JAARVERSLAG 2014 - JAARPROGRAMMA 2015

JAARVERSLAG 2014 - JAARPROGRAMMA 2015 Regionaal Landschap Rivierenland vzw Vrijbroekpark - Hombeeksesteenweg 264-2800 Mechelen info@rlrl.be - www.rlrl.be - T 015 21 98 53

Jaarverslag 2014 - Jaarprogramma 2015 Regionaal Landschap Rivierenland vzw 2

Regionaal Landschap Rivierenland vzw JAARVERSLAG 2014 - JAARPROGRAMMA 2015 INHOUD 1 Werkingsgebied Regionaal Landschap Rivierenland... 6 1.1 Situering werkingsgebied... 6 1.2 Administratieve afbakening en oppervlakte van RLRL... 6 1.3 Geografisch onderscheiden van de omliggende streken... 7 2 Organisatie en structuur... 8 2.1 Oprichting en erkenning... 8 2.2 Bestuursorganen... 9 2.3 Personeel... 10 2.4 Huisvesting... 13 2.5 Professionalisering van de organisatie... 13 2.6 Werking 2014 in het kort... 15 2.7 Planning 2015 in het kort... 17 3 Actiefiches 2013-2014... 19 I. Natuurbehoud en landschapszorg... 20 II. Recreatief medegebruik en natuurrecreatie... 76 III. Natuureducatie en draagvlakvorming... 83 4 Vormingsactiviteiten... 102 5 Relatie activiteiten en geografische spreiding... 104 6 Financieel verslag... 105 6.1 Balans en resultatenrekening 2014... 105 6.2 Begroting 2015... 107 6.3 Interne staatshervorming doorbraak 64... 108 6.4 Financieel verslag Landschapsanimator... 108 LIJST VAN TABELLEN Tabel 1 1 Gemeenten aangesloten bij RLRL, hun absolute en relatieve oppervlakte en aantal inwoners.. 6 Tabel 2 1 Huidige samenstelling Dagelijks Bestuur RLRL (sinds 21/02/13)... 10 Tabel 2 2 Personeel en taakomschrijving RLRL 2014... 10 Tabel 2 3 Geplande taakomschrijving teamleden in 2015... 11 Tabel 2 4 Overzicht studiedagen en vormingen 2015... 12 Tabel 3 1 Aantal nestkasten opgehangen in 2014 per gemeente... 22 Tabel 3 2 Aantal workshops en standplaats zwaluwtentoonstelling in 2014... 22 Tabel 3 3 Overzicht aanplantingen hagen, heggen en houtkanten in 2014... 33 Tabel 3 4. Overzicht van behandelde aanvragen, uitgevoerde en geplande terreinwerken en monitoring in 2014 en 2015... 37 3

Tabel 3 5 Overzicht beheerovereenkomsten binnen RLRL op 1/1/2015... 57 Tabel 3 6 Aantal en type detailbeheerovereenkomsten op 31/12/14 per gemeente... 58 Tabel 3 7: Overzicht behaalde stemmen publiekswedstrijd regio Rivierenland... 67 Tabel 3 8: Overzicht Volkstuinprojecten werkingsgebied RLRL... 70 Tabel 4 1 Vormingsactiviteiten 2014... 102 Tabel 6 1 Resultatenrekening RLRL 2014... 105 Tabel 6 2 Balans RLRL 2014... 106 Tabel 6 3 Begroting RLRL 2015... 107 Tabel 6 4 Financieel verslag werking landschapsanimator 2014: overzicht... 109 Tabel 6 5: Financieel verslag werking landschapsanimator 2014: Personeelskosten... 109 Tabel 6 6: Financieel verslag werking landschapsanimator 2014: Projectkosten... 110 LIJST VAN FIGUREN Figuur 1-1 RLRL omvat 14 gemeenten in het zuidwesten van de provincie Antwerpen... 6 Figuur 1-2 RLRL ligt rondom de benedenlopen van de zoetwatergetijdenrivieren Nete, Dijle, Zenne en Rupel... 7 Figuur 1-3 Enkele typische streekbeelden uit het Rivierenland... 8 Figuur 3-1 Oeverzwaluwbak langs Rupel, plaatsing huiszwaluwnesten bij basisschool De Kade te Boom, en bij Jacobs Beton te Hemiksem, zwaluwworkshop Ecohuis te Boom... 21 Figuur 3-2 Bijenhotel en fauna-akker bij landbouwer in Putte... 23 Figuur 3-3 Locaties projectensoortbescherming 2014... 24 Figuur 3-4. Projectgebied Dal van de Kleine Nete met aanduiding speciale beschermingszones (groen)... 26 Figuur 3-5 Projectgebied Heffen... 28 Figuur 3-6 Evolutie kroonvolume van de Zwarte populier 2010 (voor de snoei), 2012 (na snoeifase 1), 2014 (na snoeifase 2)... 30 Figuur 3-7 Locaties aanplantingen hagen, heggen en houtkanten in 2014... 32 Figuur 3-8 (In wijzerzin beginnend links bovenaan:) Aanplant hoogstammige lindes in haag Stal Den Doornlaar, omhaagde boomgaard Baarbeekhoeve, eerste groeiseizoen haag en knotbomenrij Goorboslei, landschapsteam plant houtkant... 34 Figuur 3-9. Locaties poelprojecten 2014... 36 Figuur 3-10 Poelherstel in 2014... 38 Figuur 3-11 Poelenmonitoring: determineren van de fuikvangst, waterschorpioen, poel 3 jaar na aanleg te Leest... 38 Figuur 3-12 (In wijzerzin beginnend links bovenaan:) Hoogstamboomgaard Baarbeekhoeve, plantgoed voor de startsnoei, hoogstamboomgaard en boerentuin Mosterdpot... 39 Figuur 3-13. Locaties geknotte bomen tijdens winterseizoen 2013-2014, en aanvragen winterseizoen 2014-2015... 41 Figuur 3-14 Geknotte wilgen te Heist-op-den-Berg, knotter op net geknotte wilg te Leest, demonstratie timbersports op bijeenkomst knotteam te Bonheiden... 42 Figuur 3-15 Tomografie, dendrochronologische meting en snoei zilveresdoorndreef... 43 Figuur 3-16 Aanplant dreef Bleukensweide, levering dreefbomen Pikhakendreef, Dorpslinde Itegem na herstelsnoei... 44 Figuur 3-17 Plaatsing historische letters aan de poortmuur in Rumst... 48 Figuur 3-18 Muur van Madeleine... 48 Figuur 3-19 Locatie landschapsherstelprojecten in de omgeving van recreatieve trajecten (wandellussen, wandelnetwerken en fietstrajecten Landschapsbelevenissen)... 51 Figuur 3-20 Werkingsgebied bedrijfsplanners provincie Antwerpen vanaf 01/01/14... 55 Figuur 3-21 Beheerovereenkomsten... 56 Figuur 3-22 Locaties beheerovereenkomsten in werkingsgebied RLRL anno 01/01/2015... 59 Figuur 3-23. Fauna-akkers en akkerranden ingezaaid in Rivierenland in 2014... 61 Figuur 3-24 Infostand hoevefeesten Bevel, contactmoment akkerranden, fauna-akker Bonheiden... 62 Figuur 3-25 Akkerranden zomer en herfst... 62 Figuur 3-27 Locaties project Buitengewone Plekjes in Rivierenland... 65 Figuur 3-28 Wilgentunnel St.Katelijne-Waver, plantactie Duffel, bruin zandoogje op bloemenweide in Nijlen, zitbank compostpark Berlaar... 67 Figuur 3-29 Officiële inhuldiging, workshop Creatief met hout en workshop Wilgenvlechten tijdens publieksevenement in Niel... 68 4

Figuur 3-30 Ecologische inrichting volkstuin, natuurlijke afscheiding, tuinhuis met regenwateropvang... 69 Figuur 3-31 Overzicht geadviseerde en uitgevoerde speelzones in 2014... 73 Figuur 3-32 Actieplan leerlingen Klim-Op Bonheiden, wilgenhut en plantactie Pluishoek... 74 Figuur 3-33 Overzicht scholen... 75 Figuur 3-34 Cover en inspiratieboekje Wandelnetwerk Rivierenland, wandelbrochures Klinkaartroute en Lazaruspad... 78 Figuur 3-35 Wandelprojecten 2014... 79 Figuur 3-36 Vlonderpad Battelaer, inhuldiging Wandelnetwerkkaart in Hemiksem... 80 Figuur 3-37 Enkele broekgebieden (v.l.n.r. en boven naar onder): Cassenbroek te Rijmenam, Het Broek te Willebroek, Mechels Broek te Mechelen, en Broek de Naeyer te Willebroek... 82 Figuur 3-38 Statistieken nieuwsbrief 2014... 86 Figuur 3-39 Feest Niel, Fruithappening, Gastvrij voor de bij, Goorboslei, Hoevefeesten, Landschapsfeest, Landschapsfeest, Otterbevereiland, Scheldehappening... 89 Figuur 3-40 Opleiding Rivierkenner: lezing riviergebonden erfgoed langs de Rupel door Harry Van Royen, excursie getijdennatuur in het land van Saeftinghe, bezoek aan een tijmeethut in Lier tijdens de excursie Water in en rond de stad... 91 Figuur 3-41 Cursus Ambassadeur Hombeeks Plateau... 92 Figuur 3-42 Sfeerbeelden Landschapsfeest... 94 Figuur 3-43 Sfeerbeelden inhuldiging Otterbevereiland... 97 Figuur 3-44 Belevingsfeest, bijenhotel met infobord, bloemenweide aan gemeentehuis, projectweek, schoolmoestuinen... 100 Figuur 5-1 Geografische spreiding van de activiteiten en projecten van RLRL in 2014... 104 LIJST VAN BIJLAGEN Bijlage 1 Verslagen Algemene Vergadering en Raad van Bestuur Bijlage 2 Ledenlijsten Algemene Vergadering en Raad van Bestuur Bijlage 3 Landschapskranten Bijlage 4 Illustratiemateriaal publieksactiviteiten Bijlage 5 Publicaties Bijlage 6 Persartikels Bijlage 7 Financiële documenten 5

1 Werkingsgebied Regionaal Landschap Rivierenland 1.1 Situering werkingsgebied Het werkingsgebied van Regionaal Landschap Rivierenland ligt in het zuidwesten van de provincie Antwerpen, en strekt zich uit over het grondgebied van 14 gemeenten: Berlaar, Bonheiden, Boom, Duffel, Heist-op-den-Berg, Hemiksem, Lier, Mechelen, Niel, Nijlen, Rumst, Schelle, Sint-Katelijne-Waver en Willebroek (Figuur 1-1). Sinds 2014 is de gemeente Putte geen lid meer van het regionaal landschap. Figuur 1-1 RLRL omvat 14 gemeenten in het zuidwesten van de provincie Antwerpen 1.2 Administratieve afbakening en oppervlakte van RLRL Het werkingsgebied van RLRL is volledig gelegen in de Provincie Antwerpen (Tabel 1 1 en Figuur 1-2) Boom, Hemiksem, Niel, Rumst en Schelle behoren tot het arrondissement Antwerpen; de overige gemeenten tot het arrondissement Mechelen. De totale oppervlakte van het werkingsgebied RLRL bedraagt 42.735,63 ha. De oppervlakte per gemeente, evenals het aantal inwoners wordt weergegeven in Tabel 1 1. Tabel 1 1 Gemeenten aangesloten bij RLRL, hun absolute en relatieve oppervlakte en aantal inwoners gemeente oppervlakte (ha) % oppervlakte aantal inwoners (01/01/2015) % aantal inwoners 1 Berlaar 2.452,46 5,74 11.180 3,35 2 Bonheiden 2.912,32 6,81 14.762 4,43 3 Boom 737,32 1,73 17.540 5,26 4 Duffel 2.264,63 5,30 17.130 5,14 5 Heist-op-den-berg 8.665,95 20,28 41.800 12,53 6

6 Hemiksem 552,13 1,29 11.034 3,31 7 Lier 4.978,85 11,65 34.601 10,37 8 Mechelen 6.574,43 15,38 83.840 25,13 9 Niel 530,97 1,24 9.955 2,98 10 Nijlen 3.915,68 9,16 22.548 6,76 12 Rumst 2.021,87 4,73 15.118 4,53 13 Schelle 765,21 1,79 8.207 2,46 14 Sint-Katelijne-Waver 3.622,10 8,48 20.433 6,13 15 Willebroek 2.741,70 6,42 25.419 7,62 totaal 42.735,63 100 333.567 100 1.3 Geografisch onderscheiden van de omliggende streken Het werkingsgebied van Regionaal Landschap Rivierenland is opgebouwd rond de benedenlopen van de grote getijgebonden zoetwaterrivieren Nete, Dijle, Zenne en Rupel. Het typische zoetwatergetijdenrivierenlandschap, met haar valleien en interfluvia, vormt de blauwe draad doorheen het landschap (Figuur 1-2) en de daarmee geassocieerde geografische, landschappelijke en ecologische kenmerken (geïllustreerd in Figuur 1-3). De getijdewerking beïnvloedt de gehele loop van de Rupel, en de benedenlopen van de Dijle, Zenne en Nete. Verder stroomopwaarts stopt deze invloed en krijgt het landschap ook andere dominerende kenmerken. Zo gaat het landschap rondom RL Rivierenland naar het noorden en het noordoosten toe over in de echte Kempen met haar typische zandgronden (RL de Voorkempen en RL Kleine en Grote Nete), terwijl in het zuiden de overgang gevormd wordt naar de iets zwaardere bodemtexturen en een andere geomorfologie met een meer geaccidenteerd reliëf (RL Groene Corridor, RL Dijleland, RL Noord-Hageland). Figuur 1-2 RLRL ligt rondom de benedenlopen van de zoetwatergetijdenrivieren Nete, Dijle, Zenne en Rupel 7

Figuur 1-3 Enkele typische streekbeelden uit het Rivierenland (van boven links naar onder rechts: Zenne, kleiput, trage weg met kleine landschapselementen, schrale graslanden op rivierdonk met hoeve, broekbos, natte ruigte met dotterbloem, vochtige hooilanden met echte koekoeksbloem, Zennegat met riviergehuchtje, vollegrondsgroententeelt) 2 Organisatie en structuur 2.1 Oprichting en erkenning In de zitting van 28/02/08 besliste de deputatie van de Provincie Antwerpen om een regionaal landschap op te richten in de regio Mechelen-Lier (toen nog met werknaam Regionaal Landschap Nete-Dijle-Rupel ). Gegroeid uit de twee gebiedsgerichte projecten Natuurproject Beneden-Dijle en Itterbeekvalleiproject en uitgebreid met de gemeente Nijlen en de Rupelgemeenten Rumst, Boom en Niel werd op 03/07/08 Regionaal Landschap Rivierenland opgericht tijdens de officiële oprichtingsvergadering in het Provinciaal Instituut voor Milieueducatie in Lier (PIME). De oprichtingsakte met statuten, het verslag van de oprichtingsvergadering, het ledenregister, de lijst van bestuurders en volmachthouders werden neergelegd bij de Griffie van de Rechtbank van Koophandel te Mechelen op 09/07/08. De oprichtingsakte verscheen in het Belgisch Staatsblad op 18/07/08. Op voordracht van de Provincie Antwerpen werd op 03/06/10 het dossier ter aanvraag van een voorlopige erkenning door de Vlaamse Regering, ingediend bij het kabinet van de minister bevoegd voor leefmilieu. Op 30/11/10 keurde minister Schauvliege de voorlopige erkenning van Regionaal Landschap Rivierenland goed, met ingang van 01/12/10. Op 08/05/11 diende RLRL een dossier in ter aanvraag van een erkenning door de Vlaams minister van Onroerend Erfgoed. Dit dossier werd door minister Bourgeois goedgekeurd op 18/07/11. De werking van een landschapsanimator startte officieel vanaf 01/01/12. 8

Op 23/05/13 werd door de Bestendige Deputatie van de Provincie Antwerpen beslist om Regionaal Landschap Rivierenland voor de te dragen voor definitieve erkenning. Op 30/05/13 diende Regionaal Landschap Rivierenland een aanvraag in tot definitieve erkenning bij het kabinet van de minister bevoegd voor leefmilieu. Op 21/10/13 keurde minister Schauvliege de definitieve erkenning van het Regionaal Landschap Rivierenland goed, met ingang van 01/12/13. Regionaal Landschap Rivierenland streeft naar een grote betrokkenheid van de participerende doelgroepen. Naast overleg in het kader van de lopende acties, neemt RLRL ook deel aan werkgroepen en vergaderingen van derden. Doelstelling is om de verschillende visies in de regio maximaal op elkaar af te stemmen. Telefonische adviesverlening aan de inwoners van het werkingsgebied behoort ook tot het takenpakket van het regionaal landschap. 2.2 Bestuursorganen 2.2.1 Algemene vergadering De Algemene Vergadering van Regionaal Landschap Rivierenland is samengesteld uit de Provincie Antwerpen, alle aangesloten gemeenten en de erkende verenigingen voor natuur, landbouw, recreatie en wildbeheer, en uit een aantal adviserende instanties, conform het Besluit van de Vlaamse Regering tot vaststelling van de regelen voor de voorlopige en definitieve erkenning van regionale landschappen van 08/12/98. In de statuten is er voorzien dat de Algemene Vergadering kan worden uitgebreid met geassocieerde leden, die zonder stemrecht de vergaderingen kunnen bijwonen. De Algemene Vergadering kwam éénmaal bijeen in 2014 en werd gewijzigd tijdens de Algemene Vergadering van 20/02/14 (ledenlijst 2014 in Bijlage 2). Het verslag van de Algemene Vergadering van 20/02/14 is te vinden in Bijlage 1. Van de 99 vertegenwoordigers van de 51 vaste leden van de Algemene Vergadering zijn er 70 mannen (70%) en 29 vrouwen (30%), bij de 12 vertegenwoordigers van de 6 adviserende leden zijn er 6 mannen (50%) en 6 vrouwen (50%), en bij de 24 vertegenwoordigers van de 13 geassocieerde leden zijn er 22 mannen (92%) en 2 vrouwen (8%). 2.2.2 Raad van Bestuur De Raad van Bestuur van Regionaal Landschap Rivierenland is samengesteld uit de Provincie Antwerpen, alle aangesloten gemeenten en de erkende verenigingen voor natuur, landbouw en recreatie en de wildbeheereenheden. De 1/3-regel uit het Besluit over de regionale landschappen werd geëerbiedigd: precies 1/3 van de bestuurders komt uit de groep van overheden, precies 1/3 uit de groep van erkende natuur- en milieuverenigingen, en precies 1/3 uit de groep van erkende landbouwverenigingen, erkende toerismeverenigingen en erkende wildbeheereenheden. De Raad van Bestuur werd gewijzigd tijdens de Algemene Vergadering van 20/02/2014. De verslagen van de Raad van Bestuur en de huidige samenstelling zijn te vinden in Bijlage 1 en Bijlage 2. Van de 39 bestuurders zijn 23 mannen (59%) en 16 vrouwen (41%). De Raad van Bestuur kwam in 2014 vier maal samen op 20/2/2014, 16/6/2014, 23/9/2014 en 11/12/14. 2.2.3 Dagelijks Bestuur De Raad van Bestuur verdeelt onder haar leden de functies van voorzitter, ondervoorzitter, secretaris en penningmeester. Het dagelijks bestuur bestaat uit 4 personen plus de coördinator van het regionaal landschap. De samenstelling van het Dagelijks Bestuur werd niet gewijzigd in 2014. In Tabel 2 1 is de huidige samenstelling van het Dagelijks Bestuur weergegeven. Van de 4 dagelijks bestuurders zijn er 3 mannen en 1 vrouw. RLRL heeft een vrouwelijke coördinator en een vrouwelijke waarnemende coördinator. Het Dagelijks Bestuur kwam in 2014 zes maal samen: op 22/1/2014, 20/02/2014, 18/03/14, 16/06/14 27/08/14 en 25/11/14. De vaste agendapunten zijn: algemene zaken, personeel, projecten en samenwerkingen, voorbereiding bestuursvergaderingen. 9

Tabel 2 1 Huidige samenstelling Dagelijks Bestuur RLRL (sinds 21/02/13) Doelgroep provincie en/of gemeenten Rik Röttger, vertegenwoordiger Provincie Antwerpen (voorzitter) Griet Van Olmen, schepen gemeente Nijlen (secretaris) Doelgroep erkende milieu- en natuurverenigingen Bert Delanoeije, vertegenwoordiger Natuurpunt Mechels Rivierengebied (ondervoorzitter) Doelgroep erkende verenigingen voor toerisme, landbouw en wildbeheer Marc Van Praet, consulent Landelijke Gilden (penningmeester) 2.3 Personeel 2.3.1 Personeelsbestand RLRL In 2014 veranderde er niets aan het personeelsbestand. De wnd coördinator was de 2 maanden van 2014 afwezig wegens moederschapsverlof. De waarnemend coördinator blijft de coördinator vervangen (wegens moederschapsverlof, ouderschapsverlof en onbetaald verlof). Dit zal ook zijn voor 2015 wegens opname tijdskrediet voor 2 jaar voorzien vanaf januari 2015. De landschapsanimator zal in 2015 niet worden vervangen na het verlopen van zijn arbeidscontract (bepaalde duur tot 20/4/2015). Zijn takenpakket zal opgenomen worden door een andere medewerker na het aflopen van het PDPO project Buitengewone Plekjes. De personeelsbezetting in 2014 is weergegeven in Tabel 2 2 (ongeveer 7,5 VTE op de loonrol van RLRL). De geplande taakverdeling voor 2015 is opgenomen in Tabel 2 3. Tabel 2 2 Personeel en taakomschrijving RLRL 2014 Functie naam regime loonrol j f m a m j j a s o n d coördinator waarnemend coördinator (beleid, projectvoorbereiding, overleg partners, projectopvolging ) Martine Couvreur Ankatrien Boulanger 100% RLRL - - - - - - - - - - - - 100% RLRL * * x x x x x x x x x x medewerker landschapszorg (KLE, autochtone bomen en struiken, (speel)bossen, voorbereiding projecten landschapszorg en erfgoed) projectmedewerker (natuurrecreatie, biodiversiteit en soortgerichte maatregelen, agrarisch natuurbeheer) projectmedewerker (KLE poelen en knotbomen, fauna-akkers, rivierprojecten en streekideniteit) Tim Ghysels 100% RLRL x x x x x x x x x x x x Joke Maes 100% RLRL x x x x x x x x x x x x Elly Vaes 100% RLRL x x x x x x x x x X x x projectmedewerker (PDPO Buitengewone plekjes, vergroening op school, inrichting groene speelzones) Charlotte De Wit 100% PDPO en RLRL x x x x x x x x x x x x Communicatiemedewerker en natuureducatieve projecten Bart Vermylen 100% RLRL x x x x x x x x x x x x administratieve medewerker (algemene ondersteuning, boekhouding, loonadministratie) Els Peeters 50% Sociale Maribel en RLRL x x x x x x x x x x x x Bedrijfsplanner (agrarisch natuurbeheer, beheerovereenkomsten, akkerranden, fauna-akkers ) Katrien Proost 50% vanuit VLM in RLRL VLM x x x x x x x x x x x x 10

stafmedewerker Antwerpse regionale landschappen (VIA) Moïra Heyn 100% voor de 4 Antwerpse RL en RLDV** x x x x x x x x x x x x RLRL: basisfinanciering ANB, OE, provincie en gemeenten - ouderschapsverlof, onbetaald verlof, wettelijk en bijkomend verlof * moederschapsverlof ** met VIA-subsidies van de Vlaamse overheid en Provincie Antwerpen (werkt voor alle Antwerpse RL en) Tabel 2 3 Geplande taakomschrijving teamleden in 2015 functie naam regime taakomschrijving waarnemend coördinator Ankatrien Boulanger 100% landschapsanimator Tim Ghysels* 100% projectmedewerker natuur en landschap projectmedewerker biodiversiteit en natuurrecreatie Elly Vaes 100% Joke Maes 100% projectmedewerker PDPO Charlotte De Wit 100% communicatiemedewerker Bart Vermylen 100% administratief medewerker Els Peeters 50% bedrijfsplanner stafmedewerker Antwerpse regionale landschappen * einde contract 20/4/2015 Katrien Proost Moïra Heyn 100% (VLM) 100% (Antw. RL en) Algemene coördinatie team, projectvoorbereiding, overleg partners, projectopvolging, eindverantwoordelijkheid programmatie en werking, contacten bestuur en leden, overkoepelende projecten, beleid Landschapszorg houtig erfgoed, kleine landschapselementen (hagen, heggen en houtkanten, hoogstamboomgaarden, bosaanplanten ), klein bouwkundig erfgoed, (speel)bossen, IT-ondersteuning Projecten landschapszorg KLE (poelen en knotbomen, fauna-akkers), project Dal van de Kleine Nete in Kessel (IHD, beheerplan Kesselse Heide), streekidenteit (retroligweide ), vormingen en publieksactiviteiten Projecten biodiversiteit (landschapsbeelden) en soortgerichte maatregelen (oa vleermuizen IHD), agrarisch natuurbeheer (akkerranden), recreatief medegebruik en natuurrecreatie (wandelproject, themalussen ), vormingen en publieksactiviteiten PDPO-project Buiten-gewone plekjes, ondersteuning landschapsherstelplannen, landschapsontwerpen, natuurbeleving en groen op school, vormingen en publieksactiviteiten (2 de helft 2015: landschapszorg en erfgoed) Communicatiemedia en pers, communicatieprojecten, landschapsbeelden, natuureducatieve projecten, ondersteuning vormingen, publieksactiviteiten Boekhouding, administratie, loonadministratie, kaartverkoop, algemene ondersteuning werking vzw Promotie en opvolgen van beheerovereenkomsten met landbouwers voor agromilieumaatregelen op landbouwbedrijven; participatie in RLRL-projecten met landbouwraakvlakken Organisatie samenwerking tussen provincie en Antwerpse regionale landschappen, gemeenschappelijke projectaanvragen Antwerpse RL en, afstemmen onderlinge werking en potentiële synergiën 2.3.2 Deelname aan studiedagen en vormingen Het personeel van RLRL neemt deel aan relevante studiedagen en/of opleidingen in het kader van projecten of specifieke taken ( 11

Tabel 2 4). 12

Tabel 2 4 Overzicht studiedagen en vormingen 2015 datum plaats titel organisator deelnemer RLRL 17/02/2014 Putte Infoavond wilde bijen en bijenhotels bouwen Natuurpunt De Putter Bart 13/03/2014 Zoersel Contactdag Trage Wegen RLSD Joke 1/04/2014 Kamp C, Westerlo Trefmoment Antwerpse RL'en en Bosgroepen Provincie Antwerpen Tim, Charlotte, Joke, Elly, Els, Ankatrien, Bart 3/04/2014 Antwerpen Dag van de vzw VSDC en Fiscaal Informatief Ankatrien 8/05/2014 Landen Publieke ruimte in verbinding: groene netwerken (1) Steunpunt Straten, VRP, ANB en Atelier Publieke Ruimte Ankatrien 15/05/2014 Antwerpen Studiedag Speelnatuur Stad Antwerpen Charlotte 19/05/2014 Brussel Biodiversiteit 2020 22/05/2014 Nijlen 27/05/2014 Zoersel Publieke ruimte in verbinding: groene netwerken (2) infosessie - wet op de overheidsopdrachten National Focal Point Biodiversity Steunpunt Straten, VRP, ANB en Atelier Publieke Ruimte 3P Ankatrien Ankatrien Els 4/06/2014 Oostmalle infomoment IHD ANB Ankatrien 6/06/2014 Ieper Dag van de regionale landschappen RLIJP, RLWH iedereen 30/06/2014 Nijlen Infomarkt Beneden Nete en Kleine Nete??? 25/08/2014 Mechelen Demonstratie facturatie Venice Verico Els 6/09/2014 Herent Infodag FAB en akkerranden Prov. Vlaams Brabant Joke 9/09/2014 Gent De Europese Natuurdoelen in vraag & antwoord ANB Tim, Ankatrien 16/09/2014 Oostmalle Biodiva netwerkevent Provincie Antwerpen Ankatrien 16/09/2014 Herent Infonamiddag aanleg en beheer akkerranden Provinciaal Centrum Agrarisch Joke 24/09/2014 Brussel Praktische inleiding tot overheidsopdrachten ANB Ankatrien, Els 26/09/2015 Mechelen Infosessie Onroerenderfgoeddecreet Onroerend Erfgoed Tim, Charlotte 26/09/2014 Brussel Gebiedsgerichte Ontwikkeling (1) Regionale VRP Ankatrien 26/09/2014 Diest infodag herstel waterpartijen, visen recreatievijvers Natuurpunt Elly 13

30/09/2014 Heffen, Mechelen Provinciale Landschapsdag Provincie Antwerpen Tim, Charlotte, Joke, Ankatrien 3/10/2014 Zonhoven Landschapscontactdag Onroerend Erfgoed Tim, Elly 10/10/2014 Antwerpen Gebiedsgerichte Ontwikkeling (2) Regionale VRP Ankatrien 24/10/2014 Averbode Gebiedsgerichte Ontwikkeling (3) Regionale VRP Ankatrien 4/11/2014 Gent Inspiratiedag Agrobiodiversiteit Functionele AGNABIO Joke, Ankatrien 6/11/2014 Antwerpen Infosessie BIODIVA Provincie Antwerpen Charlotte, Ankatrien, Elly, Bart 14/11/2014 Leuven Gebiedsgerichte Ontwikkeling (4) Regionale VRP Ankatrien 19/11/2014 Antwerpen Uitwisselingsdag buitengebied beheer Vlaamse Landschappen Regionale Ankatrien 28/11/2014 Antwerpen Testmoment DIPLA-software voor landschapswerken Provincie Antwerpen i.s.m. RLLK Elly 28/11/2014 Gent Gebiedsgerichte Ontwikkeling (5) Regionale VRP Ankatrien 1/12/2014 Leest, Mechelen Workshop Vectorworks Design Express Charlotte 12/12/2014 Brussel Gebiedsgerichte Ontwikkeling (6) Regionale VRP Ankatrien 13/12/2014 Antwerpen Studiedag Vleermuizen Inverde Joke 17/12/2014 Leuven Cursus Natuurbeheerplan ANB Ankatrien, Elly 2.4 Huisvesting In 2014 was RLRL nog steeds gehuisvest op de eerste verdieping van het gebouw aan de verkeerstuin in het Vrijbroekpark te Mechelen. Na de beslissing van de Stad Mechelen om het pand De Gulden Ram in de Sint-Katelijnestraat te Mechelen te verkopen startte RLRL in 2014 de zoektocht naar alternatieve oplossingen voor de toekomst. Eind 2014 meldde provincie Antwerpen dat er kantoren vrijkwamen in het pand De Gulden Arent in de Hallestraat 6 te Mechelen. Door de verhuis van TPA Mechelen komt de 2 de en 3 de verdieping vrij. Deze lokalen zijn geschikt voor het huisvesten van het regionaal landschap. In het voorjaar van 2015 plant het regionaal landschap de effectieve verhuis. 2.5 Professionalisering van de organisatie 2.5.1 Personeelsbeleid Regionaal Landschap Rivierenland streeft naar een efficiënt, duurzaam en personeelsvriendelijk personeelsbeleid. In dat kader wordt volgende werkwijze gehanteerd: Elektronische prestatie-ingaven en agendabeheer Prestatiestaten en verlofplanning worden dagelijks digitaal ingevoerd door alle medewerkers Afspraken worden door ieder teamlid ingevoerd op een gedeelde online agenda Personeelsvriendelijk en duurzaam vervoersbeleid 14

Woonwerkvervoer met openbaar vervoer wordt volledig terugbetaald via een derde betalersovereenkomst ; woonwerkvervoer per fiets wordt vergoed via een fietsvergoeding, woonwerkverkeer per auto wordt vergoed volgens de bepalingen van het paritair comité 329.01. Voor de dienstverplaatsingen werd een contract afgesloten met Cambio autodelen, zodat medewerkers zonder eigen wagen of medewerkers die ver van de werkplek wonen vlakbij het secretariaat van RLRL een wagen kunnen reserveren. Om dienstverplaatsingen met de trein en per fiets efficiënter te maken investeerde RLRL in de aankoop en het onderhoud van een plooifiets. Gunstig personeelsbeleid Medewerkers van RLRL beschikken over een gunstige verlofregeling, gratis woon-werkverkeer met het openbaar vervoer, fietsvergoeding, een hospitalisatieverzekering en maaltijdcheques. De maaltijdcheques werden in 2014 verhoogd naar 7. Tijdens het jaar werd er gekeken naar mogelijkheden om een GSM vergoeding en werkkledij te voorzien voor de projectmedewerkers die regelmatig op terrein werken. Regelmatig teamoverleg Tweewekelijks worden algemene zaken, lopende en komende projecten en varia besproken tijdens het teamoverleg. Hiervan wordt een verslag bijgehouden. Daarnaast is er frequent informeel overleg en uitwisseling over de dagdagelijkse werking en projectopvolging per medewerker. Ruimte voor vorming en bijscholing Medewerkers krijgen de kans om hun kennis en vaardigheden uit te breiden door deelname aan studiedagen, workshops, vormingen en bijscholing. Medewerkers kunnen erg zelfstandig werken en krijgen ruimte voor eigen inbreng. Jaarlijkse functioneringsgesprekken Jaarlijks is er een functioneringsgesprek tussen de coördinator en elke medewerker. Een verslag hiervan wordt door beiden ondertekend en gebruikt als insteek voor het volgende jaar. Medewerkers kunnen doorheen het jaar beroep doen op de coördinator om persoonlijke verwachtingen, problemen e.d. te bespreken. Bij zaken die binnen het team niet kunnen opgelost worden, wordt het Dagelijks Bestuur betrokken. Transparante aanwervingsprocedure Aanwerving van personeel gebeurt volgens een vaste procedure (inzake publicatie van de vacature, behandeling van de kandidaturen, communicatie, sollicitatieproef en beslissingsprocedure). 2.5.2 Administratief beleid Ter ondersteuning van het administratief beleid werden volgende stappen ondernomen: Opstellen van een huishoudelijk reglement In het huishoudelijk reglement, goedgekeurd door de Raad van Bestuur, wordt bepaald hoe de dagelijkse werking van RLRL verloopt (verantwoordelijkheden coördinator, teamwerking en teamoverleg, organisatie en opvolging van Algemene Vergadering, Raad van Bestuur, Dagelijks Bestuur, werkgroepen). Ondersteunend personeel Sinds 01/08/13 werkt er een halftijds vaste administratieve medewerker (0.5 VTE) bij RLRL voor de boekhouding, administratie en algehele ondersteuning. Sinds begin 2012 is er (opnieuw) een communicatiemedewerker in dienst. Tot het takenpakket behoren onder meer professionalisering van het communicatiebeleid (website, elektronische nieuwsbrief, perscontacten, persmomenten, landschapsflits, Facebook ), het uitwerken van een communicatieplan en communicatieprojecten, het ondersteunen van projectmedewerkers bij hun communicatie, en de redactie van de landschapskrant in samenwerking met het team. Ondersteuning projectwerking Aankoop van specifieke software ten bate van een efficiënte projectwerking: Esri-software voor GIStoepassingen (ArcGIS), software grafische vormgeving (Adobe Design-pakketten), een CAD-plug-in voor ontwerpen op schaal (HotDoor CAD-tools), De interne bibliotheek wordt op regelmatige basis aangevuld om de interne kennis te vergroten. Een overzicht wordt digitaal opgemaakt en bewaard. Voor specifieke projecten wordt een basisuitrusting voorzien (bv. toestel om omtrek bomen te meten, laarzen, Ferraris-atlas, educatief materiaal, GPS-toestellen, geluidsrecorder, uitrusting poelenmonitoring, beamer ). 15

2.5.3 Financieel beheer Automatisering van de financiële verrichtingen en keuze voor duurzaam sparen Betalingen worden online uitgevoerd. De waarnemend coördinator en de administratieve medewerker zijn gemachtigd betalingen uit te voeren binnen de perken van de goedgekeurde begroting (cf. huishoudelijk reglement, door Raad van Bestuur bekrachtigd). Uitbetalingen van bezoldigingen en patronale RSZ-bijdragen gebeuren via een automatische betalingsopdracht. RLRL beschikt over een bankkaart voor elektronische betalingen op verplaatsing en een visakaart voor online-aankopen. De spaarrekening van RLRL is ondergebracht bij Triodos Bank, die veruit het hoogst scoort qua duurzaamheid (investeringen in ethisch verantwoorde projecten). Sinds 2014 opende RLRL ook een termijnrekening bij Triodos Bank in kader van betere rentevoeten. Professionalisering van de boekhouding Vanaf de opstart van RLRL werd een dubbele boekhouding gevoerd. Hiertoe huren we het professioneel boekhoudpakket Venice. De dagdagelijkse invoer van boekhoudkundige documenten in het softwareprogramma gebeurt door de administratieve medewerker. Op elk document komt een stempel waarin volgende gegevens worden aangevuld: datum ontvangst document, bevestiging van controle door de betrokken medewerker, akkoord voor betaling door coördinator, betalingsdatum, evt. bestelbonnummer, projectcode, boekhoudkundig(e) rekeningnummer(s) waarop de uitgave geboekt wordt. Investeringen worden afgeschreven conform de waarderingsregels vastgelegd door de Raad van Bestuur. Een erkend accountant volgt de boekhouding op en doet jaarlijks de controle van de jaarrekening. Ook tijdens het jaar wordt er indien nodig beroep gedaan op een externe boekhouder voor advies. Navolging van de wet op de overheidsopdrachten Als vzw die het grootse aandeel van haar inkomsten haalt uit overheidssubsidies, is Regionaal Landschap Rivierenland gebonden aan de wetgeving op de overheidsopdrachten. Op 29 maart 2013 gaf de federale regering haar principiële goedkeuring aan het ontwerp van koninklijk besluit dat de nieuwe regelgeving overheidsopdrachten in werking deed treden op 1 juli 2013. In 2014 volgde de waarnemend coördinator en de administratieve medewerker een opleiding hieromtrent (inclusief correcte opmaak van bestekken) georganiseerd door het Agentschap voor Natuur en Bos. Hieronder een overzicht: Voor elke aankoop wordt standaard een prijsvergelijking gedaan, waarvan een beknopte neerslag wordt bijgehouden. Voor aankopen < 8.500 excl. BTW worden minimum drie offertes gevraagd, en wordt gewerkt met een bestelbon, die door de coördinator wordt afgetekend ter goedkeuring van de bestelling. Steeds worden alle bewijsstukken (prijsvergelijkingen, offertes, bestelbonnen) bijgehouden en gearchiveerd. Voor aankopen of opdrachten voor een bedrag tussen 8.500 en 85.000 excl. BTW wordt een bestek (onderhandelingsprocedure) uitgeschreven dat wordt goedgekeurd door het Dagelijks Bestuur of de Raad van Bestuur. Gunningen worden voorbereid door een jury en bekrachtigd door de Raad van Bestuur (voor bedragen vanaf 10.000 ), of door het Dagelijks Bestuur voor lagere bedragen of indien deze het mandaat hiervoor heeft van de Raad van Bestuur (standaard bij niet overeenkomende timing van de vergaderingen van de Raad van Bestuur). Steeds worden alle bewijsstukken (prijsvergelijkingen, bestekken, offertes, gunningsverslagen, overeenkomsten met opdrachthouders) bijgehouden en gearchiveerd. Voor aankopen of opdrachten voor een bedrag > 85.000 excl. BTW wordt een bestek uitgeschreven dat wordt goedgekeurd door de Raad van Bestuur en gepubliceerd op www.publicationsonline.be. Gunningen worden voorbereid door een jury en bekrachtigd door de Raad van Bestuur. Steeds worden alle bewijsstukken (prijsvergelijkingen, bestekken, offertes, gunningsverslagen, overeenkomsten met opdrachthouders) bijgehouden en gearchiveerd. 2.6 Werking 2014 in het kort Een regionaal landschap is een streek met een eigen identiteit en met belangrijke natuur- en landschapswaarden. Het is één van de kerntaken van het regionaal landschap om dit landschap te behouden en te versterken. We willen samen met onze partners mensen overtuigen dat natuur en landschap een meerwaarde voor de regio zijn. 16

Behoud, herstel en aanleg van kleine landschapselementen in functie van natuurbehoud en - verbindingen, landschapsherstel en -beleving. Dat zijn de opdrachten voor landschapsteam. In 2014 adviseerde of begeleidde RLRL particulieren, verenigingen en gemeenten bij de uitvoering van acties. Op bijna 30 verschillende locaties verspreid over ons werkingsgebied realiseerden we projecten rond landschapsherstel, kleinschalig erfgoed en kleine landschapselementen. Zo werden er 274 bomen geplant waarvan 116 (streekeigen) hoogstamfruit en 108 in drevenverband. Daarenboven verzorgde RLRL in samenwerking met professionele boomverzorgers 90 monumentale bomen waarbij een halve kilometer dreef werd hersteld. In totaal werden bijna 4 km hagen en heggen aangeplant, 1350 m houtkant hersteld en 750 meter nieuw aangeplant. Het knotteam bestaat uit 30 actieve vrijwilligers die werden opgeleid en worden ingezet om bomen te knotten in ruil voor brandhout. In 2014 hebben ze samen 330 bomen geknot in ons werkingsgebied. RLRL coördineerde vraag en aanbod en begeleide het knotteam. RLRL behandelde 17 nieuwe aanvragen tot aanleg of herstel van poelen in 2014. Omwille van verschillende redenen leidde dit tot het opstellen van 4 stedenbouwkundige vergunningsaanvragen, waarvan 1 werd ingediend en goedgekeurd. Bijna 10 ha werd er ingezaaid met fauna-akkers, vooral in samenwerking met jagers en landbouwers. Ook landbouwers maakten kennis met het nieuwe akkerrandenproject in Rivierenland via voorbeeldacties op terrein (totaal 1,3ha akkerrand). In samenwerking met het regionaal landschap begeleidde Aculea workshops bijenhotel bouwen bij landbouwers thuis waarbij het bijenhotel aan het bedrijf werd geplaatst. Ter plaatse werd een nectar- en stuifmeelrijke haag of bloemenweide, akkerrand aangeplant of een fauna-akker ingezaaid. In ons werkingsgebied zijn er dankzij de inzet van de bedrijfsplanner van VLM 363 beheerovereenkomsten lopende bij 90 landbouwers in de streek. Het project Buitengewone plekjes bracht verloederde plaatsen en geëngageerde buurtbewoners, jeugdbewegingen, schoolkinderen en gemeentebesturen anderhalf jaar lang samen. In Rivierenland werden 13 plekjes onder handen genomen in 9 verschillende gemeenten. Het leukste plekje kreeg een buurtfeest cadeau: het bosje bij Steenbakkerijen te Niel. RLRL coördineerde bovendien het project in de provincies Antwerpen: meer info www.buitengewoneplekjes.be. Met behulp van provinciale subsidies knapte RLRL 5 extra plekjes op tot prettig groene speelzones en gaf enkele adviezen bij het reglementeren van speelbossen. Natuurbeleving staat centraal om kinderen in contact te brengen met biodiversiteit. Via milieuzorg op school werken we samen aan vergroeningacties op scholen. Denk hierbij aan het inrichten van een buitenklas, aanplantacties, speelgroen, nestkasten. Zo werden er realisaties uitgevoerd op leefschool Pluishoek te Heist-op-den-Berg en basisschool Klim-Op te Bonheiden. In kader van de Europese Natuurdoelen startten we in 2014 2 projecten op waar we samen met Bosgroep Antwerpen Zuid aan de slag gaan. Zo verkenden we het terrein en maakten concrete afspraken voor de planning en aanpak in 2015. We focussen ons op een groengebied in Heffen en de omgeving van de Kesselse Heide. Naast natuurdoelen werken we ook aan openstelling en groene verbindingen in kader van Vlaamse doelstellingen voor ANB. In nauwe samenwerking met partners lokale biodiversiteit ondersteunen door zowel concrete acties voor het verbeteren van het leefgebied voor bepaalde soorten als het inzetten op sensibilisatie en educatie door het organiseren van workshops, infomomenten, etc. - In bepaalde buurten waar zwaluwkolonies sterk bedreigd worden, werd een gerichte campagne opgestart om particulieren, gemeente en bedrijven te engageren voor het ophangen van zwaluwkunstnesten en mestplankjes i.s.m. de lokale natuurverenigingen en/of gemeentes zoals in Boom, Heist-op-den-Berg, Bonheiden en Mechelen. In totaal werden in 2014 79 kunstnesten ter beschikking gesteld en opgehangen door RLRL. In het kader van Scheldenheldenoproep van VLM werkte gemeente Schelle samen met het regionaal landschap naar een bijvriendelijke gemeente. Via de aanleg van bijenhotels en bloemenweides op verschillende locaties in de gemeente wordt nestgelegenheid en voedsel gecreëerd voor wilde bijen en wordt de bijenproblematiek onder de aandacht gebracht. De route loopt langs historisch interessante locaties die verbonden worden via een natuurleerpad. Burgers worden aangemoedigd om ook zelf initiatieven te nemen door bijvoorbeeld te zorgen voor insectenvriendelijke aanplantingen in eigen tuin en verstandig om te springen met gewasbeschermingsmiddelen. Mensen laten genieten van natuur en landschap levert heel wat op. Bewoners en toeristen die de streek beleven krijgen meer waardering. Genieten van het landschap heeft ook economische effecten. 17

Uiteindelijk willen we mensen trots maken op de streek waarin ze wonen, werken en recreëren. Bestaande en nieuwe wandelroutes van verschillende partners binnen het werkingsgebied (gemeenten, toeristische verenigingen, Natuurpunt, lokale werkgroepen) worden samengebracht, op elkaar afgestemd en verfijnd tot een coherent wandelaanbod, afgestemd op de criteria van Toerisme Vlaanderen. RLRL werkt in 2014 aan de opmaak en herdruk van Wandelnetwerk Rivierenland, met uitbreiding van het netwerk naar de gemeenten Hemiksem, Schelle en Duffel. Waar mogelijk werd het netwerk geoptimaliseerd door bv. nieuw aangelegde trage wegen op te nemen in het bestaande netwerk. Daarnaast werd er een Inspiratieboekje opgemaakt dat werd toegevoegd bij de wandelnetwerkkaart Rivierenland. Op 5 september 2014 werd de vernieuwde wandelnetwerkkaart feestelijke ingehuldigd in de Sint-Bernardusabdij van Hemiksem. RLRL ondersteunt lokale verenigingen en gemeenten bij de uitwerking en publicatie van themalussen waarbij streekidentiteit, cultuurhistorie en landschap centraal staan. In 2014 werkte we mee aan: De Klinkaartroute (Niel en Boom), Lazaruspad te Rumst, Gilliotroute (Hemiksem), Tussen Veer en Vliet (Schelle), herdruk Otter-beverpad (Willebroek) en Vallei van de Zenne (Mechelen). Verschillende verenigingen organiseren regelmatig publieksactiviteiten, studiedagen of symposia in het werkingsgebied van RLRL, waarbij de thema s landschap, natuur, natuureducatie of natuurrecreatie aan bod komen of goed aansluiten. Om RLRL verder bekend te maken proberen we geregeld met een infostand aanwezig te zijn op dergelijke activiteiten. Een greep uit de activiteiten: Scheldehappening Boom, Opening trage weg Goorboslei, Belevingsfeest, Ankona ontmoetingsdag, Gastvrij voor de bij, Levendig Landschapsfeest, Fruithappening Vrijbroekpark, Akkerrand moment Schriek, Fietstocht Milieuraad Lier, Dag van de Landbouw Mechelen, Heistse Landbouwdag Wiekevorst, Milieubeurs Schelle, Erfgoeddag. 2.7 Planning 2015 in het kort De missie van een regionaal landschap ligt decretaal vast en omvat: het bevorderen en promoten van streekeigen karakter en natuurbehoud; beheer, herstel, aanleg en ontwikkeling van kleine landschapselementen; natuurrecreatie en recreatief medegebruik en natuureducatie en sensibilisatie. Deze actiedomeinen staan niet op zich. Een regionaal landschap streeft via deze missie naar het verkrijgen en/of het vergroten van een maatschappelijk draagvlak voor natuur en landschap in eigen streek. Vanuit deze missie bepaalde RLRL een visie als leidraad en kader voor het uitwerken van de jaarplanning en uitwerken van nieuwe projecten voor de volgende jaren. De visie bestaat uit 2 pijlers: lokale en integrale gebiedsgerichte acties en projecten van A tot Z met focus op landschapszorg - erfgoed en streekidentiteit (be)leefbaar buitengebied. Aflopende projecten: Stroomlijnen gemeentelijke subsidiereglementen inzake natuur en landschap wegens besparingen bij verschillende gemeenten Landschapsbelevenissen: voorlopig staat er geen nieuwe fietstocht op het programma Alle educatieve acties werden mee geïntegreerd in de desbetreffende actiefiche om herhaling te vermijden maar uiteraard zet het regionaal landschap verder in op natuureducatie en sensibilisatie. Rivierfilms: er staat geen nieuwe film op de planning Buiten-gewone plekjes Nieuwe accenten: Bepaalde soortprojecten zoals vleermuizen en steenuilen opgenomen zullen worden in gebiedsgerichte landschapsprojecten en niet als apart project zullen beschouwd worden. Enerzijds omdat verschillende soorten meeliften met al onze terreinacties, anderzijds omdat onze kerntaak bestaat om aan landschapszorg te doen met als doel het leefgebied voor soorten te verbeteren. Onderzoek naar nieuwe zwaluwprojecten op basis van hun ecologische en educatieve waarde. Particuliere aanvragen zullen we doorverwijzen naar een informatieve webpagina zodat ze zelf aan de slag kunnen. Lokale crowdfunding in kader van Akkerranden te Nijlen, Berlaar, en mogelijks Mechelen. Dankzij onze bedrijfsplanner bakende VLM verschillende akkervogelgebieden af in Rivierenland. Hier zal het regionaal landschap extra aandacht voor hebben 18

Opstart uitvoering actieplan Landschapsbeheerplan Kesselse Heide + ruimere omgeving Samenwerking met Bosgroep Antwerpen-Zuid in kader van Europese Natuurdoelen te Heffen Kessel en Lier De landschapsbeelden voor Rivierenland zouden klaar zijn in 2015. Zodra deze ter beschikking werkt RLRL een communicatieplan hiervoor uit. Projecten in de maak RLRL zit mee in de plangroep van het Landinrichtingsproject Schelde-Rupel (VLM) en zal mee opportuniteiten voor de streek trachten te detecteren en mogelijks uit te voeren. Samen ANB en NP schrijft RLRL mee aan een (mogelijk strategisch) projectvoorstel met als thema: groenblauwe verbdingen en structuren in Mechelen-Bonheiden-Sint-Katelijne-Waver-Rumst-Zemst Willebroek Boortmeerbeek- PDPO III: Paard en Landschap wachten op goedkeuring PDPO III: Bee-o-diversiteit - wachten op goedkeuring Nieuwe website voor RLRL in samenwerking met RL De Voorkempen, aangepast communicatieplan met nog meer gebruik makend van gemeentelijke en provinciale communicatiekanalen 19

3 Actiefiches 2013-2014 In dit hoofdstuk wordt de projectwerking van Regionaal Landschap Rivierenland in 2013 toegelicht, evenals de planning voor 2014, via actiefiches voor alle projecten, vormings- en publieksactiviteiten. De inhoudstafel hieronder geeft een overzicht weer van de actiefiches 2013-2014. In Bijlage 3, Bijlage 4, Bijlage 5 en Bijlage 6 zijn artikels, illustratiemateriaal en persartikels over de acties en projecten opgenomen. OVERZICHT ACTIEFICHES RLRL (realisaties 2014 en planning 2015) I. Natuurbehoud en landschapszorg... 20 Actie 1. Soortbescherming en soortgerichte maatregelen... 20 Actie 2. Dal van de Kleine Nete te Kessel + Kesselse Heide... 25 Actie 3. Inrichting bossen en open ruimte te Heffen (IHD)... 27 Actie 4. Autochtone bomen en struiken... 29 Actie 5. Hagen en houtkanten... 31 Actie 6. Poelen... 35 Actie 7. Hoogstamboomgaarden... 38 Actie 8. Knotboom zoekt kachel... 40 Actie 9. Dreven en monumentale bomen... 42 Actie 10. Landschappelijk erfgoed... 45 Actie 11. Herstel klein bouwkundig erfgoed... 47 Actie 12. Paard en Landschap... 49 Actie 13. Landschapsherstel omgeving recreatieve trajecten... 50 Actie 14. Bedrijfsplanner en beheerovereenkomsten... 54 Actie 15. Fauna-akkers en akkerranden... 59 Actie 16. Buiten-gewone plekjes... 63 Actie 17. Landschappelijke inrichting volkstuinen... 69 Actie 18. Prettig groen... 70 Actie 19. Vergroening op school... 73 II. Recreatief medegebruik en natuurrecreatie... 76 Actie 20. Optimalisatie wandelaanbod in Rivierenland... 76 Actie 21. Groene gordel in en rond Mechelen... 80 III. Natuureducatie en draagvlakvorming... 83 Actie 22. Communicatie... 83 Actie 23. Rivierenland in de kijker... 89 Actie 24. Otter gespot Inhuldiging Otter-bevereiland... 96 Actie 25. Gastvrij voor de bij... 98 Actie 26. Wandelactiviteiten in Rivierenland... 101 20

I. Natuurbehoud en landschapszorg Actie 1. Soortbescherming en soortgerichte maatregelen Initiatiefnemer/trekker Initieel Natuurpunt; nadien ook RLRL Contactpersoon RLRL Joke Maes Partners Natuurpunt (lokale afdelingen en werkgroepen), ANB, gemeenten, Provincie Antwerpen, bosgroepen Doelgroepen Landbouwers, particulieren, gemeenten, scholen Doelstelling Algemeen In nauwe samenwerking met partners lokale biodiversiteit ondersteunen door zowel concrete acties voor het verbeteren van het leefgebied voor bepaalde soorten als het inzetten op sensibilisatie en educatie door het organiseren van workshops, infomomenten, etc. Europese, Vlaamse en Provinciale doelstellingen GIDS ADAGIO IHD, m.n.: - SBZ-gebied en habitat(s): Schelde- en Durmeëstuarium van de Nederlandse grens tot Gent BO / agromilieumaatregelen stimuleren Landschapszorg en streekidentiteit binnen ankerplaats, relictzone of beschermd landschap Provinciale Prioritaire soorten Landschapsbeelden biodiversiteit Omschrijving Landschap en biodiversiteit zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Versterking van de groene en blauwe infrastructuur verbetert voor vele soorten het leefgebied en/of de migratiemogelijkheden. Amfibieën, vlinders, bijen, zwaluwen, steenuilen, kleine zoogdieren, etc. liften mee met de meeste van onze terreinwerken (hagen en houtkanten, knotbomen, akkerranden en fauna-akkers, poelen, etc.). Soms worden in overleg met onze partners gerichte acties ondernomen. Op basis van (vroegere) waarnemingen en het huidige landschap worden soort-specifieke verbeteringen aan de inrichting en/of beheer van het landschap uitgevoerd. Als extra ondersteuning kan ook gekozen worden om kunstnestgelegenheden te voorzien. Scholen, gemeentebesturen, projectontwikkelaars en landbouwers zijn belangrijke actoren binnen de soortbescherming. Hun terreinen en eigendommen bieden een enorm potentieel aan leefgebied voor dier- en plantensoorten. Sensibiliseren en informeren blijft daarom van groot belang. Via scholen kunnen we bovendien de toekomstige beleidsmakers, ontwikkelaars, onderzoeker, etc. bereiken. Daarom ondersteunt RLRL activiteiten die deze doelgroepen bereiken en hen informeren over de mogelijkheden voor soortbescherming en zet de link met het omliggende landschap extra in de kijker. Uitgevoerd 2014 Zwaluwen In bepaalde buurten waar zwaluwkolonies sterk bedreigd worden, werd een gerichte campagne opgestart om particulieren, gemeente en bedrijven te engageren voor het ophangen van zwaluwkunstnesten en mestplankjes i.s.m. de lokale natuurverenigingen en/of gemeentes ( Tabel 3 1). De kunstnesten werden gratis geleverd door RLRL en de plaatsing gebeurde door de lokale Natuurpunt afdeling, de plaatselijke brandweer en/of het RLRL landschapsteam - Zwaluwcampagne in Groene Hofstraat en Leopoldstraat in Boom met behulp van flyers en posters - Promotie subsidiebeleid voor zwaluwen in Bonheiden door ontwerp poster 21

- Ondersteuning zwaluwcampagne in Heist-op-den-Berg. - Nestophanging in buurt van de heilig-hartcollege in Heist-op-den-Berg in kader van geplande renovatiewerken i.s.m. de gemeente - Nestophanging aan het bedrijf Jacobs Beton in Hemiksem naar aanleiding van sloop i.s.m. de gemeente - Nestophanging aan basisschool De Kade in Boom en bij particulieren - Nestophanging aan basisschool OLVI in Boom - Behandeling van individuele aanvragen voor gratis kunstnesten - Studie en contact particulieren voor kunstnestplaatsing voor gierzwaluwen in de Dageraadstraat in Mechelen. - Studie en contact particulieren voor kunstnestplaatsing voor huiszwaluwen in Hombeek (Mechelen). - Studie aanvragen particulieren in Heist-op-den-Berg naar aanleiding van de zwaluwcampagne. - In 2013 werd het ontwerp en technisch plan voor de oeverzwaluwwand uitgewerkt en de productiefase opgestart. De houten modules werden gemaakt door de v.z.w. Katholiek Onderwijs Geel-Kasterlee (KOGEKA). Op 24 en 25 juni 2014 vond de plaatsing voor de twee oeverzwaluwmodules met elk 33 broedgangen plaats aan de Rupeldijk in Willebroek. - Een inventarisatie is belangrijk om -indien nodig- het gebruik van kunstnesten bij te sturen. RLRL koos in overleg met haar partners voor een inventarisatiefocus op de gemeenten Duffel en Sint- Katelijne-Waver. RLRL wierf een geëngageerde jobstudent aan in de maand juli 2014 om de bestaande zwaluwkolonies (zowel huis-, gier-, boeren- als oeverzwaluwen) te inventariseren. In 2014 zijn er verschillende zwaluwworkshops gegeven door RLRL. Deze bestaat uit een 50 minuten durende interactieve lezing die geschikt is voor verschillende leeftijden van de lagere school. Deze workshop wordt vaak gecombineerd met een bezoek aan de zwaluwtentoonstelling van RLRL en een korte zwaluwuitstap naar zwaluwkolonies in de buurt onder begeleiding van de lokale natuurpunt vereniging. Een samenvatting van de georganiseerde zwaluwworkshops en de standplaatsen van de tentoonstelling vind je in Tabel 3 2 Figuur 3-1 Oeverzwaluwbak langs Rupel, plaatsing huiszwaluwnesten bij basisschool De Kade te Boom, en bij Jacobs Beton te Hemiksem, zwaluwworkshop Ecohuis te Boom 22

Tabel 3 1 Aantal nestkasten opgehangen in 2014 per gemeente Gemeente Aantal Kunsnesten Huiszwaluw Boerenzwaluw Gierzwaluw Oeverzwaluw Totaal aantal Berlaar 0 6 0 0 6 Bonheiden 4 0 0 0 4 Boom 12 0 5 0 17 Heist-op-den-Berg 17 3 0 0 20 Hemiksem 20 0 0 0 20 Lier 0 0 0 0 0 Niel 0 0 0 0 0 Nijlen 0 0 0 0 0 Mechelen 0 0 0 0 0 Rumst 12 0 0 0 12 Sint-Katelijne-Waver 0 0 0 0 0 Schelle 0 0 0 0 0 Willebroek 0 0 0 66 66 Totaal: 65 9 5 66 145 Tabel 3 2 Aantal workshops en standplaats zwaluwtentoonstelling in 2014 Zwaluwtentoonstelling Zwaluwworkshops Van tot Plaats Gemeente Aantal Datum 3/04/2014 18/04/2014 Gemeentehuis Hemiksem 0 25/04/2014 5/05/2014 Basisschool Heilig-Hartcollege Heist-op-den-Berg 4 29/04/2014 5/05/2014 26/05/2014 Basisschool Luchtballon Mechelen 2 6/05/2014 28/05/2014 11/06/2014 Ecohuis 't Kleibrood Boom 1 4/06/2014 * 2 11/06/2014 ** 29/06/2014 29/06/2014 Zwaluwfietstocht Milieuraad Lier 0 * Zwaluwworkshop voor kinderen georganiseerd door RLRL en Natuurpunt Rupelstreek ** zwaluwworkshop voor Basisschool OLVI De Reuzenboom Bijenhotels De bloeiende hagen, akkerranden en fauna-akkers die i.s.m. RLRL worden aangelegd zijn een goede voedselbron voor de (wilde)bijen. Een groot deel van deze bijen maakt overigens gretig gebruik van bijenhotels. RLRL heeft in 2014 verschillende activiteiten financieel en inhoudelijk ondersteund waarbij bijenhotels werden gerealiseerd. Door een samenwerking tussen verschillende partners hadden deze projecten een grote educatieve en sensibiliserende waarde. - In juli 2014 kwamen jongeren van Jeugdzorg Ter Elst uit Duffel een dagje mee helpen op de boerderij bij de familie Vercammen-Van Camp in Koningshooikt. RLRL stelde bijenhotels ter beschikking die samen met de jongeren gevuld werden. - Eind 2013 werd een bijenhotel geplaatst bij een bio-landbouwer met hoeveverkoop in Koningshooikt (Lier), in directe omgeving van wandellus Koningsbossenpad en Jutse Plaspad. Hierbij werd in 2014 een faunastrook aangelegd langs de baan en werd een infobord over de bijen aan het hotel gehangen. De locatie zal worden opgenomen in de herdruk van het inspiratieboekje dat samen met de wandelkaart Wandelgebied Pallieterland wordt verkocht. 23

- Bij een traditionele landbouwer (teelten laatste 5 jaar: silomaïs, voederbiet, wintergerst, triticale, grasland) werd een fauna-akker en bijenhotel geplaatst aan de Heerkenslei te Putte. Deze straat maakt deel uit van de wandellus Jan-Gaspad en het fietsknooppuntennetwerk. - In samenwerking met zorgboerderij Iona vzw, gelegen aan het wandelknooppuntennetwerk Kempische Netevallei werd een fauna-akker en insectenhotel met infobord geplaatst op 50m van het wandelpad; bordjes werden geplaatst om de wandelaars er naartoe te leiden. - Project Gastvrij voor de bij (zie actiefiche 25). Figuur 3-2 Bijenhotel en fauna-akker bij landbouwer in Putte Bruine vuurvlinder De bruine vuurvlinder (Lycaena tityrus) kwam vroeger algemeen voor in Vlaanderen, vooral in de provincie Antwerpen en Vlaams-Brabant. Nu heeft deze vlindersoort het heel erg moeilijk: ze werd zelfs tientallen jaren als uitgestorven beschouwd, maar een onderzoek in 2007 wees uit dat de vlinder nu ook weer in de provincie Antwerpen voorkomt. Het grensgebied tussen Heist-op-den-Berg en Begijnendijk is de belangrijkste en mogelijk enige kernpopulatie van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen. - Partnerschap Bruine Vuurvlinder: gezien het belang van het project voor het voortbestaan van de bruine vuurvlinder startte RLRL in 2014 in samenwerking met Natuurpunt en de Vlaamse Landmaatschappij het overleg opnieuw op. Zo zou op termijn het aangepast beheer en de inrichting van percelen voortgezet kunnen worden: afsluiten maaibeheerovereenkomsten, aanmoediging ecologisch bermbeheer in gemeenten van Rivierenland, (publieke) aanplantingen sleedoornheggen, Varia - In opdracht van de gemeente Bonheiden werd door de Dienst Natuur en Milieu (team natuur en Landschap) van Provincie Antwerpen een vlindervriendelijke tuin ontworpen een aangelegd in april 2014. RLRL nam deel aan de verschillende overlegvergaderingen. - Deelname Werkgroep biodiversiteit Mechelen - Deelname Werkgroep Biodiversiteit Bonheiden - Deelname Werkgroep natuur en Landschap i.k.v. Gebiedsprogramma Rupelstreek 24

Figuur 3-3 Locaties projectensoortbescherming 2014 Gepland 2015 Zwaluwen - Kunstnestplaatsing voor gierzwaluwen in de Dageraadstraat in Mechelen. - Kunstnestplaatsing voor huiszwaluwen in Hombeek (Mechelen). - Kunstnestplaatsing in Heist-op-den-Berg. - Op advies van RLRL en Natuurpunt heeft Stedelijk Ontwikkelingsbedrijf Lier autonoom gemeentebedrijf (SOLag) de sloop uitgesteld om de broedsels van de gierzwaluwen niet te beschadigen en zijn de eerste gesprekken aangeknoopt om inbouwnestkasten te voorzien in de nieuwe woonsten op de site. Dit zal verder opgevolgd worden. - Op vraag van de Stad Mechelen heeft het architectenbureau Callebaut RLRL gecontacteerd i.v.m. het voorzien van nestgelegenheden bij de restauratie van het Predikherenklooster in 2014. RLRL zal hier samen met Natuurpunt Studie advies verlenen voor mogelijke zwaluwvriendelijke maatregelen. - Verwerking en samenvatting van de waarnemingen van de zwaluwinventarisatie - Resterende aanvragen van particulieren zullen verder behandeld worden. - Aanmaak webpagina met uitgebreide informatie de soorten zwaluwen, zwaluwvriendelijke maatregelen zoals kunstnesten (wijze van ophanging, leveranciers, etc.) aanleg van modderplekjes, etc. - Onderzoek naar nieuwe zwaluwprojecten op basis van hun ecologische en educatieve waarde Bruine vuurvlinder - Partnerschap Bruine Vuurvlinder: ook in 2015 zet RLRL het overleg met de partners rond de bruine vuurvlinder voort met als doel het aanbieden van een aangepaste ondersteuning, zowel inhoudelijk als financieel opdat particulieren, gemeentes en landbouwers een aangepast beheer voortzetten of starten. - Communicatie en sensibilisatie: opmaak projectpanelen over vlinders voor publieksevenementen (informatie over vlindervriendelijke inrichting tuinen, bermbeheer, bosranden, biotoopherstel, verhogen vlinderkennis o.a. soorten in de streek ) 25

Bijen - Plaatsing bijenhotels en infoborden bij Plukbedrijf Slowberry in Lier in combinatie met aanleg van fauna-akkers en hagen. Samenwerking en financiering Projectkosten: Projectkosten: PDPO-FAUNA-AKKERS, LNE-draagvlakverbreding, RLRL via projectsubsidies provincie en basissubsidies gemeenten, provincie (DMN) en ANB Tot 2012: beheerovereenkomsten bruine vuurvlinder door het Agentschap voor Natuur en Bos Loon- en werkingskost: RLRL via basissubsidies gemeenten, provincie en ANB Gelinkte acties Actie 5. Hagen en houtkanten Actie 14. Bedrijfsplanner en beheerovereenkomsten Actie 15. Fauna-akkers en akkerranden Actie 16. Buiten-gewone plekjes Actie 25. Gastvrij voor de bij Actie 2. Dal van de Kleine Nete te Kessel + Kesselse Heide Initiatiefnemer/trekker RLRL, Bosgroep Antwerpen-Zuid Contactpersoon RLRL Elly Vaes Partners Provincie Antwerpen, Agentschap voor Natuur en Bos, Onroerend Erfgoed, gemeente Nijlen, Natuurpunt afd. De Wielewaal, beheercommissie Kesselse Heide, grondeigenaars Doelgroepen Diverse grondeigenaars en landgebruikers van het dal van de Kleine Nete, de Kesselse Heide en Het Goor (overheden, landbouwers, boseigenaars, jagers, particulieren, natuurverenigingen, wandelaars, ) Omschrijving Samen met Bosgroep Antwerpen Zuid start RLRL vanaf 2015 een gebiedsgerichte werking in de ruime regio rond Kessel, deelgemeente van Nijlen (het Tussennetegebied ). In het projectgebied bundelen we de krachten om het draagvlak te verbreden voor de Europese natuurdoelen. In verschillende deelgebieden willen we de landschappelijke kwaliteiten verhogen, zodat deze als stapstenen en corridors de vallei van de Kleine Nete als natuurkern kunnen versterken. Projectgebied Het projectgebied (Figuur 3-4) situeert zich in de ruime regio rond Kessel en omvat 4 deelgebieden: 1. Deelgebied Vallei Kleine Nete van Lier tot Vierseldijk (11) van de speciale beschermingszone Valleigebied van de Kleine Nete met brongebieden, moerassen en heiden (SBZ-HBE2100026). Dit is het zuidelijke gedeelte van de vallei van de Kleine Nete in de gemeenten Lier, Nijlen en Ranst. 2. Het beschermd landschap Kesselse Heide en Het Goor (MB 27/06/1996) 3. Bogaertsheide 4. Blauwe Hoek en Visseneinde 26

Figuur 3-4. Projectgebied Dal van de Kleine Nete met aanduiding speciale beschermingszones (groen) Doelstelling Algemeen Binnen het gehele projectgebied streven RLRL en de Bosgroep naar een gezamenlijke visie, gedragen door de grondeigenaars en landgebruikers, en vastgelegd in een Natuurbeheerplan. Acties omvatten o.a. het verwijderen van exoten, het omvormen van monotone tot inheemse gemengde bestanden, het verhogen van de algemene kwaliteit van de bosbestanden, het creëren van habitatwaardig bos door omvorming of door bebossing, landschappelijke opwaardering, het creëren van verbindingen door aanleg en herstel van KLE s, het opwaarderen van oude visvijvers, en het tegengaan van verrommeling door afbraak van weekendverblijfjes. Provincie Antwerpen stelde voor deelgebied 2 (beschermd landschap) een landschapsbeheerplan op dat werd goedgekeurd op 05/05/2014. In het landschapsbeheerplan zijn verschillende acties opgenomen, onder meer een actie rond streekeigen plantgoed, inrichting van onverharde wegen, instandhouding van walgrachten, dreven en bouwkundig erfgoed, het herstel van heiderelicten, een specifiek beheer voor aandachtsoorten, realisaties van verbindingen, omvorming van monotone bossen naar inheems gemengde bossen, het creëren van bosranden, en de herwaardering van kleine landschapselementen. Ook deze actiepunten zal RLRL i.s.m. de Bosgroep op het terrein stimuleren, in overleg met de eigenaars en d.m.v. landschapspremies. Hiervoor zullen infomomenten, contactdagen en demonstratieprojecten georganiseerd worden die kaderen binnen de vooropgestelde maatregelen. Europese, Vlaamse en Provinciale doelstellingen GIDS ADAGIO IHD, m.n.: - SBZ-gebied en habitat(s): SBZ-HBE2100026 deelgebied 11 BO / agromilieumaatregelen stimuleren Landschapszorg en streekidentiteit binnen ankerplaats, relictzone of beschermd landschap Provinciale Prioritaire soorten Landschapsbeelden biodiversiteit Uitgevoerd 2014 - Deelname vergadering beheercommissie op 27/02/2014 te Nijlen: bespreking voorlopig definitieve versie landschapsbeheerplan Kesselse Heide Het Goor - Terreinverkenning beschermd landschap Kesselse Heide Het Goor met Provincie Antwerpen en Onroerend Erfgoed op 22/05/2014 27

- Uitwerken en indienen IHD-project Dal Van de Kleine Nete i.s.m. Bosgroep Antwerpen Zuid Gepland 2015 - Terreinverkenning projectgebied met Bosgroep - Afstemming met ANB (verantwoordelijken voor beheerplannen, IHD, en relatiebeheerder) en betrokken partners - Organisatie infomarkt met toelichting i.s.m. betrokken actoren - Opvolging Overlegplatforms Natura 2000 - Uitwerken cursus Heidekenner voor deelgebied 2 (beschermd landschap) van het projectgebied, cursus gepland in 2016 - Eerste terreinrealisaties (o.a. herstel historische houtwal Vogelzang) Samenwerking en financiering RLRL via basissubsidies gemeenten, provincie en ANB Grondeigenaars via landschapspremies (en evt. via beheerovereenkomsten vanaf 2014), investeringssubsidies IHD Gelinkte acties Actie 1. Soortbescherming en soortgerichte maatregelen Actie 4. Autochtone bomen en struiken Actie 5. Hagen en houtkanten Actie 6. 28

Poelen Actie 9. Dreven en monumentale bomen Actie 10. Landschappelijk erfgoed Actie 12. Paard en Landschap Actie 14. Bedrijfsplanner en beheerovereenkomsten Actie 15. Fauna-akkers en akkerranden Actie 23. Rivierenland in de kijker Actie 3. Inrichting bossen en open ruimte te Heffen (IHD) Initiatiefnemer/trekker RLRL, Bosgroep Antwerpen-Zuid Contactpersoon RLRL Ankatrien Boulanger, Joke Maes Partners Agentschap voor Natuur en Bos, Provincie Antwerpen, Onroerend Erfgoed, Natuurpunt, grondeigenaars Doelgroepen Eigenaars, beheerders Doelstelling Algemeen Versterken van de aanwezige natuurkernen (natuurgebieden, SBZ, VEN) door een aangepast beheer van het aangrenzende projectgebied. Europese, Vlaamse en Provinciale doelstellingen GIDS ADAGIO IHD, m.n. - SBZ-gebied en habitat(s): Schelde- en Durmeëstuarium van de Nederlandse grens tot Gent BO / agromilieumaatregelen stimuleren Landschapszorg en streekidentiteit binnen ankerplaats, relictzone of beschermd landschap Provinciale Prioritaire soorten Landschapsbeelden biodiversiteit Omschrijving Het gebied in het noorden van Heffen vlakbij het Zennegat, bestaande uit open weides enerzijds en bossen anderzijds, ligt in de omgeving van verschillende deelgebieden van de speciale beschermingszone Schelde- en Durmeëstuarium (Zennegat langs de Rupel ). Daarnaast grenst het gebied in het oosten aan het natuurgebied Battenbroek, in het westen aan het Broek. Het projectgebied zelf is gelegen in VENgebied. Dit geeft het projectgebied de mogelijkheid om een versterking te bieden voor het goed functioneren van de natuurkernen rondom. in relictzone, ankerplaats en beschermd erfgoed landschap Zennegat-Battenbroek De rol van RLRL bestaat erin om i.s.m. Bosgroep Antwerpen Zuid de uitvoering van de actiepunten op het terrein en in de aangrenzende gebieden te stimuleren bij de betrokken eigenaar(s). In het projectgebied streven we naar een totaalproject waarbij de omvorming van het populierenbos wordt aangepakt, de landbouwpercelen landschappelijk worden ingepast ter verhoging van de habitatkwaliteit voor onder meer de vleermuizen. Het natuurverhaal in dit gebied zal gekoppeld worden aan een mensgericht verhaal. Door middel van de uitwerking van een aangepast toegankelijkheidsreglement wordt de brug gelegd tussen landbouw, natuurdoelstellingen en natuurbeleving. 29

Figuur 3-5 Projectgebied Heffen Uitgevoerd 2014 - Overleg Bosgroep Antwerpen Zuid en Regionaal Landschap Rivierenland - Verkenning gebied via terreinbezoeken landschapscontactdag Sigmawerken Onroerend Erfgoed Agentschap Natuur en Bos - Opmaak omvormingsplan van populierenbos, met bijhorend herbebossingsplan door Bosgroep Antwerpen Zuid. - Communicatie instandhoudingsdoelstellingen in Landschapskrant RLRL Gepland 2015 - In samenwerking met het ANB, Onroerend erfgoed en de stad Mechelen zal er in 2014 de opmaak van een gemeenschappelijke visie voor deze zone opgestart worden. - Voorbereiding vertaling IHD rapporten en soortbeschermingsprogramma s naar doelen op terrein in afstemming met de managementplannen / overlegplatforms (uitgesteld naar begin 2015) - Voorstelling en goedkeuring omvormingsplan door eigenaar Nazorg en opvolging Continue opvolging en afstemming met lopende processen in de regio: Sigmaplan, IHD-doelen (sbz Schelde- en Durmeëstuarium) Samenwerking en financiering RLRL via basissubsidies gemeenten, provincie en ANB Gelinkte acties Actie 1. Soortbescherming en soortgerichte maatregelen Actie 4. Autochtone bomen en struiken Actie 5. Hagen en houtkanten Actie 6. 30

Poelen Actie 9. Dreven en monumentale bomen Actie 10. Landschappelijk erfgoed Actie 14. Bedrijfsplanner en beheerovereenkomsten Actie 15. Fauna-akkers en akkerranden Actie 23. Rivierenland in de kijker Actie 4. Autochtone bomen en struiken Initiatiefnemer/trekker RLRL Contactpersoon RLRL Tim Ghysels Partners Regionale landschappen (RLGC, RLSD, RLKGN, RLDV, RLD), INBO, ANB, bosgroepen (BG Antwerpen Zuid, BG Groene Corridor, BG Dijle-Geteland, BG Zuiderkempen), VLM, Vereniging voor Bos in Vlaanderen, gemeenten, Provincie Antwerpen, Natuurpunt, IGO Leuven Doelgroepen Alle actoren die autochtoon plantgoed (Plant van Hier-plantgoed) willen planten: particulieren, gemeenten, natuurverenigingen, landbouwverenigingen, wildbeheereenheden, bosgroepen, Doelstelling Algemeen Bijdragen aan de instandhouding van autochtone bomen en struiken uit de streek, door autochtoon plantgoed te voorzien voor (op termijn alle) plantacties binnen het werkingsgebied, door resterende autochtone groeiplaatsen te helpen beschermen en beheren, en de vraag naar autochtoon plantgoed te verhogen door sensibilisatie en promotie van het label Plant van Hier. Europese, Vlaamse en Provinciale doelstellingen GIDS ADAGIO IHD BO / agromilieumaatregelen stimuleren Landschapszorg en streekidentiteit binnen ankerplaats, relictzone of beschermd landschap: Ankerplaats Dijlevallei tussen Mechelen en Rijmenam; Relictzones Kasteel- en hoevedomeinen Land van St.-Katelijne-Waver, Dijle-vallei stroomafwaarts Leuven Provinciale Prioritaire soorten Landschapsbeelden biodiversiteit Omschrijving Autochtone bomen en struiken bezitten het oorspronkelijk genetisch materiaal van de streek, en zijn dus een belangrijk aspect van het landschappelijk erfgoed. Door een veranderd landgebruik zijn de meeste groeiplaatsen van autochtone bomen en struiken, zoals bossen, hagen en houtkanten, verdwenen uit het landschap. Bovendien worden tegenwoordig de meeste heraanplantingen gedaan met plantmateriaal uit andere delen van Europa, vaak met aanzienlijk verschillend erfelijk materiaal, wat problemen kan opleveren i.v.m. bloeitijdstip en ziekteresistentie. Om de bewaring van het genetisch erfgoed van de streek te ondersteunen oogst RLRL zaden van geïnventariseerde autochtone herkomstgebieden en gebruikt het plantsoen na opkweek door een erkend boomkweker voor landschapsherstelprojecten in de streek. Voor de zaadoogst werkt RLRL samen met partners in beide herkomstgebieden die het werkingsgebied telt (Brabants District West en Kempens District). Zo kan de genetische diversiteit bewaard blijven en kan de oogstinspanning per soort optimaal verdeeld worden. 31

Voor het behoud van de nog aanwezige locaties met autochtone bomen en struiken, loopt in de provincie Antwerpen een PDPO-project Plant van Hier, Platteland van Hier, waarin alle regionale landschappen en bosgroepen met lokale partners inzetten op 1) sensibiliseren over en herstellen van bestaande (bedreigde) autochtone restpopulaties in de provincie door aangepast (achterstallig) beheer, 2) verhogen van het aanbod aan autochtoon plantgoed, door oogsten op geïnventariseerde en erkende groeiplaatsen en opkweek van de autochtone zaden door erkende boomkwekers, 3) meehelpen aan de erkenning van autochtone groeiplaatsen in de provincie en inburgering van het label Plant van Hier, 4) vraag en aanbod in de provincie op elkaar afstemmen via breed partnerschap en 5) sensibilisatie van grondeigenaars, grondgebruikers, milieuambtenaren, brede publiek en doorstroming van het plantgoed naar plantacties in het Antwerpse platteland. Uitgevoerd 2014 - Overleg zaadoogst BDW: evaluatie voorbije jaren. Noodzaak voor 2017 doorgegeven. Oogstlocaties voor kwekers doorgegeven. - Tweede snoeifase Zwarte populier te Muizen (foto). - Advies i.v.m. zaadoogst boskwekers 2014, leveringen contracteelt plantseizoen. - Verspreiding autochtoon plantgoed. - Begeleiding zaadoogst Mispel (Brede Zeype, Lier) en stekname Zwarte populier (Muizen, Mechelen) - Selectie deelname plechtigheid in het Federaal Parlement voor de viering van het Feest van de Dynastie. Figuur 3-6 Evolutie kroonvolume van de Zwarte populier 2010 (voor de snoei), 2012 (na snoeifase 1), 2014 (na snoeifase 2) Gepland 2015 - Volgens de samenwerkingsovereenkomst Plant van Hier blijvend overleg rond zaadoogsten door de private sector. RL duidt mogelijke oogstlocaties aan en geeft deze door aan de kwekers. - Opvolging tweede onderhoudssnoei Zwarte populier te Muizen. Opvolging opkweek stekken Zwarte populier - Verdere communicatie en promotie via gebruikelijke communicatiekanalen. - Aanplantingen in werkingsgebied RLRL met Plant van Hier voortzetten. Nazorg en opvolging Voor autochtone groeiplaatsen die tijdens onze inventarisatie werden beoordeeld als suboptimaal beheerd, willen we een aangepast beheer voorstellen/uitvoeren/stimuleren i.s.m. de eigenaar. De opkweek van geoogst autochtoon zaad wordt geregeld opgevolgd bij de kweker. Aangeplant autochtoon plantgoed wordt om de drie tot vijf jaar bezocht; hierbij wordt een foto gemaakt, en de evolutie van het plantgoed beschreven. Alle informatie wordt in een GIS-gerelateerde databank bijgehouden. Samenwerking en financiering Autochtone zaadoogst: personeelskosten via basissubsidies, oogsturen zelf via private sector 32

Verspreiding autochtoon plantgoed: 70% RLRL via basismiddelen gemeenten en provincie; 30% grondeigenaar Herstel van autochtone groeiplaatsen en projectcommunicatie: 70% RLRL via basismiddelen, eventueel indienen van specifieke subsidiedossiers, aanvragen onderhoudspremies OE, Loon- en werkingskosten medewerker RLRL: RLRL via basissubsidies gemeenten en provincie Gelinkte acties Actie 5. Hagen en houtkanten Actie 10. Landschappelijk erfgoed Actie 5. Hagen en houtkanten Initiatiefnemer/trekker RLRL Contactpersoon RLRL Tim Ghysels Partners Gemeenten, Natuurpunt, landbouworganisaties, wildbeheereenheden Doelgroepen Diverse grondeigenaars: landbouwers, particulieren, openbare besturen, Doelstelling Algemeen Behoud, herstel en uitbreiding van het netwerk van hagen en houtkanten in functie van landschapsherstel, landschapsbeleving, natuurbehoud, versterking van ecologische corridors, en behoud van autochtone bomen en struiken. Europese, Vlaamse en Provinciale doelstellingen GIDS ADAGIO IHD, m.n.: - SBZ-gebied en habitat(s): Historische fortengordels van Antwerpen als vleermuizenhabitats BO / agromilieumaatregelen stimuleren Landschapszorg en streekidentiteit binnen ankerplaats, relictzone of beschermd landschap: Beschermd landschap Zennegat-Battenbroek; Ankerplaatsen Dijlevallei tussen Mechelen en Rijmenam, Zennegat en Battenbroek, Vallei van de Bruine Beek met kasteeldomeinen Berentrode en Zellaar; Relictzones Dijle-vallei stroomafwaarts Leuven, Bos- en valleigebied Bruine Beek, Krekelbeek, Zwartwaterbeek/Raambeek, Akker- en valleigebied Vaartland, Zennevallei met haar beemden ten noorden van het Brussels Gewest, Open akkergebied Bernum Buggeneinde Locht, Kasteel- en hoevedomeinen Land van St.-Katelijne-Waver, Vallei van de Nete en kasteeldomeinen, Bos- en akkergebied Itegemse Heide en Averechten, Fortengordel Lier Provinciale Prioritaire soorten Landschapsbeelden biodiversiteit Omschrijving Met bijzondere aandacht voor het historisch voorkomen van hagen en houtkanten in het landschap willen we de missing links binnen het KLE-netwerk in kaart brengen en waar mogelijk en wenselijk herstellen. Als basis voor de selectie van missing links willen we historische kaarten vergelijken met actuele inventarisaties (onder meer de provinciale landschapskaart, PIH 2007). Voor de aanplant van hagen en houtkanten wordt rekening gehouden met: - Cultuurhistorisch voorkomen van hagen en houtkanten - Wenselijkheid van heraanplant uitgaande van de huidige natuur- en landschapswaarden 33

- Meerwaarde van de locatie voor heraanplant: voldoende landschappelijke en/of natuurwaarde in de nabijheid (liefst nabij andere KLE, bos, natuurgebieden, groenblauwe verbindingen), exacte ligging niet in vertuinde plek, voldoende ruimte voor aanplant (min. 10 meter haag /houtkant). - Overeenkomst met eigenaar: bijdrage van 30% in de kosten, akkoord over soortenkeuze (autochtoon en standplaatsgeschikt), haag/houtkant te onderhouden en te behouden voor een minimumperiode van 10 jaar, geen pesticiden te gebruiken in de aanplant, toelaten monitoring en publicatie van gegevens; RLRL levert plantschema en organiseert de eventuele aanbesteding. Uitgevoerd 2014 (Figuur 3-7 en Tabel 3 3) - Aanplant 3917 meter hagen en heggen en 880m² houtkanten (13.686 planten in totaal) op 20 locaties te Berlaar, Bonheiden, Duffel, Heist-op-den-Berg, Lier, Mechelen, Nijlen en Schelle, met inplanting van 31 hoogstammige bomen in bepaalde hagen. (vijf werven werden afgerond in jan-feb 2015) - Herstel houtkanten bij vier landbouwers en een imker (750 planten) op 5 locaties. Bestrijding Amerikaanse vogelkers in eigen beheer na adviesverlening RLRL, aankoop plantgoed om houtkant op te vullen waar nodig. - Ondersteuning aankoop plantgoed bij twee bosaanplanten: Bos voor Iedereen aan de Brede Zeyp te Lier en Speelbos Park Bel-Air te Willebroek. Figuur 3-7 Locaties aanplantingen hagen, heggen en houtkanten in 2014 Tabel 3 3 Overzicht aanplantingen hagen, heggen en houtkanten in 2014 Nr Gemeente Adres Type AANLEG KLEINE LANDSCHAPSELEMENTEN Aantal stuks Aard cliënt 1 Mechelen Den Battelaer Houtkant 50 Natuurvereniging 2 Bonheiden Dobbelhuizen Haag 500 Particulier 3 Bonheiden Krankhoefpad Houtkant 100 Particulier 4 Duffel Mosterdpot Haag 350 Natuurvereniging 34

5* Hulshoutsesteenweg Hagen & Heggen 2191 Particulier 6* Bonheiden Reetlei Hagen & Heggen 875 Particulier 7 Bonheiden Taboralaan Hagen 751 Landbouwer 8* Bredestraat Haag & Houtkant 1115 Particulier 9* Schelle Steenwinkelstraat Haag, Heg & Houtkant 275 Particulier 10 Berlaar Misstraat Hagen & Heggen 1600 Landbouwer 11 Mechelen Marterstraat Haag 320 Particulier 12* Mechelen Baarbeekstraat Hagen 3634 Landbouwer 13 Lier Hagenbroeksesteenweg Haag 900 Landbouwer 14 Hulshout Heg 100 Landbouwer 15 Lier Galgeveld Haag 275 Landbouwer 16 Bonheiden Oude Baan Haag 100 Particulier 17 Mechelen Grote Heide Haag 100 Landbouwer 18 Mechelen Kleine Heide Houtkant 75 Particulier 19 Nijlen Molenerf Haag 75 Particulier 20 GROTE BOSAANPLANTEN Goorvoetweg Haag 300 Particulier SUBTOTAAL 13686 21 Willebroek Park Bel-Air Bosaanplant 475 Gemeente 22 Lier Brede Zeype Bosaanplant 2250 Natuurvereniging HERSTEL KLEINE LANDSCHAPSELEMENTEN 23 Heist-opden-Berg Heist-opden-Berg Heist-opden-Berg Heist-opden-Berg SUBTOTAAL 2725 Langendijk Houtkant 125 Landbouwer 24 Lier Mijl Houtkant 125 Landbouwer 25 Berlaar Ezenhoek Houtkant 100 Landbouwer 26 Berlaar Melkouwenstraat Houtkant 175 Landbouwer SUBTOTAAL 525 TOTAAL 16936 * Projectuitvoering door omstandigheden (deels) overgeheveld naar jan-feb 2015. 35

Figuur 3-8 (In wijzerzin beginnend links bovenaan:) Aanplant hoogstammige lindes in haag Stal Den Doornlaar, omhaagde boomgaard Baarbeekhoeve, eerste groeiseizoen haag en knotbomenrij Goorboslei, landschapsteam plant houtkant Gepland 2015 - Aanplantingen hagen en houtkanten door landschapsteam in kader van landschapsanimatorwerking (momenteel 5 projecten in bespreking, is volgens schema voorgaande jaren) - Terreinbezoeken en opmaken aanplantingsplannen voor uitvoering in plantseizoen 2015-2016 - Advies aanplant en beheer hagen, heggen, houtkanten - Opvolging en monitoring aanplantingen 2010-2015 Nazorg en opvolging Aangelegde en herstelde hagen en houtkanten worden minstens om de drie tot vijf jaar bezocht; hierbij wordt een foto gemaakt, de evolutie van de haag of houtkant en de vegetatie beschreven. Alle informatie wordt in een GIS-gerelateerde databank bijgehouden. Samenwerking en financiering Verspreiding plantgoed en eventueel aanplant: 70% door RLRL via basissubsidies gemeenten, provincie en ANB, en subsidies OE; 30% door grondeigenaars Loon- en werkingskost: RLRL via basissubsidies gemeenten en provincie en ANB en via subsidies OE Gelinkte acties Actie 4. Autochtone bomen en struiken Actie 10. Landschappelijk erfgoed Actie 12. Paard en Landschap Actie 13. Landschapsherstel omgeving recreatieve trajecten Actie 14. Bedrijfsplanner en beheerovereenkomsten Actie 16. Buiten-gewone plekjes Actie 17. Landschappelijke inrichting volkstuinen Actie 18. Prettig groen Actie 19. Vergroening op school 36

Actie 6. Poelen Initiatiefnemer/trekker RLRL Contactpersoon RLRL Elly Vaes, Tim Ghysels Partners Gemeenten, Natuurpunt, Hyla, landbouworganisaties, wildbeheereenheden Doelgroepen Diverse grondeigenaars: particulieren, natuurverenigingen, landbouwers, gemeentebesturen en andere openbare besturen, Doelstelling Algemeen Het poelennetwerk in het werkingsgebied versterken en zo het leefgebied voor watergebonden planten en dieren verbeteren, verbinden en uitbreiden; via sensibilisatie en promotie verschillende doelgroepen overtuigen van de waarde van natuurlijke poelen. Europese, Vlaamse en Provinciale doelstellingen GIDS ADAGIO IHD BO / agromilieumaatregelen stimuleren Landschapszorg en streekidentiteit binnen ankerplaats, relictzone of beschermd landschap: relictzone Bos- en akkercomplex Hulshout - Westerlo Provinciale Prioritaire soorten Landschapsbeelden biodiversiteit Omschrijving Het poelenproject omvat drie luiken: selectie, terreinwerken, en monitoring. - Selectie van potentiële locaties voor poelaanleg en herstel: Aanvragen voor poelaanleg en herstel worden eerst geëvalueerd op basis van GIS-data en een telefoongesprek met de eigenaar of beheerder. Vervolgens wordt een terreinbezoek uitgevoerd: inschatten omgeving (kolonisatiekansen voor planten en dieren), uitvoering boring om de grondwaterstand en bodemkenmerken te controleren, nagaan of er geen kwetsbare vegetaties kunnen vernietigd worden, verifiëren van de toegankelijkheid voor de kraan, afstemmen van de voorwaarden van RLRL (eigenaar/beheerder betaalt 30%, behoudt de poel voor min. 10 jaar, staat in voor regulier onderhoud, zet geen planten of dieren uit, gebruikt geen pesticiden in de omgeving van de poel, beschermt de poel tegen grote grazers, laat monitoring en publicatie van gegevens toe) met de verwachtingen van de eigenaar. Bij akkoord wordt een contract opgemaakt en organiseert RLRL de uitvoering van de werken. - Terreinwerken: RLRL maakt de technische plannen op en regelt de nodige vergunningsaanvragen. De aanvragen van het betreffende jaar worden gebundeld in een bestek. De terreinwerken worden nauwlettend opgevolgd. - Poelenmonitoring: Aangelegde en herstelde poelen worden na drie jaar gemonitord. Hierbij worden foto s gemaakt, de toestand van de poel beschreven, de waterparameters gecontroleerd en een inventaris opgesteld van de aanwezige waterdieren en amfibieën (bemonstering met netten en fuiken). Soortendata worden ingevoerd op www.waarnemingen.be. De resultaten worden samen met een beheeradvies overgemaakt aan de poeleigenaar of beheerder. Uitgevoerd 2014 (Figuur 3-9) Selectie: - Behandeling van 17 nieuwe aanvragen tot aanleg of herstel van poelen (Tabel 3 4). Eén poel werd op basis van de GIS-analyse geweigerd; één aanvraag uitgesteld door de eigenaar en één geannuleerd. 37

- Terreinbezoeken op 14 locaties, waarvan 6 locaties geschikt voor aanleg/herstel in 2015, 1 locatie geschikt voor aanleg in 2016. Eén beheerder overleed, waardoor de verdere behandeling van het dossier werd uitgesteld. - Waterbodemonderzoek door PIH voor een poel in Callebeekbos te Hemiksem. - Stedenbouwkundige vergunningsaanvragen opgesteld voor 4 poelen, waarvan 1 ingediend en goedgekeurd. Eén eigenaar annuleerde na opmaak van het dossier. Figuur 3-9. Locaties poelprojecten 2014 Terreinwerken: herstel van 1 poel te Heist-op-den-Berg (Figuur 3-9Fout! Verwijzingsbron niet gevonden.) Poelenmonitoring: - Aankoop van basisuitrusting (neopreen waadpakken, schepnetten, plastic bakjes, wetenschappelijke meettoestellen en fuiken) en determinatieboeken - Monitoring van alle 7 poelen aangelegd of hersteld in 2011 (Tabel 3 4) i.s.m. met vier vrijwillige poelenmonitors (o.a. van Poelenwerkgroep Natuurpunt en Natuurpunt afd. De Wielewaal) - Opmaak openbare Flickr-fotocollectie met foto s van de poelen, werkwijze en aangetroffen soorten (https://www.flickr.com/photos/rivierenland/collections/72157633988184544/) - Invoeren van 149 waarnemingen van amfibieën en waterdiertjes op www.waarnemingen.be (http://waarnemingen.be/user/view/96146) - Publicatie artikel poelenmonitoring 2013 in ANTenne 2014-2(april-juni) 38

Tabel 3 4. Overzicht van behandelde aanvragen, uitgevoerde en geplande terreinwerken en monitoring in 2014 en 2015 Volgnr. Actie Gemeente Adres Eigenaar A90 aanvraag aanleg Nijlen AANVRAGEN 2014 Herdersstraat 31, 2560 Bevel zorgboerderij A94 aanvraag aanleg Berlaar Broekweg 14, 2590 Berlaar particulier A95 aanvraag aanleg Nijlen Bartstraat 29, 2560 Kessel particulier A96 aanvraag aanleg Mechelen Oude Leestsebaan, 2800 Mechelen particulier A97 aanvraag aanleg Bonheiden Molenlei 9, 2820 Rijmenam particulier A98 aanvraag aanleg Hemiksem Steenwinkelstraat 633, 2620 Hemiksem particulier A99 aanvraag aanleg Bonheiden Reetlei 26, 2820 Bonheiden particulier A100 aanvraag aanleg Heist-op-den-Berg Werftsesteenweg 29C, 2220 Heist-op-den-Berg particulier A101 aanvraag aanleg Sint-Katelijne-Waver Spoorweglei 7, 2860 Sint-Katelijne-Waver particulier H18 aanvraag herstel Bonheiden Peerlaerstraat, 2820 Bonheiden particulier H40 aanvraag herstel Heist-op-den-Berg Bruggeneindse Heibaan, 2222 Wiekevorst particulier H41 aanvraag herstel Heist-op-den-Berg Bruggeneindse Goren, 2222 Wiekevorst particulier H42 aanvraag herstel Nijlen De Steenput, 2560 Kessel natuurvereniging H43 aanvraag herstel Nijlen Steynehofweg, 2560 Bevel particulier H44 aanvraag herstel Hemiksem Callebeekstraat, 2620 Hemiksem gemeente H45 aanvraag herstel Duffel Boecksteinweg 13, 2560 Duffel particulier H49 aanvraag herstel Heist-op-den-Berg Bredestraat 13, 2220 Heist-op-den-Berg particulier H26 herstelwerken Heist-op-den-Berg TERREINWERKEN 2014 Bruggeneindse Goren, 2220 Heist-op-den-Berg natuurvereniging A15 aanlegwerken Bonheiden TERREINWERKEN GEPLAND 2015 Weynesbaan 97-99, 2820 Rijmenam particulier A90 aanlegwerken Nijlen Herdersstraat 31, 2560 Bevel zorgboerderij A97 aanlegwerken Bonheiden Molenlei 9, 2820 Rijmenam particulier A101 aanlegwerken Sint-Katelijne-Waver Spoorweglei 7, 2860 Sint-Katelijne-Waver particulier H18 herstelwerken Bonheiden Peerlaerstraat, 2820 Bonheiden particulier H28 herstelwerken Heist-op-den-Berg Moerbeemden, Broekstraat, 2220 Heist-op-den-Berg natuurvereniging H34 herstelwerken Nijlen d'elzen, Kerkebroekweg, 2560 Kessel natuurvereniging H39 herstelwerken Heist-op-den-Berg Moerbeemden, Broekstraat, 2220 Heist-op-den-Berg natuurvereniging H42 herstelwerken Nijlen De Steenput, 2560 Kessel natuurvereniging H17 monitoring Putte MONITORING 2014 Rijpelsweg 1, 2580 Putte particulier A33 monitoring Bonheiden Molenlei 9, 2820 Rijmenam particulier A46 monitoring Bonheiden Schranshoeflei 5, 2820 Rijmenam particulier A50 monitoring Mechelen Lange Zandstraat 34, 2800 Walem particulier A58 monitoring Mechelen Pastoor de Heuckstraat 7, 2811 Leest particulier H19 monitoring Mechelen Pastoor de Heuckstraat 7, 2811 Leest particulier H23 monitoring Mechelen Aland, 2811 Leest particulier MONITORING GEPLAND 2015 H31 monitoring Mechelen Geerdegemstraat, 2800 Mechelen gemeente A56 monitoring Berlaar Molenlei, 2590 Berlaar natuurvereniging H12 monitoring Berlaar Molenlei, 2590 Berlaar natuurvereniging H07 monitoring Putte Kaaslei 6, 2580 Putte particulier A74 monitoring Nijlen Bartstraat, 2560 Kessel natuurvereniging A71 monitoring Sint-Katelijne-Waver Hoogstraat 64, 2861 Onze-Lieve-Vrouw-Waver particulier A76 monitoring Niel Broeklei, 2845 Niel natuurvereniging A77 monitoring Niel Broeklei, 2845 Niel natuurvereniging A75 monitoring Niel Broeklei, 2845 Niel natuurvereniging H29 monitoring Nijlen Terlakenweg, 2560 Kessel landbouwer A89 monitoring Berlaar Netekant, 2590 Berlaar gemeente Gepland 2015 - Terreinwerken 4 aan te leggen en 5 te herstellen poelen (Tabel 3 4) - Behandelen nieuwe aanvragen tot aanleg en herstel van poelen in 2016, incl. terreinbezoeken - Opstellen technische plannen en stedenbouwkundige aanvragen voor o.a. aanleg poelen Spoorweglei (Sint-Katelijne-Waver) en Molenlei (Bonheiden) en herstel poel Peerlaerstraat (Bonheiden) 39

- Poelenmonitoring van alle 11 poelen aangelegd of hersteld in 2011 (Tabel 3 4) - Afstemming met bosgroep i.v.m. aanleg en herstel bospoelen Figuur 3-10 Poelherstel in 2014 Figuur 3-11 Poelenmonitoring: determineren van de fuikvangst, waterschorpioen, poel 3 jaar na aanleg te Leest Samenwerking en financiering Projectkosten poelaanleg of -herstel: 70% RLRL via projectsubsidies provincie en OE; 30% door grondeigenaars Loon- en werkingskosten: RLRL via basissubsidies gemeenten, provincie en via subsidies OE Gelinkte acties Actie 7. Hoogstamboomgaarden Initiatiefnemer/trekker RLRL Contactpersoon RLRL Tim Ghysels Partners Mechelse pomologen, Nationale Boomgaardenstichting, gemeenten Doelgroepen Diverse grondeigenaars: landbouwers, particulieren, openbare besturen, Doelstelling Algemeen Behoud, herstel en uitbreiding van de hoogstamboomgaarden binnen het werkingsgebied. Europese, Vlaamse en Provinciale doelstellingen 40

GIDS ADAGIO IHD BO / agromilieumaatregelen stimuleren Landschapszorg en streekidentiteit binnen ankerplaats, relictzone of beschermd landschap: Ankerplaatsen Dijlevallei tussen Mechelen en Rijmenam, Vallei van de Bruine Beek met kasteeldomeinen Berentrode en Zellaar; Relictzones Dijle-vallei stroomafwaarts Leuven, Bos- en valleigebied Bruine Beek, Krekelbeek, Zwartwaterbeek/Raambeek, Vallei van de Nete en kasteeldomeinen Provinciale Prioritaire soorten Landschapsbeelden biodiversiteit Omschrijving De regio rond Mechelen was vroeger een echte fruitstreek. De laatste decennia zijn echter heel wat hoogstamboomgaarden uit ons landschap verdwenen. Hoogstamboomgaarden hebben, naast hun landschappelijke en (beperkte) economische waarde ook een ecologische waarde, enerzijds omdat ze zonder gebruik van pesticiden geoogst kunnen worden, en anderzijds omdat ze gastheer zijn voor en voedsel bieden aan tal van insecten, vogels en kleine zoogdieren. RLRL wil hoogstamfruit opnieuw in de kijker plaatsen, de kennis erover vergroten en het herstel en de aanleg van hoogstamboomgaarden in het werkingsgebied ondersteunen, met bijzondere aandacht voor het gebruik van streekeigen variëteiten en een goed onderbouwde vorming van geïnteresseerde grondeigenaars. De voorkeur wordt gegeven aan locaties met een historische aanwezigheid van een hoogstamboomgaard op plaatsen met voldoende landschaps- en natuurwaarde. Voor hoogstamboomgaarden worden de typische streekrassen aangeraden die gepubliceerd zijn in de Fruit- Wijzer, een naslagwerk over hoogstamfruit in de provincie Antwerpen. Uitgevoerd 2014 - Aanleg drie hoogstamboomgaarden te Mechelen (88 stuks), Bonheiden (15 stuks) en Duffel (15 stuks) - Mobiele sappersing 20/09/14 te Duffel, 21/09/2014 te Willebroek - Plannen opgemaakt voor hoogstamboomgaard in Mechelen (20 stuks), uitvoering februari 2015 - Akkoorden en plannen voor dorpsboomgaard Heist-op-den-Berg opgemaakt Figuur 3-12 (In wijzerzin beginnend links bovenaan:) Hoogstamboomgaard Baarbeekhoeve, plantgoed voor de startsnoei, hoogstamboomgaard en boerentuin Mosterdpot 41

Gepland 2015 - Aanplant hoogstamboomgaarden Mechelen en Heist-op-den-Berg - Stimuleren van aanleg van hoogstamboomgaarden in eerste instantie in relictzones en ankerplaatsen - Advies rond aanleg en beheer van hoogstamboomgaarden Nazorg en opvolging Informatie over de aangelegde en herstelde hoogstamboomgaarden wordt in een GIS-gerelateerde databank bijgehouden. Eigenaars worden op de hoogte gehouden van onze activiteiten rond hoogstamfruit en gestimuleerd om een correct beheer toe te passen. Samenwerking en financiering Loon- en werkingskosten, organisatie educatieve activiteiten en advisering particulieren: RLRL via basissubsidies (gemeenten, provincie en ANB) en via subsidies OE Gelinkte acties Actie 5. Hagen en houtkanten Actie 10. Landschappelijk erfgoed Actie 13. Landschapsherstel omgeving recreatieve trajecten Actie 16. Buiten-gewone plekjes Actie 8. Knotboom zoekt kachel Initiatiefnemer/trekker RLRL Contactpersoon RLRL Elly Vaes Doelgroepen Brandhoutliefhebbers en grondeigenaars met knotbomen: landbouwers, particulieren, natuurverenigingen, openbare besturen, wildbeheereenheden, Doelstelling Algemeen Het onderhoud van knotbomen bevorderen door vrijwilligers op te leiden als knotters. Eigenaars van knotbomen en gebruikers van hout(kachels) samen te brengen. Indirect het behoud verzekeren van de speciale boombiotopen die knotbomen kunnen zijn (broedholten, met water gevulde holten, rottingsplekken, molm, losse stukken schors, ), waarvan tal van planten- en diersoorten gebruikmaken. Europese, Vlaamse en Provinciale doelstellingen GIDS ADAGIO IHD BO / agromilieumaatregelen stimuleren Landschapszorg en streekidentiteit binnen ankerplaats, relictzone of beschermd landschap: Beschermd landschap Mispeldonck, Zennegat-Battenbroek (fase III); Ankerplaatsen: Dijlevallei tussen Mechelen en Rijmenam, Zennegat en Battenbroek, Dal van de Kleine Nete tussen Nijlen en Grobbendonk Relictzones: Dijle-vallei stroomafwaarts Leuven, Akker- en valleigebied Vaartland, Zennevallei met haar beemden ten noorden van het Brussels Gewest, Bos- en akkergebied Itegemse Heide en Averechten, Vallei van de Kleine Nete, Bos- en valleigebied Bruine Beek, Krekelbeek, Zwartwaterbeek/Raambeek Provinciale Prioritaire soorten Landschapsbeelden biodiversiteit Omschrijving In het werkingsgebied van Regionaal Landschap Rivierenland vormen knotwilgen een onmiskenbaar deel van het typische cultuur- en natuurhistorische riviervalleilandschap. Helaas worden veel knotbomen 42

slecht beheerd en dreigen daardoor vroegtijdig af te sterven of zelfs te verdwijnen. Onder andere vanuit de hoek van de landbouwers komt geregeld het signaal dat het onderhoud van deze knotbomen als een last ervaren wordt en er is momenteel geen beheerovereenkomst via VLM die het onderhoud subsidieert. Daarentegen gebruiken heel wat mensen hout als verwarmingsbron, o.a. via de erg energie-efficiënte speksteenkachels, tegelkachels of leemkachels. Hier zijn kansen om win-winsituaties te creëren onder de vorm van gratis hout in ruil voor knotwerken. Regionaal Landschap Rivierenland wil hier faciliterend optreden door beide groepen bij elkaar te brengen, knotters op te leiden en te verzekeren tijdens hun knotwerken, een basisondersteuning te bieden bij de opstart van knotteams, en op te volgen in hoeverre dit systeem tot het behoud van het karakteristieke knotwilgenlandschap kan leiden. Naast knotwilgen in de riviervalleien, komen ook heel wat waardevolle knoteiken voor in de hoger gelegen delen van het werkingsgebied. Ook deze cultuurhistorische relicten zetten we via dergelijke actie in de kijker om hun voortbestaan te helpen garanderen. Uitgevoerd 2014 - Derde opleidingsdag voor nieuwe knotters, georganiseerd door alle Antwerpse RL s op 18/01/14 te Herentals. Vier nieuwe knotters opgeleid voor RLRL. - Administratie knotaanvragen (kaartonderzoek, evt. terreinbezoeken, werkverdeling) - 241 bomen geknot op 21 verschillende locaties (5 eiken en 236 wilgen) tijdens winterseizoen 2013-2014; aanvraag voor het knotten van 246 bomen op 21 verschillende locaties (12 eiken, 194 wilgen, 30 populieren en 10 haagbeuken) tijdens winterseizoen 2014-2015 (geteld tot midden februari) (Figuur 3-13) - Vormings- en bedankingsmoment knotteam met demonstratie timbersports op 18/10/2014 in de Krankhoeve te Bonheiden - Opmaak en verdeling flyer uw knotbomen gratis geknot die knotters gericht kunnen bussen - Advies bij aanplant en beheer van knotbomen Figuur 3-13. Locaties geknotte bomen tijdens winterseizoen 2013-2014, en aanvragen winterseizoen 2014-2015 43

Figuur 3-14 Geknotte wilgen te Heist-op-den-Berg, knotter op net geknotte wilg te Leest, demonstratie timbersports op bijeenkomst knotteam te Bonheiden Gepland 2015 - Verwerken nieuwe aanvragen, evt. terreinbezoeken, werkverdeling - Opvolging resultaten (controle uitgevoerde werken) - Publicatie en verspreiding digitale brochure rond verwerken van snoeihout - Uitwerken online knotaanvraagformulier voor nieuwe website RLRL; aftoetsen interesse bij RL s Vlaanderen in ontwikkeling uniform platform (mobiele knotapplicatie) om vraag en aanbod samen te brengen - Nazorg en opvolging Knotters worden door RLRL opgeleid en zijn verzekerd tijdens hun knotactiviteit. Tweejaarlijks richten we een bedankings-, vormings-, en evaluatiemoment in voor het knotteam. Samenwerking en financiering Personeel-, werkings- en projectkost via subsidies van OE voor de landschapsanimator. Gelinkte acties Actie 5. Hagen en houtkanten Actie 9. Dreven en monumentale bomen Initiatiefnemer/trekker RLRL Contactpersoon RLRL Tim Ghysels Partners Gemeenten, Natuurpunt, landbouworganisaties, wildbeheereenheden Doelgroepen Diverse grondeigenaars: landbouwers, particulieren, openbare besturen, 44

Doelstelling Algemeen Behoud en achterstallig beheer van bestaande dreven, aanplant van nieuwe dreven waar opportuun. Behoud en beheer van erfgoedbomen in al zijn facetten (hoekbomen, vrijheidsbomen, veteraanbomen, ) en de communicatie van de verhalen hierachter. Europese, Vlaamse en Provinciale doelstellingen GIDS ADAGIO IHD, m.n.: - SBZ-gebied en habitat(s): Bossen van het zuidoosten van de Zandleemstreek BO / agromilieumaatregelen stimuleren Landschapszorg en streekidentiteit binnen ankerplaats, relictzone of beschermd landschap: Ankerplaats Dijlevallei tussen Mechelen en Rijmenam; Relictzones Dijle-vallei stroomafwaarts Leuven, Zennevallei met haar beemden ten noorden van het Brussels Gewest, Scheldevallei van Dendermonde tot Kruibeke, Bos- en akkergebied Bogaartsheide, Kloosterheide en Kesselse Heide Provinciale Prioritaire soorten Landschapsbeelden biodiversiteit Omschrijving De landschapsanimator besteed grote aandacht aan opportuniteiten om het behoud van bestaande dreven te promoten. Waar nodig levert hij advies op maat en regelt eventuele achterstallige onderhoudssnoei of verplegingssnoei. Ook erfgoedbomen en veteraanbomen zijn uniek wegens hun mogelijkheid tot het brengen van een verhaal. Hier wil de landschapsanimator dan ook op inspelen en verschillende partijen samen brengen om deze bomen op lange termijn te kunnen behouden. Waar nodig komt hier ook een snoeibeurt aan te pas. Uitgevoerd 2014 - Bistse Dreef - Kessel o Deze zilveresdoorndreef tussen de Liersesteenweg en de Marnixdreef in Nijlen werd door European Certified Tree Technicians onderzocht. In eerste instantie werd een VTA-analyse gemaakt met bijhorende beheerplan. Op basis van dit plan werd op een tiental bomen een geluidstomografie uitgevoerd om de mate van stamrot te kunnen bepalen. Op basis van de resultaten van deze rapporten werd voor elk van de 88 bomen een snoeiadvies opgemaakt. o Snoei van de dreefbomen op basis van de rapporten van de boomverzorgers o Historisch onderzoek naar leeftijd dreef, cartografisch en dendrochronologisch. o Communicatie naar brede publiek via de gebruikelijke kanalen Figuur 3-15 Tomografie, dendrochronologische meting en snoei zilveresdoorndreef 45

- Onderhoudssnoei Dorpslinde Itegem o Naar aanleiding van een dendrochronologisch onderzoek door Onroerend Erfgoed besloten Regionaal Landschap Rivierenland en de gemeente Heist-op-den-Berg een grondig onderzoek naar de gezondheidstoestand van de boom uit te voeren. Aangezien deze vrijheidsboom meer dan 250 jaar oud is, wil de gemeente extra haar best doen de boom te begeleiden door de ingrijpende wegwerkzaamheden die op de planning staan. o VTA-analyse en opstellen van een beheerplan door boomverzorgers o Onderhoudssnoei als eerste voorbereiding op de wegwerkzaamheden o Overleg en opstellen plan van aanpak om begeleidende maatregelen te treffen voor, tijdens en na de wegwerkzaamheden o Communicatie naar brede publiek via de gebruikelijke kanalen - Tweede snoeifase Zwarte populier Muizen o Het enige autochtone exemplaar van de provincie Antwerpen van deze soort is een hoekboom in knotvorm. De laatste knotbeurt dateert van minstens 40 jaar geleden. Op basis van beheerplannen werd in 2014 de tweede snoeifase uitgevoerd. (zie Actie 4. Autochtone bomen en struiken) - Historische dreef - Broeklei Niel o In het winterseizoen 2013 2014 werd de historische dreef aan de Broeklei (cf. de Ferraris) in twee fases heraangeplant. Deze aanplant sloeg jammer genoeg niet aan. Na terreinbezoek met de leverancier van de bomen werd geopteerd alle bomen te vervangen door bomen met kluit. Deze werden in december 2014 aangeplant ism Natuurpunt Rupelstreek en de lokale school Groenlaar. o Communicatie naar brede publiek via de gebruikelijke kanalen - Pikhakendonkdreef o De historische dreef naar het kasteel Pikhaken werd in het kader van het project Buitengewone Plekjes heraangeplant. (zie Actie 16. Buiten-gewone plekjes) - Bleukensweide o Aan de natuurlijke ijsschaatspiste Bleukensweide van het Agentschap Natuur en Bos werd een notelaardreef en een bomenrij van notelaars aangeplant als dijkbeplanting. Deze beplanting kadert historisch in de streek en wil de recreant toelaten noten te rapen (en zo de druk op natuurgebieden weghouden). In 2015 vervolledigt een hoogstamboomgaard het project. Figuur 3-16 Aanplant dreef Bleukensweide, levering dreefbomen Pikhakendreef, Dorpslinde Itegem na herstelsnoei Gepland 2015 - Inventarisatie oproepen monumentale bomen landschapskrant december 2014. Communicatie, advies en begeleiding beheer waar nodig - Verder stimuleren van behoud en beheer van dreven en monumentale bomen - Opvolging wegwerkzaamheden aan de Dorpslinde van Itegem, graven proefsleuven in bijzijn van boomverzorger. Verbods- en gebodsbepalingen opgenomen in bestek aannemer wegwerkzaamheden. Advisering technische dienst gemeente. - Opvolging reactie op snoei Zwarte populier 46

Nazorg en opvolging Informatie over de aangelegde en herstelde dreven én de beheerde monumentale bomen wordt in een GIS-gerelateerde databank bijgehouden. Reactie op snoei wordt de eerste 5 jaren opgevolgd. Advies omtrent snoei aangeplante dreven. Samenwerking en financiering Beheerwerken: 70% door RLRL via basissubsidies gemeenten, provincie en ANB, en subsidies OE; 30% door grondeigenaars Loon- en werkingskost: RLRL via basissubsidies gemeenten en provincie en ANB en via subsidies OE Gelinkte acties Actie 4. Autochtone bomen en struiken Actie 5. Hagen en houtkanten Actie 10. Landschappelijk erfgoed Actie 13. Landschapsherstel omgeving recreatieve trajecten Actie 16. Buiten-gewone plekjes Actie 10. Landschappelijk erfgoed Initiatiefnemer/trekker RLRL Contactpersoon RLRL Tim Ghysels Partners Onroerend Erfgoed Vlaanderen en Onroerend Erfgoed Antwerpen Doelgroepen Grondeigenaars (particulieren, verenigingen, overheden) in ankerplaatsen en relictzones (met uitzondering van beschermde landschappen, beschermde monumenten, beschermde stads- en dorpsgezichten en erfgoedlandschappen). Doelstelling Algemeen De landschapsanimator stimuleert en motiveert overheden, verenigingen en particulieren tot het meewerken aan of realiseren van concrete projecten en acties op het gebied van landschapszorg en landschappelijk relevant klein historisch erfgoed. De landschapsanimator is een aanspreekpunt voor iedereen die wil meewerken aan landschapszorg en levert advies op maat. Zo probeert hij het draagvlak voor en de kennis over landschapszorg te vergroten. Om deze projecten uit te voeren doet de landschapsanimator beroep op landschapsteams. Het landschapsteam is geen vast arbeidersteam, maar een team van bij voorkeur sociale-economiebedrijven waarop de landschapsanimator kan rekenen voor een specifiek project. Gaat het om gespecialiseerde werken, dan doen we beroep op specialisten zoals erkende boomverzorgers. Europese, Vlaamse en Provinciale doelstellingen GIDS ADAGIO IHD, m.n.: - SBZ-gebied en habitat(s): zie Gelinkte acties BO / agromilieumaatregelen stimuleren Landschapszorg en streekidentiteit binnen ankerplaats, relictzone of beschermd landschap: Relictzone Vallei van de Nete en kasteeldomeinen; Beschermd Landschap Kruiskensberg en omgeving; Overige zie Gelinkte acties Provinciale Prioritaire soorten Landschapsbeelden biodiversiteit 47

Omschrijving 2014 is het eerste jaar waarin de werking van de landschapsanimator nu onder de bevoegdheid van de Provincie Antwerpen valt, en niet meer onder die van Onroerend Erfgoed. Het aparte jaarverslag en jaarprogramma van de landschapsanimator valt weg en wordt geïntegreerd in dit document. De voornaamste acties en projecten van de landschapsanimator zitten vervat in gerelateerde projecten (zie Gelinkte acties onderaan deze fiche). Andere zaken worden hier vermeld. Uitgevoerd 2014 - terreinprojecten in ankerplaatsen en relictzones (zie ook andere actiefiches): o aanleg en herstel van poelen en waterplassen o promotie en herstel autochtone bomen en struiken o promotie en herstel streekeigen hoogstamboomgaarden o facilitatie knotbomenbeheer o promotie en herstel dreven en erfgoedbomen o aanleg historische Boerentuin in de Mosterdpot, Duffel - sensibiliserende acties (zie ook andere actiefiches): o verspreiding autochtoon plantgoed o project Knotboom zoekt kachel (knotbeheer door knotteams in ruil voor brandhout) o participatie in organisatie van Erfgoeddag 2014 (thema Grenzeloos): wandeling in de voetsporen van Victor op zoek naar zijn hond Django in de Mechelse binnenstad en langs de Dijle. o inbreng erfgoedluik in diverse RLRL-projecten: wandelbrochures, Opleiding Rivierkenner, Opleiding Hombeeks Plateau o sensibilisering via landschapskrant, e-nieuwsbrief, website, gemeentebladen, - prospectie, vertaling en promotie bestaand instrumentarium landschapsbeleid o beschermd landschap en erfgoedlandschap: Beschermd Landschap Kruiskensberg en omgeving: opvolging technisch ontwerp herinrichting oude meander (ANB, W&Z) Beschermd Landschap De Kesselse Heide Het Goor: inbreng historische informatie in ingediend IDH-dossier Erfgoedlandschap Dijlemonding: inbreng historische informatie in ingediend IHDdossier. o beschermd dorps- en stadsgezicht: Beschermd Dorpsgezicht Hellegat 41: promotie opmaak herwaarderingsplan. Advies en inrichting prieel de Gloriëtte Beschermd Dorpsgezicht Sint-Michielskasteel, SKW: advisering herstel historische waterpartij o beschermd monument: Fort van Walem: heropstart beheercommisie Fort van Walem. Ondersteuning indienen van de Dorpslinde van Itegem als te erkennen monument. o promotie en realisatie van beheerovereenkomsten i.s.m. bedrijfsplanner Gepland 2015 - terreinprojecten in ankerplaatsen en relictzones (zie ook andere actiefiches): o aanleg en herstel van poelen en waterplassen o promotie en herstel autochtone bomen en struiken o promotie en herstel streekeigen hoogstamboomgaarden o facilitatie knotbomenbeheer o promotie en herstel dreven en erfgoedbomen - sensibiliserende acties (zie ook andere actiefiches): o verspreiding autochtoon plantgoed o project Knotboom zoekt kachel (knotbeheer door knotteams in ruil voor brandhout) o inbreng erfgoedluik in diverse RLRL-projecten: rivierfilms, wandelkaarten, Opleiding Rivierkenner, o sensibilisering via landschapskrant, e-nieuwsbrief, website, gemeentebladen, - prospectie, vertaling en promotie bestaand instrumentarium landschapsbeleid o beschermd landschap en erfgoedlandschap 48

o o o beschermd dorps- en stadsgezicht beschermd monument promotie en realisatie van beheerovereenkomsten i.s.m. bedrijfsplanner Nazorg en opvolging De gerealiseerde projecten in het kader van landschapszorg worden na uitvoering op regelmatige tijdstippen bezocht en opgevolgd (zie ook gelinkte acties). Samenwerking en financiering Loon-, werkings- en projectkosten landschapsanimator: basissubsidies provincie via OE; 30% cofinanciering door eigenaar bij projectkosten. Gelinkte acties Actie 2. Dal van de Kleine Nete te Kessel + Kesselse Heide Actie 3. Inrichting bossen en open ruimte te Heffen (IHD) Actie 4. Autochtone bomen en struiken Actie 5. Hagen en houtkanten Actie 6. 49

Poelen Actie 7. Hoogstamboomgaarden Actie 8. Knotboom zoekt kachel Actie 9. Dreven en monumentale bomen Actie 11. Herstel klein bouwkundig erfgoed Actie 13. Landschapsherstel omgeving recreatieve trajecten Actie 14. Bedrijfsplanner en beheerovereenkomsten Actie 23. Rivierenland in de kijker Actie 26. Wandelactiviteiten in Rivierenland Actie 11. Herstel klein bouwkundig erfgoed Initiatiefnemer/trekker RLRL Contactpersoon RLRL Tim Ghysels Partners Agentschap Onroerend Erfgoed, Monumentenwacht, gemeente, Doelgroepen Eigenaars van klein bouwkundig erfgoed (gemeenten, inwoners, particulieren), brede publiek Doelstelling Algemeen Klein bouwkundig erfgoed in relictzones en ankerplaatsen in het werkingsgebied van RLRL herstellen. Europese, Vlaamse en Provinciale doelstellingen GIDS ADAGIO IHD BO / agromilieumaatregelen stimuleren Landschapszorg en streekidentiteit binnen ankerplaats, relictzone of beschermd landschap: Relictzones Zennevallei met haar beemden ten noorden van het Brussels Gewest, Kleiontginningsgebied Niel, Boom en Rumst Provinciale Prioritaire soorten Landschapsbeelden biodiversiteit Omschrijving Klein bouwkundig erfgoed (kapelletjes, ijskelders, veldkruisen, grenspalen, ) bepaalt mee het uitzicht en het specifieke karakter van een streek. Vele van deze - vaak niet beschermde - bouwwerkjes hebben nood aan (beperkte) verfraaiingswerken om verder verval tegen te gaan. RLRL voert daarom i.k.v. de werking van de landschapsanimator herstel en landschappelijke herwaardering uit van klein bouwkundig erfgoed in relictzones en ankerplaatsen in haar werkingsgebied. Uitgevoerd 2014 - Herstel toegangspoort en afsluiting steenbakcultuur in Rumst o Productie en plaatsing doosletters NV DE BEUKELAAR o Plaatsing zitbank - Herstel Muur van Madeleine, Battel o Opmaak van bouwkundig inspectierapport door Monumentenwacht Antwerpen 50

Figuur 3-17 Plaatsing historische letters aan de poortmuur in Rumst Gepland 2015 - Opmaak bestek voor herstelwerken aan de Muur van Madeleine - Oproep tot indienen projectvoorstellen rond herstel bouwkundig erfgoed via gebruikelijke communicatiekanalen Figuur 3-18 Muur van Madeleine Nazorg en opvolging De bedoeling is dat de gerestaureerde bouwwerken ook een meerwaarde vormen voor het brede publiek. RLRL zal daarom de openstelling of wandelingen langsheen de bouwwerkjes mee ondersteunen en stimuleren. Samenwerking en financiering Personeels- en werkingskost: RLRL via basissubsidies provincie via OE Projectkost: 70% door RLRL via basissubsidies provincie via OE; 30% door eigenaar Gelinkte acties Actie 10. Landschappelijk erfgoed 51

Actie 12. Paard en Landschap Initiatiefnemer/trekker Antwerpse Regionale Landschappen, Hooibeekhoeve Contactpersoon RLRL Ankatrien Boulanger Partners Vlaams Paardenloket, Boerenbond, VLM, Hooibeekhoeve, Merodegebied, Dienst Landbouw en Plattelandsbeleid Provincie Antwerpen, LRV (Landelijke Rijvereniging Vlaanderen), Dienst Ruimtelijke Planning Provincie Antwerpen, Doelgroepen Grote en kleine paardenhouderijen, paardenliefhebbers, hobbyruiters Doelstelling Algemeen Terreinacties en sensibilisatie gericht op Landschappelijke inpassing van erf en weilanden. Europese, Vlaamse en Provinciale doelstellingen: GIDS ADAGIO IHD, m.n. BO / agromilieumaatregelen stimuleren Landschapszorg en streekidentiteit binnen ankerplaats, relictzone of beschermd landschap Provinciale Prioritaire soorten Landschapsbeelden biodiversiteit Omschrijving Land- en tuinbouwgronden worden steeds meer ingenomen door recreatieve en professionele paardenhouderijen. Het project Paard(en)Landschap wil de ruimtelijke verrommeling die daar vaak mee gepaard gaat, ombuigen tot een positieve trend. Door provinciebreed te informeren, inspireren en sensibiliseren tonen we de meerwaarde van landschappelijke inpassing van paardenhouderijen voor de paardensector, maar ook voor de landbouw- en natuursector. We zorgen voor de omslag op terrein via 25 pilootcases. De ontsloten kennis en best practices worden doorgegeven via een draaiboek. Zo vormt dit project de hefboom om paardenhouders als nieuwe doelgroep in te schakelen in natuur- en landschapszorg. Uitgevoerd 2014 In kader van PDPO III oproep werkten de Antwerpse Regionale Landschappen een project uit rond dit thema (deadline dossier 30/10/2014). - Overleg met Antwerpse Regionale Landschappen - Overleg met mogelijke projectpartners (inhoudelijk-financieel-uitvoerend) zoals Hooibeekhoeve, Vlaams Paardenloket, Boerenbond, VLM, LRV, Merodegebied, Landschapspark Zuidrand - Schrijven dossier in samenspraak met partners - Engagementsverklaring partners opmaken en verzamelen - Op donderdag 30/10 indienen van het dossier (plattelandsontwikkelingsproject) bij het Provinciaal Steunpunt Platteland. Dinsdag ll (17/11) liet de Vlaamse Landmaatschappij (beheersdienst maatregel OmgevingsKwaliteit en P+) aan de provincies weten dat de Europese Commissie op dit moment de werkingskosten voor bepaalde onderdelen van de maatregel Omgevingskwaliteit niet kan aanvaarden. (Letterlijk: De Europese Commissie streeft naar een strikte interpretatie van de term 'investeringen' in artikel 20 in de Europese verordening 1305/2013.) De CCEP (Coördinerende Cel Europees Landbouwbeleid) zoekt samen met de Vlaams Landmaatschappij hoe ze hiermee om kunnen gaan. In kader daarvan vroeg VLM aan de provincies om hun Technische werkgroepen voor 2014 op te schorten. Dit betekent dat de besluitvorming (Technische Werkgroep en Provinciaal Management Comité) worden uitgesteld naar een nog niet nader bepaalde datum. Dus projecten zullen hun startdatum moeten verlaten tot na de nieuwe vergadering van het Provinciaal Management Comité. 52

Gepland 2015 Tot op heden is er nog geen bevestiging van het de provincie Antwerpen wanneer de Technische Werkgroep en Provinciaal Management Comité bijeen zullen komen. Het project zal van start gaan zodra de goedkeuring gekregen is. Tot die tijd ligt het project stil. Nazorg en opvolging Samenwerkingen die leiden tot terreinrealisaties worden minstens om de drie tot vijf jaar bezocht; hierbij wordt een foto gemaakt, de evolutie van de eventuele aanplanting en de vegetatie beschreven. Alle informatie wordt in een GIS-gerelateerde databank bijgehouden Samenwerking en financiering Personeelskost en overige projectkost via PDPO Financiering landschappelijke inpassing: 65% door PDPO en 35% door eigenaar Gelinkte acties Actie 5. Autochtone bomen en struiken Actie 6. 53

Poelen Actie 13. Landschapsherstel omgeving recreatieve trajecten Actie 14. Bedrijfsplanner en beheerovereenkomsten Actie 13. Landschapsherstel omgeving recreatieve trajecten Initiatiefnemer/trekker RLRL Contactpersoon RLRL Tim Ghysels, Elly Vaes, Charlotte De Wit Partners Gemeenten, provincie, Natuurpunt, landbouwverenigingen, Agentschap Onroerend Erfgoed, Doelgroepen Openbare en particuliere grondeigenaars, recreanten Doelstelling Algemeen Vanuit natuurrecreatie draagvlakverbreding voor landschapsherstel creëren en in de omgeving van de wandeltrajecten (o.a. Wandelnetwerk Rivierenland, Wandelgebied Rivierenland, Wandelgebied Pallieterland en Wandelnetwerk Kempense Netevallei) het landschap herstellen. Europese, Vlaamse en Provinciale doelstellingen: GIDS ADAGIO IHD BO / agromilieumaatregelen stimuleren Landschapszorg en streekidentiteit binnen ankerplaats, relictzone of beschermd landschap: zie Gelinkte acties Provinciale Prioritaire soorten Landschapsbeelden biodiversiteit Omschrijving Regionaal Landschap Rivierenland coördineerde in de periode 2008-2013 de realisatie en publicatie van de recreatieve wandelstructuren Wandelnetwerk Rivierenland, Wandelgebied Rivierenland, Wandelgebied Pallieterland en de recreatieve fietstrajecten Landschapsbelevenissen in Rivierenland. Vanaf de start was het de bedoeling om de inzet van RLRL rond natuurrecreatie te koppelen aan landschapsherstel, m.a.w. de routestructuren in te zetten als hefboom voor landschapsherstel in de omgeving van de trajecten. Hierbij is het de bedoeling om kleine landschapselementen (poelen, hagen en houtkanten, knotbomen, hoogstamboomgaarden) te herstellen, eventueel landschap verstorende elementen te saneren, en hierover te communiceren naar de recreanten. Als basis voor de landschapsherstelprojecten kunnen o.a. de inventarisaties van kleine landschapselementen die voor sommige gemeenten reeds beschikbaar zijn, gebruikt worden. Uitgevoerd 2014 Van alle landschapsherstelprojecten uitgevoerd door RLRL in 2014 (Fout! Verwijzingsbron niet gevonden.), bevond 41,04 % zich in een straal van 100m rondom een recreatief traject (71 op 173) : 54

Figuur 3-19 Locatie landschapsherstelprojecten in de omgeving van recreatieve trajecten (wandellussen, wandelnetwerken en fietstrajecten Landschapsbelevenissen) Wandelnetwerk Rivierenland Knooppunten 15-16 o Aanleg 50m heg Knooppunten 322-323 o Knotten 14 knotwilgen Knooppunten 112-156 o Heraanplant dreef 35 Zomereiken Knooppunten 154-155 o Opfrissing bosje Steenbakkerijen Buitengewone plekjes Knooppunten 161-269 o Plaatsing doosletters poortmuur De Beukelaar Knooppunten 158-182 o Aanleg 2,25 hectare fauna-akker Knooppunten 211-236 o Aanplant struikengordels en bosrand toegang natuurgebied Buitengewone plekjes Knooppunten 285-286 o Knotten 3 knotwilgen Knooppunten 85-188 o Aanleg 0,425 hectare fauna-akker Knooppunten 76-273 o Aanleg notelaardreef en notelaarrij 38 bomen inrichting Bleukensweide Knooppunten 77-80 o Aanleg 0,1 hectare fauna-akker Knooppunten 78-79 o Aanleg houtkant 50 stuks o Knotten 3 knotwilgen Knooppunten 129-194 55

o Aanleg 0,25 hectare fauna-akker Knooppunten 50-125 o Aanleg 0,129 hectare akkerrand o Aanleg 0,156 hectare akkerrand Knooppunten 11-137 o Knotten 13 knotwilgen Knooppunten 18-72 o Aanleg 0,1 hectare fauna-akker o Aanleg 0,0845 hectare fauna-akker o Aanleg 0,1 hectare fauna-akker Wandelgebied Rivierenland Barebeekpad o Aanplant fruitboomgaard 88 bomen o Aanplant 950m hagen o Aanplant 13 knoteiken o Knotten 9 knotwilgen Mechelsbroekpad o Knotten 30 knotwilgen Berentrodepad/Zellaerpad o Inboeten gemengde haag 100 stuks Katelijnepad o Knotten 7 knoteiken Torekenspad o Knotten 20 knotwilgen o Knotten 15 knotwilgen Waverwoudpad o Ondersteuning aanplantactie bosuitbreiding Bos voor Iedereen met 2250 stuks plantgoed o Oogst autochtone locatie: wilde mispels o Aanleg 3 hectare fauna-akker o Aanleg 100m elzensingel Wandelgebied Pallieterland Brede Zijppad o Ondersteuning aanplantactie bosuitbreiding Bos voor Iedereen met 2250 stuks plantgoed o Oogst autochtone locatie: wilde mispels o Aanleg 3 hectare fauna-akker o Aanleg 100m elzensingel Koningsbossenpad o Aanleg 0,4 hectare fauna-akker Jutseplassenpad o Aanleg 0,063 hectare akkerrand o Aanleg 0,35 hectare fauna-akker Jan Gaspad/Hoevepad o Aanleg 0,017 hectare fauna-akker Goorpad o Knotten 10 knotwilgen Sint-Janspad o Aanleg 0,126 hectare akker-rand o Aanleg 0,63 hectare akker-rand o Aanleg 0,432 hectare akker-rand Sonneschotpad o Landschappelijke inrichting picknickplaats met hagen en knotwilgen Heikantwandeling o Aanleg 0,13 hectare fauna-akker Lammekespad o Herstel houtkant 125 stuks Donkpad 56

o Aanleg 60m gemengde haag o Aanleg 0,07 hectare fauna-akker Haegenbroekwandeling o Knotten 10 knotwilgen Nijlenbeekpad o Knotten 10 knotwilgen Wandelnetwerk Kempense Netevallei Knooppunten 1-96 o Aanleg 0,23 hectare fauna-akker o Aanleg 150m heg Knooppunten 34-35 o Inrichting hoeve en imkerij met hagen en houtkanten 2191 stuks Knooppunten 18-53 o Inboeten houtkant 125 stuks Knooppunten 49-52 o Herstelwerken Dorpslinde Itegem Knooppunten 71-78 o Knotten 20 knotwilgen Knooppunten 43-44 o Knotten 24 knotwilgen Knooppunten 66-68 o Aanleg 0,05 hectare fauna-akker Knooppunten 30-32 o Knotten 30 knotpopulieren Knooppunten 55-56 o Knotten 6 knotwilgen Knooppunten 50-87 o Herstel Bistse Dreef 88 bomen Knooppunten 51-57 o Aanleg 0,1548 hectare akker-rand o Aanleg 0,196 hectare fauna-akker Knooppunten 94-98 o Aanleg 0,11 hectare fauna-akker Knooppunten 91-97 o Aanleg 0,04 hectare fauna-akker Knooppunten 77-81 o Aanleg 0,132 hectare akker-rand Knooppunten 16-84 o Aanleg 0,09 hectare akker-rand Station Nijlen Knooppunt 37 o Aanleg 0,1 hectare fauna-akker Gepland 2015 - Verderzetting selectie landschapsherstel langsheen wandel- en fietspaden - Aandacht voor nieuwe aangesloten gemeenten (uitbreiding Wandelnetwerk Rivierenland) - Communicatie naar recreanten, gemeentebesturen, toeristische verenigingen - Ontwerp tijdelijke werfborden die langs de recreatieve routes geplaatst worden met uitleg over het project (bv. aanplant haag, aanleg fauna-akker, ) Nazorg en opvolging De herstelacties worden nauwlettend opgevolgd en gecommuniceerd naar de recreanten. Samenwerking en financiering Loon-, werkings- en projectkosten: RLRL via basissubsidies provincie en gemeenten; in ankerplaatsen en relictzones door Onroerend Erfgoed. 57

Gelinkte acties Actie 2. Dal van de Kleine Nete te Kessel + Kesselse Heide Actie 3. Inrichting bossen en open ruimte te Heffen (IHD) Actie 4. Autochtone bomen en struiken Actie 5. Hagen en houtkanten Actie 6. 58

Poelen Actie 7. Hoogstamboomgaarden Actie 8. Knotboom zoekt kachel Actie 9. Dreven en monumentale bomen Actie 10. Landschappelijk erfgoed Actie 11. Herstel klein bouwkundig erfgoed Actie 14. Bedrijfsplanner en beheerovereenkomsten Actie 15. Fauna-akkers en akkerranden Actie 16. Buiten-gewone plekjes Actie 18. Prettig groen Actie 20. Optimalisatie wandelaanbod in Rivierenland Actie 23. Rivierenland in de kijker Actie 14. Bedrijfsplanner en beheerovereenkomsten Initiatiefnemer/trekker VLM Contactpersoon RLRL Katrien Proost Partners Landbouwverenigingen, VLM Doelgroepen Landbouwers Doelstelling Algemeen Via het afsluiten van beheerovereenkomsten agromilieumaatregelen op landbouwbedrijven stimuleren, dit met de focus op aandachtsgebieden, waar de inzet van beheerovereenkomsten een duidelijke meerwaarde heeft voor het landschap. Europese, Vlaamse en Provinciale doelstellingen: GIDS ADAGIO IHD BO / agromilieumaatregelen stimuleren Landschapszorg en streekidentiteit binnen ankerplaats, relictzone of beschermd landschap: zie Gelinkte acties Provinciale Prioritaire soorten Landschapsbeelden biodiversiteit Omschrijving Regionale landschappen werken traditioneel samen met een bedrijfsplanner van de Vlaamse Landmaatschappij, die zich toelegt op het afsluiten van beheerovereenkomsten met landbouwers. In RLRL startte deze samenwerking in april 2009. Door het aanduiden van aandachtsgebieden, waar de bedrijfsplanner zich prioritair op richt, willen we de beheerovereenkomsten zo doelgericht mogelijk inzetten, namelijk waar een duidelijke meerwaarde voor bijvoorbeeld aanpalende waterlopen of landschapselementen kan gehaald worden. Situering 59

Figuur 3-20 Werkingsgebied bedrijfsplanners provincie Antwerpen vanaf 01/01/14 Uitgevoerd 2014 In 2007 keurde de Europese Commissie het Vlaamse Programmadocument voor Plattelandsontwikkeling 2007-2013 (PDPO II) definitief goed. Dit vormde het kader voor het Vlaamse plattelandsbeleid voor de programmaperiode 2007-2013. PDPOII liep af in 2013. Op 1 januari 2014 ging de derde programmaperiode voor plattelandsontwikkeling van start PDPOIII (2014-2020). Het ontwerp van het Vlaams programmadocument voor plattelandsontwikkeling werd goedgekeurd door de Vlaamse Regering op 24 januari 2014. In de loop van april 2014 diende de Vlaamse overheid het ontwerpdocument in bij de Europese Unie. In het PDPO III staan onder meer de beheerovereenkomsten van de VLM voor de periode 2014-2020 beschreven. 2014 was een overgangsjaar waarin vooral gefocust werd op de aflopende contracten. In de tweede helft van 2014 werden de landbouwers bezocht en werd er samen met hun op terrein bekeken in welke mate deze aflopende contracten konden hernieuwd worden en vervangen door het nieuwe aanbod van pakketten. Verder werden er landbouwers met lopende contracten begeleid, geadviseerd en opgevolgd. 60

Figuur 3-21 Beheerovereenkomsten De VLM biedt tijdens de derde programmaperiode een aantal nieuwe pakketten aan. Zo zullen landbouwers voortaan een beheerovereenkomst kunnen sluiten voor het onderhoud van knotbomenrijen en voor de aanleg en het beheer van bloemenstroken. Een aantal beheerpakketten werd speciaal ontworpen met het oog op de realisatie van de instandhoudingsdoelstellingen in en rond Natura 2000- gebieden. Daarnaast zijn er heel wat pakketten voorzien die gelijkaardig zijn aan pakketten uit de voorbije programmaperiode (PDPO II: 2007-2013). Een aantal beheerpakketten uit PDPO II wordt niet langer aangeboden. Voor subsidies voor de aanleg van kleine landschapselementen kunnen landbouwers voortaan terecht bij het Vlaams Landbouwinvesteringsfonds. In de folder investeren in het platteland met beheerovereenkomsten vindt u een overzicht van de verschillende beheerpakketten binnen PDPO III (onder voorbehoud van goedkeuring door de Europese Commissie). Een overzicht van de aangeboden pakketten vind je op volgende website: http://www.vlm.be/landtuinbouwers/beheerovereenkomsten/pages/default.aspx? In het nieuwe Vlaams programma voor plattelandsontwikkeling (PDPO III) zijn subsidies voorzien voor de toepassing van verschillende agromilieu-klimaatmaatregelen. Er zijn 2 types van agromilieuklimaatmaatregelen : de agromilieumaatregelen van het Departement Landbouw & Visserij en de beheerovereenkomsten van de Vlaamse Landmaatschappij. Bijgevoegde tabellen en figuren geven een overzicht van het type beheerovereenkomsten afgesloten/verlengd in 2014 zowel een algemeen overzicht (Tabel 3 5) als per gemeente (Tabel 3 6). Figuur 3-22 geeft locaties per gemeente weer op kaart. Tabel 3 5 Overzicht beheerovereenkomsten binnen RLRL op 1/1/2015 61

Gepland 2015 Vanaf 01/01/15 kunnen nieuwe beheerovereenkomsten gesloten worden onder nieuwe voorwaarden. De bedrijfsplanner ondersteunt mee het project akkerranden (zie Actie 15). Gebiedsgericht kijken we naar volgende gebieden: Dal van de Kleine Nete, Heffen, Kleine Steylen Boom (informatie opvragen) en omgeving Fort van Lier. Op vlak van soorten gaat er in 2015 extra aandacht naar akkervogels, dankzij de nieuwe afbakeningen in Rivierenland. Hiervoor wordt er naar extra middelen gezocht door het regionaal landschap als partner in het projectvoorstel in kader van Interreg 2seas Grey Matters in samenwerking met VLM. Nazorg en opvolging De bedrijfsplanner staat in voor de opvolging van de correcte uitvoering en evaluatie van de beheerovereenkomsten gedurende de contractperiode (5 jaar). Dit gebeurt door individuele bedrijfsbezoeken, al dan niet met opmaak van een bedrijfsplan. De bedrijfsplanner organiseert mee communicatie- en vormingsmomenten i.s.m. andere partners, gericht op de doelgroep landbouwers en in functie van een ruimer maatschappelijk draagvlak (bv. een stand op evenementen, plaatsing SAM-borden op aantal locaties met beheerovereenkomsten). 62

Tabel 3 6 Aantal en type detailbeheerovereenkomsten op 31/12/14 per gemeente 63