid en een afname van de secundaire geslachtskenmerken. Het gewijzigde voortplantingsgedrag van de vissen werd ook gerelateerd aan wijzigingen van de endocriene mechanismen die de aanmaak van de steroïde geslachtshormonen regelen. De eerste onderzoeken werden vooral gedaan in de buurt van fabrieken die gebleekte kartonpulp produceren en waar de afvalwaterzuivering niet goed was ontwikkeld. Latere onderzoeken documenteerden een aantal van de veranderingen voor sites die over afvalwaterzuiveringsinstallaties beschikten en geen chloor gebruikten. De voornaamste aan de voortplanting gerelateerde wijzigingen (laattijdige geslachtsrijpheid, daling van de eitjesproductie, afname van de secundaire geslachtskenmerken) werden gerepliceerd bij vissen in het laboratorium die waren blootgesteld aan gezuiverd afvalwater. Onderzoeken zijn de respons van de vis in het wild blijven opvolgen naarmate de productieprocessen van deze fabrieken veranderden en er afvalwaterzuiveringsinstallaties werden geïntegreerd. In de buurt van vijf Noord- Amerikaanse sites deed de wilde vis het beter nadat de fabrieken hun processen inzake afvalverwerking en pulpproductie hadden gemoderniseerd. Deze verbeteringen zijn echter niet totaal noch universeel en de proceswijzigingen die geleid hebben tot betere milieuvoorwaarden, konden niet worden omschreven en de identificatie ervan blijft een prioriteit. In de buurt van een fabriek waar helemaal geen chloordioxide meer wordt gebruikt en het afvalwater wordt gezuiverd, worden nog steeds kleinere geslachtsklieren en een daling van de aanmaak van geslachtshormonen vastgesteld. (Munkittrick et al, 1997) 3.3 NUTRIËNTEN In een aantal landen hebben tot 60 % van de beken en meren te lijden onder eutrofiëring. De gevolgen van de toename van de hoeveelheid nutriënten in oppervlaktewater waarin afvalwater afkomstig van pulp- en papierfabrieken wordt geloosd, zijn al vele decennia duidelijk waarneembaar. De gevolgen zijn grote hoeveelheden algenschuim in rivieren, waardoor er s morgens nog 17

Vervanging gedrukte rekeninguittreksels door een elektronische versie: voordelen voor het milieu maar weinig zuurstof in het water zit. Het zuurstofgehalte in het water kan zo laag worden dat er acute vissterfte kan optreden. (Slade et al, 2004) 3.4 TOXISCHE CHEMICALIËN Voor de productie van papier worden heel wat toxische chemicaliën gebruikt, vooral dan toxische solventen en chloorhoudende samenstellingen die dienen om de pulp te bleken en te onthouten. Als onderdeel van een doorlopend onderzoek van Kavics et al. (2005) werd het afvalwater van vijf fabrieken in Canada in het laboratorium getest op het potentieel om de voortplanting van vissen te verstoren. Het onderzoek had betrekking op het afvalwater van twee thermomechanische pulpfabrieken (TMP), twee kraftcelstoffabrieken en één fabriek die aan zowel chemische als mechanische pulpproductie deed. Voor de laboratoriumtest werd volwassen witvis gebruikt, en die werd telkens gedurende 21 dagen aan het afvalwater blootgesteld. Het eindpunt van de test omvatte ook de eitjesproductie, de grootte van de geslachtsklieren, de geslachtshormonen, de secundaire geslachtskenmerken en de concentratie vitellogenine bij mannetjes, wat wordt gezien als een indicator voor estrogeniciteit. De resultaten van dit onderzoek sloten aan bij de resultaten van eerdere onderzoeken. Er waren minder eitjes, wat werd gezien als de belangrijkste indicator voor de reproductieve resultaten. De meest consistente respons was de inductie van vitellogenine bij mannetjes die waren blootgesteld aan drie van de vijf geteste afvalwaters. Met andere woorden, het afvalwater van de fabrieken lijkt stoffen te bevatten die inductie van vitellogenine veroorzaken. Andere toxines worden als biociden gebruikt om de vorming van bacteriën in de pulp en de afgewerkte papierproducten tegen te gaan. In het verleden werden toxische kwiksamenstellingen gebruikt als biocide, wat leidde tot kwikvergiftiging bij vissen. Hoge niveaus kwik in voedsel kunnen de ontwikkeling van het zenuwstelsel aantasten bij ongeboren baby s of kleine kinderen. 3.5 LUCHTVERONTREINIGING Pulp- en papierfabrieken zijn belangrijke bronnen van de meeste in de lucht voorkomende verontreinigende stoffen, zoals koolstofdioxide, stikstofoxiden, zwaveldioxiden, koolstofmonoxiden en partikels. Deze dragen alle bij tot het broeikaseffect, tot ozonwaarschuwingen, zure regen en ademhalingsproblemen. Emissies van gevaarlijke stoffen (Hazardous air pollutants (HAPs), vluchtige organische stoffen (Volatile Organic Compounds VOCs) en Totaal zwavelgereduceerd (TRS Total reduced Sulphur) zijn emissies in de lucht die toe te schrijven zijn aan de papierproductie. Bij een voldoende hoge concentratie en langdurige blootstelling kunnen toxische verontreinigende stoffen in de lucht bij de mens leiden tot kanker, vergiftiging en plotse misselijkheid zoals 18

Methis Environmental bvba braken, of ademhalingsstoornissen. Andere minder meetbare gevolgen zijn immunologische, neurologische, reproductieve, ontwikkelingsgerelateerde stoornissen en ademhalingsproblemen. Toxische verontreinigende stoffen in de lucht kunnen ook op de bodem of in meren en beken worden afgezet, waardoor zij de ecosystemen kunnen beïnvloeden en uiteindelijk, door de consumptie van verontreinigd voedsel (vooral dan zoetwatervis), ook een bedreiging kunnen vormen voor de gezondheid van de mens. Een specifieke case study uit Portugal (Lopes et al., 2003) wees uit dat de belangrijkste bron van niet-vernieuwbare CO 2 uitstoot de on-site energieproductie tijdens de papierproductie was. Door zware stookolie te vervangen door aardgas, zou de totale uitstoot met ongeveer 50 % dalen. Het merendeel van de NOx uitstoot is afkomstig van het transport, maar de papierindustrie staat hier op de tweede plaats wanneer voor de on-site energieproductie zware stookolie wordt gebruikt. Door hiervoor aardgas te gebruiken, zou dit kunnen worden teruggebracht tot 0,5 % (goed voor een daling met 40 % van de totale uitstoot). Wanneer tijdens de papierproductie on-site energie wordt geproduceerd, zorgt ook dat voor SO2-emissie. Indien ook hier zou worden overgeschakeld op aardgas, zou de SO2-emissie volgens dit onderzoek met meer dan 98 % dalen. Wanneer we kijken naar de meer algemene gevolgen, stellen we vast dat de klimaatverandering vandaag één van de grootste uitdagingen is. De volgende sectoren worden daardoor getroffen. (The Climate Group, 2006) Figuur 3. Evolutie van de gemiddelde jaartemperatuur in Ukkel, België (1833-2003), variatie tegen halfweg de 19e eeuw (1833-1862), 30-jarig voortschrijdend gemiddelde. Bron: Berekeningen Directoraat-Generaal Statistiek en Economische Informatie met gegevens van het Koninklijk Meteorologisch Instituut, België. Economie: in november 2000 bracht Dr. Andrew Dlugolecki, directeur voor de ontwikkeling van algemene verzekeringen bij CGN, de grootste verzekeringsgroep in het VK, een rapport uit waarin hij stelde dat de 19

Vervanging gedrukte rekeninguittreksels door een elektronische versie: voordelen voor het milieu klimaatverandering tegen 2065 zou kunnen leiden tot het bankroet van de wereldeconomie. Voedsel en water: de klimaatverandering zal in bepaalde gebieden zorgen voor voedsel- en watertekorten. Zo geven de voorspellingen bijvoorbeeld aan dat de rijstproductie in China tegen 2080 met een vijfde zal afnemen. 2/3 van de wereldbevolking zal tegen 2025 te kampen hebben met watertekort. Figuur 4. Evolutie van de gemiddelde jaarlijkse neerslag in Ukkel, België (1833-2003), variatie tegen halfweg de 19e eeuw (1833-1862), 30-jarig voortschrijdend gemiddelde. Bron: Berekeningen Directoraat-Generaal Statistiek en Economische Informatie met gegevens van het Koninklijk Meteorologisch Instituut, België. Weer: verwacht wordt dat zich vaker extreme weersomstandigheden zullen voordoen en er zijn gegevens, die erop wijzen dat dit reeds het geval is. Het orkaanseizoen van 2005 brak nagenoeg alle eerdere records en telde 27 stormen die een naam kregen en de ergste orkaan die het Atlantisch gebied ooit te verwerken kreeg. Er zijn statistieken voor België die de impact op temperatuur en neerslag tonen (figuren 6 en 7). De gemiddelde temperatuur en de gemiddelde hoeveelheid neerslag stijgen. Gezondheid: de klimaatsverandering zal ook leiden tot een toename van het aantal doden ten gevolge van extreme weersomstandigheden en ziekte. Een stijging van de temperatuur met 2-3 C kan het aantal mensen die risico lopen op malaria, doen toenemen met 3-5 %, oftewel met enkele honderden miljoenen mensen. Stijging van de zeespiegel: vrijwel iedere gletsjer waar ook ter wereld is de voorbije eeuw afgesmolten. Ieder jaar verliezen de ijskappen in Groenland en aan de Zuidpool samen zowat 20 miljard ton ijs aan de oceanen. Verwacht wordt dat het zeeniveau tegen 2100 met 0,88 m zal stijgen. Meer dan 20