PIETERSKERK 9015-450c maart 2004 architektenburo Veldman + Rietbroek, Leiden (071) 513 00 28
INHOUD - Overzichtstekening - Restauratieverslag - Spantenboek, restauratieverslag kap van de kooromgang - Spantenboek, restauratieverslag kap van de zuidbeuk en de westbeuk van het zuidtransept - Restauratieverslag kappen van de noordbeuk
Werk: Pieterskerk, Leiden 9015-450c RESTAURATIEVERSLAG maart 2004 Inleiding Dit restauratieverslag is een weergave van de werkzaamheden die hebben plaatsgevonden bij de restauratie van de Pieterskerk in de kappen van de kooromgang en de zijbeuken. Voorafgaand aan de uitvoering heeft ons architektenburo onderzoek gedaan naar de verschillende problemen met de Pieterskerk met betrekking tot de gebreken, het beheer en de installaties. Dit onderzoeksplan heeft als leidraad gediend bij de opstelling van het RESTAURATIEPLAN waarvan de restauratie van de bovengenoemde kappen de 1 e fase is. In dit verslag wordt de restauratie van de kapconstructie verder toegelicht. afbeelding 1, gewelfschotel in het tongewelf De restauratie van de kapconstructies Na de toewijzing van een kanjersubsidie van bijna 2,2 miljoen euro op 31 januari 2001 door de staatssecretaris van Cultuur, Onderwijs en Wetenschappen is in september 2001 gestart met de restauratie van de kapconstructies van de kooromgang. In september 2002 volgden de kappen van de zuidbeuk en de noordbeuk. Spantenboek De basis voor de restauratie was het Spantenboek. In 1993 hebben wij de gebreken aan de houtconstructies gedetailleerd in beeld gebracht in het spantenboek en daarbij aangegeven welke werkzaamheden noodzakelijk waren. Zie hiervoor: - het spantenboek 9015-042 van maart 1993 van de kooromgang - het spantenboek 9015-065 van december 1993 van de zuidbeuk - het bestek 9015-066 van februari 1994 9015-450c blad 1/11
afbeelding 2, bestaande toestand spant 8 afbeelding 2, tekstblad bij spant 8 In afbeelding 2 is een voorbeeld van de bestaande toestand van een spant (spant 8) weergegeven, waarbij de spanten zijn voorzien van allerlei noodconstructies en hulphout om de constructies te versterken daar waar het hout volledig vergaan is door aantasting door de bonteknaagkever en door houtzwam. 9015-450c blad 2/11
afbeelding 3, oorspronkelijke constructie ernstig aangetast, vers boormeel ligt overal afbeelding 4, de versterkingsconstructies zijn vergaan. De balk draagt op de ankers. Bovenstaande afbeeldingen geven voorbeelden van deze situaties. Per laag van het spant zijn alle onderdelen benoemd, de houtsoort, de houtafmetingen, de aantastingen en de reparaties. Vervolgens is er per spant een afbeelding gemaakt van de toestand na herstel, zie afbeelding 5. Met deze gegevens is de begroting gemaakt en is de subsidieaanvraag gedaan. afbeelding 5, nieuwe toestand spant 8 9015-450c blad 3/11
Bouwhistorisch onderzoek Door Dröge Bureau voor Bouwhistorie is voorafgaand aan de uitvoering de gehele houtconstructie van de kappen gedocumenteerd. Vastgelegd zijn: - bijzondere kenmerken als telmerken, houtbewerkingen, houtverbindingen, verankeringen en dergelijke, zie afbeelding 6. afbeelding 6, roosterhout met een telmerk en met een penverbinding die de verbinding vormde met het spantbeen. De klos eronder is een uitvulling in verband met de scheefstand ten gevolge van een verzakking van de constructie. - Kenmerken van de verschillende restauraties door de eeuwen heen, houtsoort, verbindingen, wijzigingen van constructies en dergelijke. Daarbij is de ontwikkeling van de gebruikte verankeringen mooi af te lezen. Deze ontwikkeling van gesmede nagels naar gesmede staven met spieën, van vroege boutverbindingen naar uiteindelijk RVS verbindingen. afbeelding 7, een oude herstelling van een fliering met gesmede nagels en een vroege boutverbinding. 9015-450c blad 4/11
Van verschillende onderdelen is de ouderdom van het gebruikte hout gedateerd met behulp van Dendrochonologisch onderzoek. Het hout van het koor is op 1405 gedateerd. Een drietal herstellingen in de kooromgang zijn allen op 1661 gedateerd. Bovendien is onderzoek gedaan naar vroegere restauraties. afbeelding 8, onderzoek naar de telmerken door de RdmZ - De bouwsporen die informatie geven hoe de kap er oorspronkelijk heeft uitgezien en hoe de bouwvolgorde is geweest. De reconstructie- tekening laat zien dat eerst de kapconstructies zijn gemaakt en dat daarna hieronder de gewelven zijn gemetseld. De muurstijlen van de spanten zijn daardoor ingemetseld. Afbeelding 9 geeft deze reconstructie weer. 9015-450c blad 5/11
afbeelding 9, reconstructie spanten van de kooromgang - De scheefstand van de spanten. De spanten zijn in zijn geheel verzakt aan de zijde van de goot. Door reconstructie van de stand van de spanten zijn de bouwsporen ter plaatse van de goten en de bovenzijde van de muren te plaatsen in het verhaal van de kappen. afbeelding 10, bladzijde uit het dagboek van opzichter J. Wind van restauratiewerkzaamheden in 1907 9015-450c blad 6/11
De opname van alle gebreken samen met het bouwhistorisch onderzoek, hebben er toe geleid dat we voor de restauratie een aantal uitgangspunten hebben geformuleerd. De Uitvoering De uitgangspunten hebben gediend al leidraad voor hoe met bepaalde situaties om te gaan. Deze situaties kunnen zijn: 1. Origineel hout dat volledig is ingerot en is vergaan: - Dit hout is vervangen. - Balkdelen die hun oplegging hebben in de muur zijn vervangen door een houtsoort die beter bestand is tegen schimmels, Bilinga (duurzaamheidklasse 1). - Bij locaties in de muur waarbij de balkdelen erg moeilijk zijn te vervangen is een kunstharsreparatie toegepast. Bij grote balkdelen is de methode met kunsthars erg duur. Dan is een combinatie van kunsthars en hout toegepast. - Overige locaties zijn gerestaureerd met nieuw eikenhout. - Bij het verwijderen van balkdelen is zeer zorgvuldig te werk gegaan zodat bouwsporen en belangrijke kenmerken zoveel mogelijk behouden konden worden en in elk geval goed konden worden gedocumenteerd. afbeelding 11, Fliering met kepen van de roosterhouten. De toognagels zijn gekraakt door de verzakking. 2. Origineel hout dat kan worden gehandhaafd: - Dit hout is aangetast maar is nog sterk genoeg. - De aantasting is zo goed mogelijk gelokaliseerd en het hout is behandeld met de injectiemethode. - Waar nodig is de reststerkte bepaald in overleg met de constructeur. 3. Mooie herstellingen die rot zijn: - Het hout is vervangen, met hergebruik van mooi oud smeedwerk. 4. Mooie herstellingen die nog goed zijn: - Het hout is aangetast maar het is nog sterk genoeg. - Aantastingen zijn zo goed mogelijk gelokaliseerd en het hout is behandeld met de injectiemethode. - Onderdelen zijn gedemonteerd voor behandeling van de originele constructie, daarna zijn de onderdelen weer gemonteerd. 9015-450c blad 7/11
5. Grove herstellingen als klampen: - Allerlei grove vulklossen, klampen en spalken zijn verwijderd en daarna zijn de originele constructies gerestaureerd. afbeelding 12, een verzameling van klampen vulklossen en noodsleutelstuk, daartussen aangegoten met beton. 6. Grove herstellingen als volledig vervangen spantbenen - Op verschillende plaatsen zijn bij vorige restauraties volledige spanten of grote delen van spanten vervangen door sterk detonerende constructies. Als deze constructies technisch nog goed zijn dan zijn zij gehandhaafd. - Alle daksporen en dakbeschot zijn bij eerdere restauraties vervangen waarbij de sporen met een afwijkende verdeling zijn geplaatst. Deze situatie is gehandhaafd. 7. Injecteren - Bij het injecteren van aangetast hout zijn chemicaliën onder druk ingebracht via ventielen die op regelmatige afstanden in het hout zijn geboord. - Omdat deze ventielen detoneren in de oude houtconstructies zijn ze alleen geplaatst daar waar een duidelijke aktieve aantasting door de bonteknaagkever aanwezig is en op die plaatsen waar een periodieke controle niet mogelijk is. 8. Oppervlaktebehandeling - Na herstel zijn alle houten onderdelen behandeld met een schimmel- en insektenwerend middel. 9. Nazorg - Omdat het niet mogelijk is om met 100% zekerheid de bonteknaagkever te bestrijden is het van belang een goede periodieke controle uit te voeren in de kappen. Kritische plaatsen zijn op tekeningen aangegeven. - Omdat de aantasting van hout door schimmels en insekten over het algemeen begint in vochtig hout adviseren we om over een langere periode de luchtvochtigheid in de kappen te meten. Hiertoe worden op strategische plaatsen in de kap sensoren geplaatst die hun informatie door seinen naar een computer in de Pieterskerk. 9015-450c blad 8/11
Bij de uitvoering is met behulp van deze uitgangspunten per spant bepaald wat uiteindelijk is hersteld. Deze herstelwerken zijn vervolgens vastgelegd in het spantenboek zoals aangegeven in afbeelding 13. afbeelding 13 Afbeelding 14 t/m 32 geeft een beeldverhaal van de vervanging van een aangetast balkdeel bij de oplegging in de muur. Nadat de spanten zijn opgehangen aan de noodspanten van tralieliggers worden de klampen gedemonteerd. De werkplek is beperkt en de gemetselde gewelven vormen een moeilijke "werkvloer". Deze balkkop is al bij een eerdere restauratie vervangen zoals te zien is aan de lengte las. De gaten zijn van de smeedijzeren ankerstaven met smeedijzeren spieën. De balk is verwijderd. Bij elke nieuwe klamp of versterking heeft men weer nieuwe muurankers aangebracht. Deze moeten worden aangepast voor de nieuwe situatie. 9015-450c blad 9/11
Het te handhaven gedeelte wordt vlak gemaakt voor het maken van een goede verbinding. De nieuwe balk ligt klaar op de werkvloer op het steiger buiten. De nieuwe lengtelas is afgetekend. Met de kettingzaag wordt de balk ingezaagd. Het te verwijderen hout wordt eraf getikt. De schuine liplas wordt gehakt met de beitel. De schuine liplas wordt vlak afgewerkt met de elektrische schaaf. De oude verrotte balk van een vroegere restauratie en de balk van de restauratie van 2002. Nu moet de balk nog naar zijn plaats gebracht worden in de kap. Hangend in de kettingen en schuivend over klossen wordt de balk op zijn plaats gebracht. De balk wordt in de muur aangemetseld De ankers van de oude klampen corresponderen niet meer met de nieuwe situatie. De balkdelen worden aan elkaar gelijmd. 9015-450c blad 10/11
Gaten worden geboord voor verbinding van oud- en nieuw met RVS verankeringen. De verankering wordt aangebracht De verankering vanuit de muur is aangepast en weer bevestigd. De blokkeels zijn ondersteund met klossen op de plaatsen waar oorspronkelijk de dubbelen muurplaat heeft gelegen. De muurstijl is weer geplaatst op de gewelfput zoals we hem hadden aangetroffen. De situatie reconstrueren volgens afbeelding 9 is niet mogelijk en niet gewenst omdat daarbij de gewelfputten moeten worden opengehakt. Na het weer aanbrengen van de schoren langs de muur tussen de muurstijl en de tussenspanten is er weer een spant klaar. Deze schoren zijn in het verleden aangebracht ter vervanging van de dubbele muurplaten waar de tussenspanten oorspronkelijk op gerust hebben. In de volgende hoofdstukken volgt een rapportage van de uitgevoerde werkzaamheden aan achteréénvolgens de kappen van de kooromgang, de zuidbeuken en de noordbeuken. 9015-450c blad 11/11