1
is een ophoping van lymfevocht. Men spreekt ook vaak van een dikke arm. Als u een okselklieruitruiming onderging of als uw lymfeklieren werden bestraald, dan moet u rekening houden met een aantal aandachtspunten. U hebt immers een levenslang risico op lymfoedeem. 2 Deze brochure geeft u meer informatie over lymfoedeem. Hebt u nog vragen, stel ze dan gerust aan uw arts of verpleegkundige. Inhoud 1. Wat is lymfoedeem? 2. Een okselklieruitruiming 3. Wat zijn de klachten bij lymfoedeem? 4. Wat zijn de gevolgen van lymfoedeem? 5. Wat kan ik doen om lymfoedeem te voorkomen? 6. Hoe kan lymfoedeem behandeld worden? 7. Mijn gegevens
1. Wat is lymfoedeem? Wat doet het lymfevatenstelsel in ons lichaam? Zoals het lichaam een bloedvatenstelsel heeft, heeft het ook een lymfevatenstelsel. Het lymfevatenstelsel is een soort buizenstelsel dat verspreid is over het hele lichaam. In bijna alle lichaamsweefsel ontspringen kleine lymfevaten. Het lymfevatenstelsel zorgt voor de afvoer van lymfe en mondt uiteindelijk uit in de bloedbaan. Lymfe is een helder vocht dat geproduceerd wordt in alle weefsels en organen van het lichaam. In de lymfe worden stoffen opgenomen en afgevoerd die in de weefsels niet op hun plaats zijn: eiwitten, water, vreemde substanties die de weefsels zijn binnengedrongen bv. bacteriën, ontstekingscellen en kwaadaardige cellen. Op verschillende plaatsen op de lymfebanen liggen lymfeklieren die dienst doen als zuiveringsstations. 3 Bron: KWF, kankerbestrijding, lymfoedeem Wat is lymfoedeem? ontstaat als gevolg van schade, in dit geval door het verwijderen en/of het bestralen van de lymfeklieren of de oksel. Er ontstaat schade aan het normaal lymfevatensysteem, met een gedaalde transportcapaciteit van het lymfestelsel als gevolg. Eiwitrijk vocht stapelt zich op in de arm. Of iemand lymfoedeem ontwikkelt, is moeilijk te voorspellen. Ook het moment en de manier waarop iemand het krijgt is voor iedereen verschillend.
2. Een okselklieruitruiming Bij een okselklieruitruiming worden de lymfeklieren in de oksel weggenomen. De hoeveelheid weggenomen lymfeklieren varieert. Door deze wegname ontstaat een onderbreking van de lymfebanen die van de arm komen, waardoor het lymfevocht minder goed afgevoerd wordt. De eiwitten worden niet meer afgevoerd en trekken vocht aan. In bepaalde gevallen stapelt dit vocht zich op in de weefsels; Dit kan leiden tot lymfoedeem of een gezwollen arm. Het lymfevocht kan zich ook ter hoogte van de borstkas (voor- en/of achterzijde) opstapelen. is dus geen gevolg van de borstoperatie maar wel een gevolg van een okseloperatie. A: de grote borstspier B: de oksel lymfeklieren, 1 ste niveau C: de oksel lymfeklieren, 2 de niveau D: de oksel lymfeklier, 3 de niveau E: lymfeklieren boven het sleutelbeen F: lymfeklieren in de borstklier 4 kan direct na de operatie optreden, of maanden en zelfs jaren nadien. U moet hier dus steeds alert voor zijn. Het is dan ook belangrijk om na een okselklieruitruiming rekening te houden met de informatie van de arts, de verpleegkundige en de kinesist. kan ook optreden na een bestraling van de okselklieren. Na een okselklieruitruiming kan ook uw schouder pijn doen. Deze ligt vlakbij het probleemgebied dat net meer lymfevocht moet verwerken. Als er lymfoedeem optreedt, is het belangrijk zo snel mogelijk contact op te nemen met uw arts, huisarts of borstverpleegkundige om een behandeling te starten. In sommige gevallen kan er ook gekozen worden om preventief te starten met een manuele lymfedrainage.
3. Wat zijn de klachten bij lymfoedeem? Een zwelling ter hoogte van uw hand of pols, uw volledige arm, een flank van uw arm, uw oksel of op uw rug. De zwelling veroorzaakt een gevoel van stuwing. Kledij en sieraden gaan knellen door de toename in de omvang van uw arm. Door het oedeem kunnen uw gewrichten stijf zijn en pijnlijk aanvoelen. 5 Een zwaar gespannen en vermoeid gevoel in uw arm. Dit gevoel kan u zelfs ervaren als er geen duidelijke zwelling aanwezig is. Het kan gezien worden als een eerste waarschuwing. Door rust te nemen kunnen de symptomen zich herstellen. Pijn ter hoogte van uw arm, elleboog of schouder. zelf is niet pijnlijk. Bij lymfoedeem dat te snel ontstaan is, is er plots een hogere druk in het weefsel waardoor u wel pijn kan ervaren. Door lymfoedeem neemt het gewicht van de arm toe. Dit extra gewicht zorgt voor een overbelasting en pijnlijke gewrichten en dit voornamelijk ter hoogte van de schouder. 4. Wat zijn de gevolgen van lymfoedeem? Bij een ernstige vorm van lymfoedeem kan u niet meer zo goed functioneren als vroeger en bent u beperkt in uw dagelijkse bezigheden. Uw beweeglijkheid is beperkt, vooral in de schouders, nek, elleboog en pols. Doordat uw beweeglijkheid beperkt is, kan u ook meer pijn hebben. Als er niets gedaan wordt aan het lymfoedeem kan er gevaar zijn op ernstige infecties en vorming van littekenweefsel. Het weefsel wordt helemaal hard. Dit noemt men ook fibrosevorming. Fibrosevorming is niet meer te herstellen.
5. Wat kan ik doen om lymfoedeem te voorkomen? Bepaalde soorten kanker en behandelingen veroorzaken een risico op de ontwikkeling lymfoedeem. Dit is ook het geval bij borstkanker. Het is belangrijk om levenslang rekening te houden met volgende tips: 6 Controleer! Meten is weten Het is belangrijk om voor uw operatie en na uw operatie de omvang van uw arm te meten. Dit gebeurt steeds op dezelfde manier. Controleer ook uw gewicht voor de operatie, want een toename van de omvang van uw arm kan ook het gevolg zijn van een gewichtstoename. Daarom wordt de risicoarm altijd vergeleken met de gezonde arm. Men neemt als regel voor lymfoedeem een toename van de omvang van 10%. Meld ook elke zwelling aan de arts of verpleegkundige. Beweeg uw arm en schouder Beweging stimuleert de afvoer van lymfevocht. Na de operatie is het aangewezen uw arm en schouder lichtjes en geleidelijk aan te bewegen. Het is belangrijk dat u uw lichaam niet opspant maar dat u de hals, schouder en arm zoveel mogelijk ontspant. U kan uw schouder en arm het best bewegen met specifieke oefeningen. Het schoudergewricht kan u bewegen door middel van actieve en passieve mobilisatie bij de kinesitherapeut (op voorschrift van de arts). De lymfeafvoer kan belemmerd zijn als uw arm langdurig naar beneden hangt. Als u gaat zitten, leg uw arm dan wat hoger. Dat vergemakkelijkt de afvoer van het lymfevocht. Als u een lange tijd stapt, kan u het volgende doen: uw hand in uw jaszak stoppen, uw hand tussen de knopen steken, regelmatig een vuist maken maken met de hand, de arm af en toe omhoog bewegen of met een paraplu lopen. Volgende oefeningen helpen u om uw arm te mobiliseren en kan u perfect thuis uitvoeren:
Oefening 1: muurklimmen Sta met uw gezicht naar de muur en plaats uw voeten een beetje van de muur af. Uw voorhoofd kan u laten rusten tegen de muur, zo blijft u ook uw evenwicht gemakkelijker houden. Buig uw ellebogen en plaats uw handen op de muur, op schouderhoogte. Kruip nu met de vingers langzaam naar boven tot de gezonde arm helemaal gestrekt is. Probeer met de geopereerde arm zo hoog mogelijk te kruipen. Kruip dan weer langzaam naar omlaag. Rust even uit en herhaal de oefeningen een aantal keer. 7 Oefening 2: arm naar achteren bewegen Lichte spreidstand, armen naast het lichaam. Hand van de geopereerde kant zo hoog mogelijk opwaarts brengen op de rug. Als dit moeilijk is, eventueel met hulp van de andere arm. Praktisch interessant bv. om beha te sluiten en te openen, rug te wassen enz.
Oefening 3: werken met de ellebogen Ga in een gemakkelijke positie staan (schouders lichtjes achteruit en de knieën licht gebogen). Strek uw armen uit op schouderhoogte. Breng uw handen achter uw hoofd en plooi de ellebogen. Breng de ellebogen naar voor tot ze elkaar raken. Breng dan de ellebogen weer zo ver mogelijk naar achter en strek de armen weer uit. Herhaal deze oefening een aantal keer. 8 Oefening 4: zijwaartse bewegingen Ga zitten en neem een handdoek vast. Doe alsof u uw rug afdroogt met de handdoek. Wrijf de handdoek heen en weer over uw rug, eerst zijwaarts en dan van boven naar beneden. Oefening 5: armen naar achter brengen Vanop een stoel of krukje vertrekt u vanuit een juist uitgangshouding: romp recht, schouders laag en ontspannen, iets naar achter. U blijft steeds spontaan rustig doorademen. Armen samen boven het hoofd brengen en vervolgens samen naar achter de rug brengen en omgekeerd. Oefening met handen in de nek en terug met ellebogen zo ver mogelijk naar achter (rugwaarts) brengen.
Oefening 6: grote cirkels maken Vanuit stand met aangezicht naar de muur, armen langs de romp, voeten tegen elkaar. Beide armen opnieuw langs de muur opwaarts (tot handen samen) en neerwaarts bewegen. 9 Over het algemeen is sporten goed (zwemmen, fietsen en lopen). Het beïnvloedt het oedeem gunstig. Vermijd overbelasting van uw arm Beweging stimuleert de afvoer van lymfevocht, maar het is ook belangrijk om uw arm niet te veel te belasten. Probeer een evenwicht te vinden. Na een inspanning heeft uw lichaam tijd nodig om zich te herstellen. Neme deze tijd. Signalen van overbelasting zijn: zwelling, pijn of een vermoeid gevoel. Vermijd het optillen van zware lasten met de risicoarm. Vermijd zware handtassen of tassen met schouderriemen. Vermijd krachtige, herhalende bewegingen tegen een weerstand (bv. schrobben, duwen, trekken). Indien u toch de arm overbelast, leg die dan in hoogstand. Draag tijdens het reizen met het vliegtuig een armkous (al dan niet met handschoen) aan de risicoarm. Tijdens het vliegen kan uw arm door de luchtdruk gaan zwellen. Voorkom wondjes Een wondje kan oedeem veroorzaken of verergeren omdat de arm minder weerstand biedt tegen infectie. Bovendien is het lymfevocht een goede voedingsbodem voor bacteriën. De eerste tekenen van een infectie zijn: roodheid, zwelling, warmte en een plaatselijk kloppend gevoel. Ook wondroos kan voorkomen. Dit is een plotseling optredende ontsteking van de huid en gaat gepaard met koorts en koude rillingen.
Vermijd elke vorm van kwetsuur (snijwond, verbranding, insectenbeten, kattenkrabben,...). Als u zich toch gekwetst hebt, is het aangewezen om de wonde grondig te ontsmetten en af te dekken met een pleister. Draag handschoenen bij het uitvoeren van huishoudelijke taken, tuinieren of elk ander werk waarbij u zich kan kwetsen. Vermijd verwondingen aan de nagelriem bij de nagelverzorging. Vermijd verwondingen aan uw oksel bij het scheren, scheer bij voorkeur elektrisch of gebruik een ontharingscrème. Let op voor een mogelijke allergische reactie. Vermijd juwelen die wondjes kunnen veroorzaken. Gebruik een neutrale bodylotion of handcrème om de huid soepel te houden en kloven te voorkomen. Gebruik bij het zonnen een zonnecrème met een hoge beschermingsfactor. Voorkom blaren door het verbranden. Gebruik zeepvrije producten. Zeep droogt uw huid uit waardoor de kans op kleine kloofjes weer groter wordt. Droog uw arm steeds zorgvuldig af en let er vooral op dat huidplooien goed droog worden gemaakt (bv. tussen uw vingers). Maak de arts of verpleegkundige steeds attent op uw situatie, zodat er in deze arm niet geprikt wordt voor bloedafname, infuus, inspuiting Laat ook de bloeddruk steeds nemen aan de andere arm. 10 Vermijd extreme temperaturen Door extreme warmte en koude ontstaat er een verhoogde bloedtoevoer, en dus meer lymfeproductie. Vermijd plotse en extreme overgangen tussen warmte en koude. Vermijd extreme warmte door de tijd in heetwaterbaden, infraroodcabines, felle zon en sauna te beperken. Leg in een infraroodcabine of sauna een koude en vochtige handdoek op uw arm. Vermijd warme pakkingen ter hoogte van uw arm. Vermijd heet water bij het huishoudelijk werk. Handwarm water mag wel. Zit niet te dicht en niet te lang naast een houtvuur of kachel. Vermijd extreme koude door handschoenen te dragen bij erg koud weer. Ga niet te lang in de felle zon zitten.
Vermijd afknelling van de arm Draag geen spannende kledij, strak zittende juwelen of elastische banden rond de risicoarm. Draag een goed passende BH zonder beugels met brede schouderbandjes, die niet te strak zit en dit gedurende de eerste twee maanden na de operatie. 11 Vermijd overgewicht (obesitas) De pompfunctie van de spieren ondersteunt de afvloei van het lymfevocht. Wanneer men beweegt, wordt deze afvloei gestimuleerd. Mensen met overgewicht bewegen echter minder waardoor er minder afvloei van het lymfevocht is, met een verhoogd risico op lymfoedeem tot gevolg. De zwelling ontstaat vooral in de benen door extra druk. 6. Hoe kan lymfoedeem behandeld worden? De behandeling van lymfoedeem bestaat uit 2 fasen: de ontstuwings- en de onderhoudsfase. Tijdens de eerste fase, de ontstuwingsfase, wil men tot een snelle vermindering van het volume komen. Deze fase bestaat vooral uit manuele lymfedrainage, naast het verder in acht nemen van de preventieve maatregelen (zie hoger). Het ontstuwen van de arm duurt zolang er nog volumevermindering van de arm mogelijk is. Als het beoogde resultaat is bereikt, kan voor een armkous gekozen worden. Tijdens de onderhoudsfase kan u geen volumevermindering meer verwachten. De frequentie van de behandelingen vermindert. Ze hebben als doel het lymfoedeem stabiel te houden. Deze onderhoudsfase duurt vaak levenslang. Manuele lymfedrainage Als er lymfeoedeem optreedt, is manuele lymfdrainage aangewezen. Dit is een specialisatie binnen de kinesitherapie. De kinesist geeft- de patiënt een speciale massage om het
overtollige vocht en de eiwitten te verwijderen en de gezonde lymfevaten te openen. Zo wordt het functioneren van de goede vaten bevordert en kunnen ze de taak van de getroffen lymfevaten overnemen. Hierdoor verbetert de afvoer van het vocht en vermindert de zwelling. De manuele lymfedrainage volgens de Vodder-methode of de methode Leduc is een milde, cirkelvormige massagetechniek. Veel patiënten ervaren bij deze massage een kriebelig gevoel net onder de huid en een vermindering van de druk ter hoogte van de gezwollen arm. Manuele lymfedrainage kan ook aangevuld worden met compressietherapie. 12 Op voorschrift van een arts kan voor de lymfedrainage een verhoogde terugbetaling van de mutualiteit verkregen worden. We raden een kinesitherapeut aan die de manuele lymfedrainage uitvoert volgens de Vodder-methode of de Leduc-methode. Deze kinesitherapeuten hebben een gespecialiseerde opleiding gekregen. Via de website www.mldv.be kan u een Vodder-therapeut vinden in uw buurt. Een steunmouw of armkous Na de manuele lymfdrainage kan de kinesitherapeut uw arm inzwachtelen om het verkregen resultaat te behouden en te verhinderen dat de arm opnieuw gaat zwellen. De inzwachteling is dus geen therapie op zich. Na een tijd van regelmatig inzwachtelen van de arm volgt best een periode waarin u een armkous draagt. De periode dat u de armkous moet dragen is afhankelijk van de ernst van het oedeem. U draagt de armkous overdag,niet s nachts. Soms zal de kinesitherapeut uw arm intapen met als doel de vaten te vergroten,de compressiedruk op de vaten te verminderen en het bindweefselvocht te geleiden. Deze armkous wordt bij voorkeur op maat gemaakt bij een bandagist. Het dragen van een armkous is geen therapie op zich. Sommige patiënten dragen ook best een handschoen. U hebt per jaar recht op 1 armkous en 2 handschoenen op voorschrift van de behandelende arts. Patiënten met lymfoedeem dragen best ook een armkous als ze met het vliegtuig reizen omdat het drukverschil bestaande symptomen kan verergeren. Compressietherapie Compressietherapie beïnvloedt hoofdzakelijk de resorptie van vloeistoffen. Compressietherapie dient steeds in combinatie met manuele lymfedrainage voorgeschreven te worden.
Men spreekt daarom ook wel van complexe fysische therapie. Compressietherapie kan een aanvulling zijn op manuele lymfedrainage maar kan niet als enkelvoudige behandeling van lymfoedeem dienen. Met compressietherapie tracht men de oedeemvermindering te behouden. De arm wordt ingezwachteld of de patiënt krijgt een therapeutische elastische armkous of een niet-elastisch verband aan. Door de aangebrachte externe druk neemt de druk in de weefsels toe waardoor de opname van lymfe door de lymfevaten toeneemt. Intermittente compressietherapie (pressotherapie): met behulp een manchet wordt er druk uitgeoefend om het vocht uit de arm te verplaatsen. 13 Een operatie Als vorige behandelingen niet het gewenste resultaat geven, kan in overleg met uw behandelende arts een ingreep gepland worden: een transplantatie van lymfeklieren uit de lies. Mogelijke aanvullende behandelingen Lymfetaping De huid en de onderliggende weefsels worden door taping in hun functie ondersteund. U kan hierbij makkelijk blijven bewegen. Deze speciale tape komt in elasticiteit, dikte en gewicht overeen met de huid. Taping zorgt voor een betere opname van het weefselvocht en de huid wordt zachter. De tape is latexvrij en bestand tegen water. Verantwoordelijke uitgever: Borstkliniek UZ Gent. November 2012. Deze brochure werd enkel ontwikkeld voor gebruik binnen het UZ Gent. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de borstkliniek UZ Gent.
Oncologie/0106 Voor de operatie Operatiedatum: / / Omvang pols Omvang elleboog Omvang schouder Na de operatie Datum Omvang pols Omvang elleboog Omvang schouder Gewicht Voor de operatie: kg Na de operatie Datum Gewicht METINGEN LYMFOEDEEM Datum: / / 14