Trends Toekomst van Dordrecht Dordtse Dialogen
Sociaalculturele Trends Demografische Trends
Economische Trends Ruimtelijke Trends Bestuurlijke Trends 3 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
Voorwoord De wereld lijkt steeds kleiner te worden. De televisie brengt à la minute beelden van over de gehele wereld. En de ontwikkelingen elders hebben duidelijk invloed op hoe het in Nederland gaat. Dat geldt bijvoorbeeld voor de economie, zeker voor Nederland dat van oudsher een handelsland is. We denken ook aan de Europese samenwerking, die steeds verder uitbreidt. En de opwarming van de aarde zorgt voor een stijging van de zeespiegel waardoor Dordrecht op een gegeven moment natte voeten kan krijgen. De ontwikkelingen lijken allemaal steeds sneller te gaan. Er is zoveel informatie voorhanden. En toch weten we eigenlijk niet genoeg over onze eigen toekomst. Wat kunnen we verwachten? Waar moeten we rekening mee houden? Waar moeten we ons op voorbereiden? I believe that greater mastery of dialogue will advance our civility and our civilization - a giant step forward. Daniel Yankelovich, The Magic of Dialogue, 1999 De gemeente Dordrecht wil zich tijdig en goed voorbereiden op ontwikkelingen en trends waar we in de toekomst mee te maken krijgen. Daarom is zij in 2008 het traject Toekomst van Dordrecht gestart. Het voorbereiden op de toekomst begint met het hebben van kennis over trends. Door het (h)erkennen van die trends en door hierover in gesprek te gaan, bijvoorbeeld met partners in de stad tijdens een zogenaamde Dordtse Dialoog, kan men zich er op voorbereiden en anticiperen. In dit licht heeft de gemeente Dordrecht het Onderzoekcentrum Drechtsteden (OCD) gevraagd een overzicht te geven van de trends die voor Dordrecht in de toekomst van belang zijn, met ook een impressie van hoe Dordrecht er nu voor staat. Dit boekje beschrijft negentien trends: ontwikkelingen die de toekomst van Dordrecht en de Dordtenaren beïnvloeden. We kunnen nu nog niet alle trends die in de toekomst van belang zijn, voorspellen. De snelle ontwikkeling van internet en mobiele telefonie heeft de meeste mensen verrast. En zo zullen we in de toekomst nog vaker verrast worden. Of schrikken we op van gebeurtenissen zoals die van 9/11. De trends zijn te zien als een prognose van de toekomst. Een goede prognose geeft inzicht in de achtergronden die van invloed zijn op de toekomstige ontwikkeling, waardoor de betrokkenen zich kunnen voorbereiden op de toekomst. Dat is dan ook de functie van deze TRENDS. 4
Leeswijzer Na een korte introductie lichten we de trends doe. Daarna beschrijven we de gevolgen van trends en zoomen we in op wat deze trends voor Dordrecht betekenen, ondersteund door cijfermateriaal. drs. Hans Leijs drs. Jan Schalk dr. Marga Weide drs. Frans Winterwerp 5 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
6
Inhoudsopgave Trends 1. Demografische trends Introductie Trends Bevolkingsgroei vlakt af Vergrijzing en ontgroening Meer alleenstaanden Meer diversiteit Gevolgen Trends Ingezoomd op Dordrecht 2. Economische trends Introductie Trends Technologisering, kenniseconomie en informatiesamenleving Verdergaande internationalisering en globalisering Verdienstelijking van de economie Gevolgen Trends Ingezoomd op Dordrecht 3. Sociaal-culturele trends Introductie Trends Individualisering en informalisering: relaties opener en persoonlijker Tribalisering: nieuwe groepsindelingen Intensivering vrijetijdsbeleving De civil society: lossere verbanden en wisselende contacten Gevolgen Trends Ingezoomd op Dordrecht 11 12 17 23 31 32 39 43 49 50 57 59 7 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
4. Ruimtelijke trends Introductie Trends Verstedelijking Klimaatverandering Van verspilling naar verduurzaming Vermindering risico s Gevolgen Trends Ingezoomd op Dordrecht 5. Bestuurlijke trends Introductie Trends Europeanisering Horizontalisering Innovatie en informatisering Regievoering, binden en inspireren en good governance Gevolgen Trends Ingezoomd op Dordrecht Bronnen 63 64 67 73 79 80 83 87 90 8
9 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
Sommige problemen worden na 2020 minder prominent, nieuwe problemen ontstaan. De omslag in de groei van de beroepsbevolking en de verdienstelijking van de economie maken dat de behoefte aan bedrijventerreinen en kantoren afneemt: na 2020 is geen noemenswaardige extra ruimte nodig. De afnemende huishoudensgroei leidt er eveneens toe dat de vraag naar woningen langzamer toeneemt en hiermee het beslag op de ruimte. Welvaart en Leefomgeving, een scenariostudie voor Nederland in 2040 van het Centraal Planbureau, Milieu- en Natuurplanbureau en Ruimtelijk Planbureau. In 2060, there would be only two persons of working age for every person aged 65 or more, compared with four persons to one today. Population projections 2008-2060 Eurostat 10
1. Demografische Trends Introductie Hoewel het aantal inwoners niet zoveel meer groeit, staat Nederland, evenals Europa, flinke veranderingen te wachten. Het aandeel 65-plussers zal toenemen van 15% nu naar meer dan een kwart in 2035. Het aantal kinderen en de potentiële beroepsbevolking nemen daarentegen af. Het aantal eenpersoonshuishoudens neemt toe. Dat wordt nog versterkt door sociale en economische trends, zoals individualisering. De bevolking wordt diverser, niet alleen door de immigratie van niet-westerse allochtonen in het verleden en hun kinderen (de tweede generatie), maar ook door immigratie van westerse allochtonen (Midden- en Oost-Europa) en de toename van Aziaten. Aan de andere kant is de emigratie ook toegenomen. Of deze trend zich doorzet, weten we niet. Demografische trends uit het verleden hebben grote gevolgen gehad voor de Nederlandse samenleving. Zo zorgde de na-oorlogse geboortegolf voor drukte en wachtlijsten bijvoorbeeld op scholen, universiteiten, de woningmarkt en in het verkeer. En immigratie betekende een extra behoefte aan woningen en voorzieningen. Verschillende immigratiestromen zijn in het verleden op verschillende manieren gehuisvest, maar meestal in de steden. Een nieuwe groep dient zich aan; westerse allochtonen die migreren vanwege (tijdelijk) werk. 11 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
Trends Bevolkingsgroei vlakt af Tot 2035 kent Nederland nog een beperkte groei van het aantal inwoners. In ongeveer 2035 is het aantal inwoners op z n top. Er zijn dan 17 miljoen Nederlanders. Daarna neemt het aantal inwoners licht af. Er is sprake van een beperkte groei van ongeveer 4% in de komende dertig jaar, tegen een groei van 20% in de afgelopen dertig jaar. Vergrijzing en ontgroening Voor bepaalde leeftijdsgroepen is er veel eerder een afname. Zo neemt het aantal schoolgaande kinderen van 4 t/m 16 jaar tot 2035 met ongeveer 10% af. De potentiële beroepsbevolking van 15-64 jaar is al bijna over de top heen. Tot 2040 is er een afname van 10%. De beroepsbevolking veroudert: er is een afname van 25-44 jarigen en een toename van 45-64 jarigen. De toename van het aantal ouderen van 65 jaar en ouder (vergrijzing) is enorm. Tot 2035 is er een toename van 1,8 miljoen 65-plussers in Nederland, dat is 75% ten opzichte van 2008. De toename tot 2020 is 40%. Binnen de leeftijdsgroep 65-plussers verdubbelt het aantal 80-plussers (dubbele vergrijzing). De gemiddelde levensverwachting van vrouwen en mannen is nu 82 jaar, respectievelijk 78 jaar. Vooral de levensverwachting van mannen nam toe. Twintig jaar geleden was die nog 73 jaar en die van vrouwen 80 jaar. 12
Ontwikkeling van de potentiële beroepsbevolking in Nederland 1970-2050 (bron: CBS) 11 mln 10 mln 9 mln Waarneming/ prognose 2006 Prognose 2004 8 mln 7 mln 2050 2040 2030 2020 2010 2000 1990 1980 1970 Ontwikkeling van het aantal 65-plussers in Nederland 1970-2050 (bron: CBS) 5 mln 4 mln 3 mln Waarneming/ prognose 2006 Prognose 2004 2 mln 1 mln 2050 2040 2030 2020 2010 2000 1990 1980 1970 13 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
Meer alleenstaanden De vergrijzing heeft vooral gevolgen voor de samenstelling van de huishoudens. Er is een toename te verwachten van het aantal huishoudens. Deze toename komt uitsluitend door de toename van het aantal alleenstaanden. Het aantal alleenstaanden neemt toe van 2,5 miljoen naar 3,5 miljoen in 2035, een toename van 38%. De toename van het aantal alleenstaanden vindt niet alleen plaats in de leeftijdsgroep 65-plussers (de vergrijzing), maar ook bij de groep 35-64 jaar: daar neemt ten gevolge van sociaal-culturele ontwikkelingen naar verwachting het aandeel alleenstaanden toe van 15 naar 20%. Het aantal huishoudens met kinderen blijft gelijk. Waar het aantal huishoudens in de afgelopen jaren flink gegroeid is, zal deze groei afvlakken en tot 2030 nog met 15% toenemen. In 2030 wordt de top in aantal huishoudens bereikt. Meer diversiteit De toetreding van nieuwe landen tot de Europese Unie heeft effect op de immigratie. De vestiging vanuit het buitenland en het vertrek laat verschillende trends zien. Zo daalde sinds 2000 het aantal immigranten in Nederland van 132.900 tot 116.600 en nam de emigratie toe van 79.000 tot 123.200. Er is een afname opgetreden van de immigratie van Turken en Marokkanen en er was een toename van immigratie door werknemers uit Europa (Polen, Duitsers en Bulgaren), met als belangrijkste reden het (tijdelijke) werk. Ook is er een toename van hoger opgeleide migranten (veelal Aziaten). Steden krijgen de komende jaren te maken met instroom van volwassenen in de arbeidsgerechtigde leeftijd. Ongeveer de helft van de emigranten is in Nederland geboren en de andere helft betreft mensen die niet in Nederland zijn geboren. 14
Het CBS heeft trends in immigratie en emigratie doorgerekend voor de allochtonenprognose. De belangrijkste uitkomsten: het aantal niet-westerse allochtonen neemt tussen nu (2008) en 2035 toe van 1,7 naar 2,7 miljoen. Het gaat om toename van de tweede generatie, dat zijn kinderen met ten minste één niet-westerse ouder, die hier geboren worden. Daarnaast wordt een groei verwacht van studie- en arbeidsmigranten zoals Amerikanen, Europeanen en Aziaten. Dit laatste is een gevolg van de economische groei van Aziatische landen. Het aantal westerse allochtonen neemt toe van 1,4 naar 2,1 miljoen in 2035. Het gaat om vestiging vanuit andere (nieuwe) EU-landen. Over het algemeen wordt de derde generatie (de kleinkinderen van een immigrant uit de jaren vijftig en zestig) niet langer als allochtoon gedefinieerd (CBS). Omdat zij via het onderwijssysteem van begin af aan te maken krijgen met de Nederlandse taal en cultuur, zal hun startpositie op de arbeidsmarkt naar verwachting niet afwijken van het gemiddelde. Tegelijkertijd maken ze ook kennis met de cultuur en religie van de grootouders. 15 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
16
Gevolgen trends Mogelijk tekort aan arbeidskrachten Ontgroening betekent dat men toe kan met minder voorzieningen, zoals schoollokalen en speelruimte. De effecten van de afname en veroudering van de beroepsbevolking hangen mede af van de ontwikkeling van de arbeidsparticipatie. De arbeidsparticipatie in Nederland is in de afgelopen tien jaar toegenomen van 59% tot 65% en is in internationaal perspectief relatief hoog. De toename is het grootst onder vrouwen, niet-westerse allochtonen en senioren. Afhankelijk van de economische ontwikkeling van Nederland zal de vraag naar arbeidskrachten het aanbod overstijgen. Een verdergaande automatisering (niet alleen bij productieprocessen, maar ook in zorg, toerisme, horeca en diensten) biedt dan een oplossing. Men kan ook denken aan verbetering van de aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt, bevordering van deelname aan de arbeidsmarkt, blijvend investeren in werknemers of meer tijdelijke werknemers uit het buitenland. Vergrijzing: kansen en bedreigingen De vergrijzing gaat gepaard met een grotere zorgvraag. Dat de toekomstige generatie ouderen nog langer gezond is dan de huidige, doet daar niet aan af. Op de schaal van Nederland is de financiering van pensioen en zorg een aandachtspunt. Vergrijzing betekent ook meer werk voor de sector zorg en welzijn. Met een afnemende beroepsbevolking kan hier mogelijk niet aan voldaan worden. Dit vraagt om innovatieve zorgvoorzieningen, zoals robots en voorgeprogrammeerde en zelf denkende digitale toepassingen. 17 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
19 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
Er komen ook meer koopkrachtige en vitale ouderen. In plaats van senioren ook wel medioren genoemd (het cohort met leeftijd van 55 tot 75 jaar). Zij zijn een interessante markt bijvoorbeeld voor koopappartementen, vrijetijdsbesteding, vakanties, overwinteren en gemaksproducten. Na pensionering wordt vaak de inzet als vrijwilliger geïntensiveerd. Te denken valt ook aan langer parttime doorwerken. Tot slot spelen ouderen ook een rol bij de informele zorg (kinderoppas, mantelzorg). Gezien de toename van de gemiddelde leeftijd zullen in de Nederlandse maatschappij ook steeds vaker vier generaties met elkaar samenleven. Minder gezinnen met kinderen betekent minder behoefte aan traditionele gezinswoningen, hoewel deze woningen ook voor tweepersoonshuishoudens of alleenstaanden aantrekkelijk kunnen zijn. Gezinnen met kinderen brengen s middags levendigheid in een wijk door het gebruik van sport- en speelvoorzieningen, hobby s en openbare ruimte. Behoefte aan woningen en voorzieningen wordt diverser De grote toename van alleenstaanden heeft belangrijke gevolgen voor de woningmarkt en voorzieningen. Er is sprake van een diversiteit qua leeftijd, inkomen en situatie, maar in het algemeen betekent het meer vraag naar appartementen, grondgebonden patio-woningen, meer vraag naar diensten en gemaksproducten en vraag naar woon-welzijnsarrangementen of woon-zorgarrangementen. De instroom van de eerste generatie allochtonen (niet-westers en westers) heeft gevolgen op het gebied van inburgering, begeleiding en bij grote instroom ook de woningvraag. De toename van de tweede generatie allochtonen heeft vooral effect op het onderwijs. 20
21 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
22
Ingezoomd op Dordrecht De bevolkingsprognose tot 2020 van het OCD geeft aan dat de meeste landelijke trends zoals ontgroening, vergrijzing en de ontwikkelingen bij de potentiële beroepsbevolking ook in Dordrecht optreden: het aantal schoolgaande kinderen van 4 t/m 16 jaar neemt af (-18%); het aantal senioren van 65 t/m 74 jaar neemt zeer fors toe (+44%); met de toename van het aantal 75 plussers (+12%) neemt ook de zorgvraag toe; de potentiële beroepsbevolking neemt af (-8%) en veroudert bovendien. Meest opvallend verschil ten opzichte van de landelijke ontwikkeling is dat in Dordrecht de afgelopen jaren de bevolking is afgenomen. Deze daling zet zich nog enkele jaren door, waarna weer een stijging verwacht wordt. Een en ander hangt echter ook af van de realisatie van het sloop- en woningbouwprogramma. Omdat in andere (Drechtsteden)gemeenten zoals Hendrik-Ido-Ambacht en Papendrecht de bevolking groeide, nam het aandeel inwoners van Dordrecht binnen de regio af van 46% in 1995 naar 45% in 2008. 23 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
Bevolkingsontwikkeling naar leeftijd (bron: CBS) Leeftijd 2008 2010 2015 2020 Dordrecht 0-19 20-64 65+ 28.643 72.128 17.332 27.871 70.700 20.692 26.849 69.444 22.746 25.606 68.414 24.228 Overige Drechtsteden 0-19 20-64 65+ 35.989 84.718 23.121 34.852 83.926 28.084 34.216 83.716 30.467 33.604 83.006 32.657 24
Op lange termijn wordt in Dordrecht een stabiele bevolking verwacht van rond de 120.000 inwoners, terwijl Nederland nog een lichte groei kent. Het aantal huishoudens van alleenstaanden zal in Dordrecht conform de landelijke ontwikkeling toenemen met ongeveer 40%. Het gaat in Dordrecht uitsluitend om 65-plussers. In Nederland blijft het aantal meerpersoonshuishoudens met kinderen stabiel. In Dordrecht neemt deze groep flink af. Tot 2025 is er in Dordrecht sprake van een afname van gezinnen in de leeftijdsgroep 25-44 jaar met kinderen: van ruim 10.000 naar ruim 6.000, een afname van bijna 40%. Een deel van hen verhuist overigens naar een (nieuwe) gezinswoning in een van de andere Drechtstedengemeenten (1). Voor Dordrecht wordt een toename van het aandeel niet-westerse allochtonen verwacht die vergelijkbaar is aan Nederland. Als gevolg van de verschuiving naar instroom vanuit Midden- en Oost-Europa zal er een toename van westerse allochtonen in Dordrecht zijn. Dit is nog iets sterker dan het Nederlandse gemiddelde. (1) Drechtstedengemeenten: Albasserdam, Dordrecht, Hendrik-Ido-Ambacht, Papendrecht, Sliedrecht en Zwijndrecht. Ook Dordrecht kende in de voorbije jaren een afname van de immigratie en een toename van de emigratie. Dat het aantal inwoners in Dordrecht al enige jaren afneemt, komt vooral door de binnenlandse migratie. Deze wordt in Dordrecht en veel andere steden gekenmerkt door suburbanisatie: gezinnen en hogere inkomens vertrekken uit de stad naar suburbane gebieden en alleenstaanden vestigen zich er. 25 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
Dordrecht telt nu bijna 20.000 niet-westerse allochtonen en 11.500 westerse allochtonen. Ook in Dordrecht wordt tot 2020 een toename van de tweede generatie niet-westerse allochtonen verwacht. Dit manifesteert zich vooral in de leeftijdsgroep 0-19 en 20-34 jaar. Geleidelijk neemt ook de groep allochtone ouderen toe. Naast de cijfers over Dordrecht, presenteren we ook de cijfers van de overige Drechtsteden. Het gebied Drechtsteden functioneert in toenemende mate als één geheel. De woningmarkt is daar een voorbeeld van. Dordrecht heeft binnen de Drechtsteden voor diverse voorzieningen een centrumfunctie, bijvoorbeeld voor maatschappelijke opvang, werkgelegenheid, binnenstad en horeca. Door de uitsplitsing van cijfers wordt de positie van Dordrecht binnen de regio zichtbaar. Bevolkings- en huishoudenssamenstelling Dordrecht, overige Drechtsteden en Nederland 1-1 - 2007 (bron: CBS) 40 Dordrecht 30 Overige Drechtsteden 20 Nederland 10 0 % Huishoudens met kind(eren) % niet-westers % 65-plussers 26
Demografische Dordrecht Overige Drechtsteden Nederland kengetallen (bron: CBS) aantal inwoners (per 1.1.2008) 118.250 143.410 16.404.282 ontwikkeling 2000-2008 absoluut -1.571 9.329 540.332 % -1,3% 7,0% 3,4% migratie (gemiddelde 2000-2007) binnenlands migratiesaldo -470 buitenlands migratiesaldo -195 0-19 jaar (%) 24% 25% 24% 20-64 jaar (%) 62% 59% 61% 65 jaar en ouder (%) 15% 16% 15% ontgroening ( groene druk ) 38,8% 42,5% 39,2% vergrijzing ( grijze druk ) 23,9% 27,5% 24,0% aandeel niet-westerse allochtonen 16,8% 7,3% 10,6% (1.1.2007; CBS) huishoudens aantal huishoudens (per 1.1.2007) 53.359 59.034 7.190.543 ontwikkeling 2000-2007 absoluut 964 5.075 389.535 % 1,8% 9,4% 5,7% eenpersoonshuishoudens (%) 37% 28% 35% huishoudens zonder kinderen (%) 28% 33% 30% huishoudens met kinderen (%) 35% 39% 35% 27 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
28
Bevolkingsontwikkeling naar leeftijd Dordrecht tot 2020 (bron: OCD) 95-100 jaar 90-94 jaar 84-89 jaar 79-84 jaar 74-79 jaar 70-74 jaar 65-69 jaar 60-64 jaar 55-59 jaar 50-54 jaar 45-49 jaar 40-44 jaar 35-39 jaar 30-34 jaar 25-29 jaar 20-24 jaar 15-19 jaar 10-14 jaar 5-9 jaar 0-4 jaar 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0 1.000 2.000 3.000 4.000 5.000 29 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
In de 21e eeuw krijgen we een wereld met zes supermachten in plaats van één. Naast de Verenigde Staten en Japan worden dat Brazilië, Rusland, India en China. Adjiedj Bakas, Megatrends Nederland, 2005 Draadloos is in 2020 de standaard en de virtuele wereld loopt als het ware naadloos over in de reële wereld. Het is vanzelfsprekend om online te zijn. Nu moet je daarvoor moeite doen, straks moet je moeite doen om offline te zijn. Marcel Bullinga, futurist en trendwatcher 30
2. Economische Trends Introductie Als er één megatrend is die de gemoederen bezighoudt dan is het wel de voortschrijdende invloed van de techniek. Technologisering staat vooral voor digitalisering en miniaturisering. Maar ook voor biotechnologie, gentechnologie, chemische technologie, milieutechnologie, materiaaltechnologie en de integratie van verschillende technologieën zoals multimedia. Technologie is overal en zal dat in de toekomst in nog sterkere mate zijn. Met name de ICT-revolutie heeft de maatschappij de afgelopen decennia sterk beïnvloed en zal dat in de toekomst blijven doen. We leven in een kenniseconomie en een informatiesamenleving. Een andere onmiskenbare trend is de verdere internationalisering van de economie. Mede onder invloed van de voortschrijdende technologische ontwikkelingen op ICT-gebied, maar ook door de liberalisering van kapitaalstromen, het verder openstellen van markten voor handel en investeringen en de opkomst van vooral de Aziatische landen, met China aan kop, is de laatste jaren duidelijk sprake van een versnelling en schaalverbreding in de internationalisering van de economie. Ook de verdere eenwording van Europa speelt hierin een belangrijke rol. 31 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
Trends Technologisering, kenniseconomie en de informatiesamenleving Dankzij de ICT-revolutie leven we volop in de informatiesamenleving. Het gebruik van internet heeft een grote vlucht genomen. Had in 2002 nog 63% van de Nederlandse huishoudens toegang tot internet, in 2007 was dit aandeel al gestegen tot 83%. De breedbandtoegang steeg in diezelfde periode van 15% naar 74%. Het internetverkeer via de Amsterdam Internet Exchange groeit jaarlijks met 70 à 80%. En het totale aantal mobiele telefoonaansluitingen in Nederland is met ruim 17 miljoen inmiddels groter dan het aantal inwoners. De ontwikkelingen in de ICT zijn overal zichtbaar in de samenleving. Van de gegroeide persoonlijke connectiviteit via internet en mobiel tot de toegenomen digitale dienstverlening van de overheid. Was in 2000 gemiddeld in Nederland nog maar 20% van de overheidsdiensten ook digitaal beschikbaar, eind 2007 was dit gegroeid tot 67%. Van toepassingen in allerlei huishoudelijke apparaten tot toepassingen in de zorg. Zoals de voortschrijdende medische technologie, de toepassing van steeds kleinere chips voor het vastleggen in een polsband van informatie over diagnose en medische status van ziekenhuispatiënten en de opkomst van E-health. En van de groei van het elektronisch winkelen van een kleine 2 miljoen frequente E-shoppers in 2002 naar ruim 5 miljoen in 2007, tot de enorme groei met 60% van het aantal computerservicebureaus in de afgelopen tien jaar. Effecten van nieuwe technologie worden vaak op korte termijn overschat, maar op langere termijn onderschat. Dat de ICT-revolutie nog wel enige tijd zal doorgaan, lijkt echter boven alle twijfel verheven. De wet van Moore, die zegt dat het aantal transistoren op een chip elke anderhalf jaar verdubbelt, zal naar verwachting nog tot 2020 op gaan. Dat betekent steeds kleinere chips met steeds grotere kracht en daardoor kleinere, goedkopere, snellere en veelzijdigere elektronische apparaten, 32
33 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
de uitgroei van de pc tot volwaardig entertainmentcentrum en grotere toepassing van elektronica in huishoudelijke apparatuur en in de zorg. Domotica en multimedia zullen naar verwachting een grote vlucht nemen. Steeds meer worden technieken overigens persoonsgebonden in plaats van locatiegebonden. Door gelijktijdige capaciteitsvergroting van de verbindende infrastructuur worden mobiele beeldcommunicatie en mobiele internetverbindingen betrouwbaarder, met als gevolg dat de toegang tot internet steeds meer via notebooks en mobiele telefoons tot stand zal komen. Vanwege de zo ingrijpende en direct zichtbare effecten op ons dagelijkse bestaan, springen vooral ICT-ontwikkelingen het meest in het oog. Technologisering is echter veel meer dan ICT alleen. Voor Nederland wordt onder andere ingezet op nieuwe materialen en biotechnologie en voor de Zuidvleugel van de Randstad (2) op life and health sciences, water- en deltatechnologie, glastuinbouw, transport en logistiek en proces- en petrochemie. De laatste jaren is het accent bij dit alles duidelijk verschoven in de richting van gebruik van technologie voor meer, zo niet optimale, duurzaamheid. In het toekomstbeeld van het Innovatieplatform ontwikkelt Nederland zich in de komende twintig jaar tot duurzame kenniseconomie met een menselijke kennissamenleving. Nederland heeft in dat beeld een unieke positie veroverd als exporteur van duurzame oplossingen op gebieden als energie, chemie, voeding en watermanagement. (2) Zuidvleugel van de Randstad: regio Drechtsteden, regio Haaglanden, regio Rotterdam, regio Rijnland, regio Midden-Holland Verdergaande internationalisering en globalisering De ontwikkelingen in de ICT zijn ook een belangrijke factor geweest in de verdere internationalisering van de economie. Die internationalisering is niet iets van vandaag of gisteren. Nederland is altijd sterk afhankelijk geweest van de wereldhandel. In 1960 bedroeg het Nederlandse aandeel in de wereldhandel 4%, het dubbele van dat van China. En twintig jaar geleden, in 1988, bedroeg het aandeel van de export in het Nederlands Binnenlands Product ook al 54% (inmiddels is dit aandeel 73%). 34
De toename van de internationale investeringen in Nederland zien we aan het toegenomen belang van buitenlandse ondernemingen in ons land. Van de grote, niet-financiële ondernemingen kwam in 2005 34% van de werkgelegenheid voor rekening van ondernemingen in buitenlands eigendom. In 1995 was dit nog 20%. Tegelijkertijd investeert het westerse en ook het Nederlandse bedrijfsleven volop in het (verre) buitenland. Veel productie is de afgelopen decennia ge-outsourced of ge-offshored naar Midden- en Oost-Europese landen en andere lagelonenlanden. China is dé fabriek van de wereld geworden en Chinese bedrijven investeren op hun beurt in toenemende mate in het buitenland. Ook de globalisering van ICT-diensten (salarisadministraties, boekhouding, baliefunctie, afhandeling betalingsverkeer) is sterk in ontwikkeling. Met name India speelt hierin een hoofdrol, maar is tegelijkertijd bezig aan een geleidelijke industriële opmars. Zo is het Indiase Tata Industries inmiddels een van de grootste conglomeraten ter wereld en neemt het gerenommeerde Europese ondernemingen in de automobielindustrie over (Jaguar/Land Rover, waarmee ook Ferrari in Indiase handen komt). Het is de vraag of de relatief sterke positie van Nederland sterk blijft nu het economisch zwaartepunt zich verplaatst naar andere werelddelen. De welvaart en welvaartsgroei zijn in Nederland door een hoge arbeidsparticipatie en arbeidsproductiviteit nog steeds van hoog niveau. In de afgelopen jaren is de groei van het bruto binnenlands product echter wel duidelijk lager dan in de jaren daarvoor. Daarin volgde Nederland de Europese trend. Bron: Het Nederlandse ondernemingsklimaat in cijfers. Naast China en India zullen in de toekomst naar verwachting vooral grondstofrijke landen aan economische macht winnen. Dat geldt vooral voor Brazilië en Rusland, maar ook voor diverse Afrikaanse landen. En binnen Europa zien we, mede onder invloed van hun nieuw verworven EU-lidmaatschap, de opkomst van de Midden- en Oost-Europese landen. Verdienstelijking van de economie Nederland richt zich in dit geweld in toenemende mate op ontwerp, engineering en verkoop, op de regie van productie-, handels- en transportstromen en op (internationale) juridische, financiële en andere zakelijke dienstverlening. De hele economie verdienstelijkt, mede als gevolg van het toenemende belang van fun, leisure, wellness en zorg die door de toenemende welvaart mogelijk is geworden. De verdienstelijking van de Nederlandse economie is ook van toepassing op de 35 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
ICT-sector zelf en op andere hoog- en middentechnologische sectoren. Waar de Nederlandse werkgelegenheid in hoog- en middentechnologische industriële sectoren het afgelopen decennium gestaag afnam, groeide die in de hoogtechnologische dienstensector met 5% per jaar. Meer in zijn algemeenheid leidt de toepassing van ICT tot onder andere nieuwe producten, productiewijzen en organisatievormen. Hiervoor zijn hoogopgeleide werknemers nodig die over creativiteit en probleemoplossend vermogen beschikken. In het verlengde van de informatiesamenleving groeit de creatieve klasse van werkenden die nieuwe technologie, nieuwe ideeën en nieuwe informatie voortbrengen. ICT maakt het ook eenvoudiger om voor jezelf te beginnen, wat tot uitdrukking komt in het toegenomen aantal starters, kleine bedrijfjes en zzp ers (zelfstandigen zonder personeel). Waar het totale aantal bedrijven in Nederland tussen 1999 en 2006 groeide met 11%, nam het aantal eenmanszaken met 32% toe. Jaarlijks starten in Nederland circa 30.000 mensen als zzp er of freelancer, hun totaal is inmiddels opgelopen tot zo n 400.000. In de creatieve zakelijke dienstverlening waren in 2007 zo n 35.000 bedrijven actief met gemiddeld niet meer dan vier werkzame personen. 36
Werkgelegenheidsontwikkeling in creatieve industrie en ICT-sector, Nederland 1996-2007 (bron: Cross Media Monitor 2008 en CBS) ICT diensten Creatieve industrie ICT content Media en entertainment 150 140 130 120 110 Totaal banen 100 ICT hardware 90 1996 2000 2007 37 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
38
Gevolgen trends Toenemende handelstromen van, naar en via Nederland Mede onder invloed van de toegenomen internationale investeringen nemen internationale handelstromen toe. Dit zien we in Nederland onder andere aan het inmiddels tot 73% gegroeide aandeel van de uitvoer in het Binnenlands Product. We zien het ook aan de groei van de totale invoerwaarde uit China, die in twee jaar tijd, tussen 2004 en 2006, groeide met bijna 60%. En aan de verdubbeling van het aantal via Rotterdam vervoerde zeecontainers tussen 1996 en 2006. Toenemend vrij verkeer en migratie van mensen over de hele wereld Ook de enorme groei van het internationale passagiersvervoer via Schiphol van 27 miljoen in 1996 tot 46 miljoen in 2006 geeft uitdrukking aan de toenemende internationalisering van de economie, waaronder niet op de laatste plaats ook het groeiende internationale toerisme kan worden gerekend. Nieuwe toeristengroepen als Chinezen en Russen bieden nieuwe kansen voor de toeristenindustrie. De internationale migratie van kenniswerkers neemt verder toe en de verdere eenwording van Europa leidt tot nieuwe stromen tijdelijke werknemers in ons land, zoals de ruim 100.000 tijdelijk in Nederland werkzame Polen. Trendwatcher Bakas voorziet voor de toekomst nog veel verdergaande (tijdelijke) migratiestromen en een veel verdere toename van het tijdelijke wonen in het buitenland, ook van Nederlanders. Effecten op de arbeidsmarkt Er zijn ook verregaande gevolgen voor de arbeidsmarkt. Er vindt al jarenlang een verschuiving plaats naar dienstverlenende beroepen met een hoger opleidingsniveau. In zes jaar tijd (van 2000 tot 2006) groeide het aandeel hbo-ers en academici in de werkzame beroepsbevolking van 27% naar 32%. Er is sprake van een onmiskenbare trend in de richting van hooggekwalificeerd werk in de dienstensector, mede onder 39 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
invloed van de opkomst van de kenniseconomie. Daarnaast vervaagt het onderscheid tussen werken en vrije tijd steeds meer. De verwachting is dat die vermenging verder zal toenemen. Kenniswerk vindt plaats op allerlei plekken en tijdstippen die de direct betrokkenen het beste schikken. Ontwikkelingen op ICT-gebied maken ook het telewerken eenvoudiger. Telewerken gebeurt daarbij niet noodzakelijkerwijs meer vanuit huis; we zien op dit moment al een opmars van de werknomade, de werknemer of zelfstandige die vanuit allerlei plekken in het land zijn werk verricht. De persoonlijke betrokkenheid van kenniswerkers bij hun werk zal er toe leiden dat ze ook in hun privé-tijd bereikbaar zullen zijn. Aan de andere kant wil men zijn tijd ook flexibel kunnen indelen: sporten tijdens de ochtendspits, vrijwilligerswerk op woensdagmiddag en s avonds een rapport afmaken. De 24-uurs economie is in opkomst. Aandeel hoger opgeleiden in de werkzame beroepsbevolking, Nederland (bron: CBS) 35% 30% 25% 20% 1995 1997 2000 2003 2006 40
In toenemende mate is elke werkende ook een ondernemer op zijn eigen terrein, die ook meer verantwoordelijkheid neemt voor zijn eigen ontwikkeling, zowel qua kennis als voor het onderhouden van zijn netwerk. Life-long learning wordt meer regel dan uitzondering. Afnemende ruimtevraag De verdienstelijking van de economie zien we ook terug in de ruimtevraag: de behoefte aan bedrijventerreinen neemt sterk af. In alle scenario s van de gezamenlijke planbureaus ligt de ruimtevraag naar bedrijventerreinen de komende dertig jaar ruim onder de realisaties van de afgelopen twintig jaar. Dit wordt overigens ook sterk beïnvloed door de voorziene krimp van de beroepsbevolking. Maatschappelijke acceptatie Technologisering biedt niet alleen nieuwe kansen en onvoorziene mogelijkheden, maar roept ook vragen op met betrekking tot maatschappelijke acceptatie. Eén daarvan is de inbreuk op de privacy die met de informatiesamenleving gepaard gaat. Het lijkt erop dat een digitale Big Brother ons altijd en overal kan volgen. Met de verdere intensivering van de informatiesamenleving zal privacybescherming voorlopig zeker van belang blijven. Hetzelfde geldt voor de maatschappelijke acceptatie van de stormachtige ontwikkelingen op het gebied van de gentechnologie. 41 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
42
Ingezoomd op Dordrecht De internationale economie is Dordrecht zeker niet vreemd, al is het maar omdat de internationalisering al decennia geleden in de industrie is begonnen. Dordrecht kent een veelheid aan ondernemingen in buitenlands eigendom, met als bekendste voorbeeld natuurlijk de vestiging van DuPont en als recent voorbeeld de vestiging van het Europese hoofdkantoor van Tsubakimoto Chain. Ook het fenomeen van de tijdelijke Oost-Europese werknemer is niet aan Dordrecht voorbij gegaan. Naar schatting wonen er op dit moment zo n 1.200 à 1.300 in Dordrecht. Dordrecht en de Drechtsteden liggen gunstig aan twee van de belangrijkste vervoersassen van ons land, de as Rotterdam/Antwerpen en de as Rotterdam/Duitsland. Het toegenomen vervoer via de Rotterdamse haven zorgt voor steeds meer congestie en druk op het grondgebruik, ook hier in de regio, maar biedt ook economische kansen. Zo wil Rotterdam graag in deze regio een binnenvaartshuttle ontwikkelen om de A15 te ontlasten. (3) 27 grote steden: Alkmaar, Almelo, Amersfoort, Arnhem, Breda, Deventer, Dordrecht, Eindhoven, Emmen, Enschede, Groningen, Haarlem, Heerlen, Helmond, Hengelo, s-hertogenbosch, Leeuwarden, Leiden, Lelystad, Maastricht, Nijmegen, Schiedam, Sittard-Geleen, Tilburg, Venlo, Zaanstad, Zwolle Ook de verdienstelijking van de economie is duidelijk zichtbaar, niet alleen in de statistieken maar ook bijvoorbeeld in de sterk veranderde verschijningsvorm van bedrijfshuisvesting op bedrijventerreinen. Aan de statistiek zien we overigens ook direct dat Dordrecht van oudsher geen echte kantorenstad is: het aandeel zakelijke diensten neemt licht toe maar is relatief gezien nog steeds betrekkelijk laag. Het aandeel banen in de zakelijke dienstverlening bedraagt 12% van het totaal aantal banen in Dordrecht (2007). Bij de 27 grote steden (3) ligt dat gemiddeld op 15%. En ook de bedrijfstak toerisme en recreatie is in Dordrecht (nog) niet sterk ontwikkeld. De zorgsector is een ander verhaal: daar staan we sterk en zien we een snelle toename. Ook technologische ontwikkelingen gaan uiteraard niet aan Dordrecht voorbij. 43 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
Op sommige punten, zoals de digitale overheid, loopt Dordrecht zelfs voorop. Ook zijn er volop initiatieven voor door technologie gedreven innovatie, zoals de projecten van de impulsteams Zorg & Welzijn en Kennis & Innovatie van de Economische Adviesraad Dordrecht. En op initiatief van het impulsteam Cultuur & Binnenstad is een digitale creatieve kaart van de creatieve sector in de binnenstad tot stand gekomen om de onderlinge samenwerking een impuls te geven. Een en ander neemt niet weg dat de creatieve industrie en de ICT-sector in de lokale economie, vergeleken met veel andere 100.000+ gemeenten, sterk zijn ondervertegenwoordigd. Voor wat betreft deze sectoren loopt Dordrecht in elk geval niet voorop. Verder is voor Dordrecht de inzet op het haven- en industriecomplex (het maritieme cluster) van Rotterdam/Rijnmond/de Drechtsteden van belang. Mede als gevolg van spill-over effecten vanuit Rotterdam en de geringe ruimte in de overige Drechtsteden kan de ruimtevraag naar bedrijventerreinen in Dordrecht hoger dan gemiddeld liggen. 44
Aandelen in Dordtse werkgelegenheid (bron:ocd) Overige diensten totaal Industrie 40% 30% Zorg Zakelijke diensten 20% 10% 0% 1993 2000 2007 45 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
Economische kengetallen (bron: CBS, CWI, UWV, OCD) Dordrecht Overige Drechtsteden Nederland (beroeps)bevolking arbeidsparticipatie 69% 67% 68% aandeel laag opgeleiden in bevolking 15-64 jaar 34% 35% 33% aandeel middelbaar opgeleiden in bevolking 15-64 jaar 42% 45% 41% aandeel hoog opgeleiden in bevolking 15-64 jaar 22% 19% 25% werkloosheid niet-werkende werkzoekenden (% 15-65 jarigen) 3,3% 2,0% 4,1% jeugdwerkloosheid niet-werkende werkzoekenden <23 jaar (% jongeren 15-22 jaar) 1,4% 0,6% 1,1% jongeren met WWb <25 jaar (% jongeren 15-22 jaar) 1,4% 0,4% 0,8% uitkeringsafhankelijk % personen 15-64 jaar met een uitkering (WW, WWB of AO) 12,4% 8,6% 11,6% ondernemerschap aantal startende ondernemers 811 790 101.900 % in beroepsbevolking 1,5% 1,4% 1,4% creatieve klasse (% van de beroepsbevolking) 19% 17% 24% bedrijvigheid aantal vestigingen 4.433 5.115 969.952 werkgelegenheid aantal werkzame personen 50.058 49.771 6.646.297 46
Werkgelegenheid (bron: CBS, CWI, UWV, OCD) Dordrecht Overige Drechtsteden Nederland naar bedrijfstak (% van totale werkgelegenheid) Landbouw 0,4% 1,0% 3,3% industrie/nutsbedrijven 14,3% 15,4% 13,6% bouwnijverheid 8,3% 13,7% 7,1% handel/horeca/reparatie 17,7% 24,6% 19,4% vervoer/opslag 7,1% 7,9% 6,5% zakelijke dienstverlening, 13,6% 14,9% 18,6% waarvan ICT 1,9%. 5,0%* overige dienstverlening, 38,6% 22,6% 31,5% waarvan zorg 19,8% 12,9% 14,2% kansrijke economische clusters (aantal werkzame personen) metalectro 2.328 5.148. maritieme cluster 4.534 8.744. zakelijke dienstverlening 6.818 7.407. detailhandel 3.335 4.007. horeca 990 860. zorg 9.898 6.443. ICT 641 283. toerisme en recreatie 1.754 1.407. creatieve bedrijfstakken (% van het totaal aantal banen) 1,5%. 2,6%*. : geen gegevens * : gemiddelde van de 50 grootste steden van Nederland 47 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
Het door elkaar wonen van mensen van diversiteit is niet echt de norm. De bevolking is onder te verdelen in stammen, mensen met dezelfde leefstijl. Zo wonen senioren graag bij elkaar, zonder teveel lawaai en gestress van jachtige jongeren. Jonge gezinnen wonen ook graag bij elkaar in kindvriendelijke buurten als VINEXwijken en woonerven. Singles en homo s wonen graag in centra van grote steden. Mensen met dezelfde geloofsovertuiging wonen ook het liefst bij elkaar. Adjiedj Bakas, Megatrends Nederland, 2005 48
3. Sociaal-culturele Trends Introductie Meer alleenstaanden, minder huishoudens met kinderen, meer werkende vrouwen: het traditionele gezin is in Nederland op zijn retour. Het opleidingsniveau van de bevolking stijgt en ook het inkomen gaat omhoog. De allochtone populatie neemt sterk toe. En de levensverwachting stijgt. Tegelijkertijd is sprake van een toenemende individualisering, informalisering en tribalisering. Deze trends vinden hun weerslag in de samenleving. Sociale relaties en netwerken veranderen. Traditionele groepsindelingen verdwijnen en maken plaats voor meer persoonlijke verbanden. Leefstijl wordt belangrijker dan religie of afkomst. Mobiele telefoons en internet dragen bij aan individualisering van sociale contacten. Vrije tijd is belangrijker geworden en men wil deze tijd intensiever beleven. Men wil vermaakt worden, maar onderneemt ook meer. En wat men doet, moet aansluiten bij de persoonlijke interesse. Mensen worden mondiger en traditionele, hiërarchische organisaties verliezen hun leden. Verbanden worden losser. Verenigingen zien hun ledenaantallen dalen en vrijwilligersorganisaties hebben moeite mensen aan zich te binden. Maatschappelijke betrokkenheid is wel aanwezig, maar vindt nu andere kanalen. 49 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
Trends Individualisering en informalisering: relaties opener en persoonlijker Mensen bewegen zich in diverse sociale netwerken: familie, vrienden, kennissen en buren. Daarnaast hebben, met de groeiende arbeidsparticipatie, steeds meer mensen collega s. Het belang van de verschillende netwerken verschuift. Familie staat nog stevig op de eerste plaats, maar de relaties in een familie veranderen van aard. De relatie tussen ouders en kinderen wordt steeds opener. En binnen het gezin leven de gezinsleden steeds meer hun eigen leven. Het belang van vriendennetwerken neemt toe, vooral onder jongvolwassenen. De relatie met collega s is ook veranderd en krijgt steeds meer een persoonlijk karakter. De aard van de contacten verandert. Op visite gaan bij familie of vrienden komt steeds minder voor. De mobiele telefoon maakt mensen continu bereikbaar. Communicatie per e-mail, sms en internet neemt sterk toe. Interest groups, news groups, internet forums, chat rooms, MySpace, YouTube, Hyves en Second Life zijn mogelijkheden om via internet nieuwe contacten op te doen of oude contacten te hernieuwen. Via weblogs delen mensen hun leven met anderen. Deze trend zal in de toekomst alleen maar toenemen. Tribalisering: nieuwe groepsindelingen De toenemende individualisering en informalisering van de samenleving gaat gepaard met een afkalving van traditionele structuren. Door de ontkerkelijking en de daarmee gepaard gaande ontzuiling, de stijging van het opleidingsniveau en de emancipatie van bevolkingsgroepen, zijn de oude scheidslijnen naar religie en klasse vervaagd. De oude indelingen zijn niet meer adequaat en er ontstaan nieuwe groepsindelingen naar leefstijl. Trendwatcher Bakas heeft het in dit verband over tribalisering: de Nederlandse bevolking bestaat uit stammen met dezelfde leefstijl. 50
extravert Rode wereld Gele wereld ego groep Blauwe wereld Groene wereld introvert In een onderzoek van The SmartAgent Company wordt onderscheid gemaakt tussen vier leefstijlen, verdeeld op twee assen: ego-georiënteerd versus groepsgeoriënteerd en naar binnen gericht versus naar buiten gericht. 51 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
De groene leefstijl (in Nederland 32%) wordt gekenmerkt door geborgenheid en zekerheid. Men leidt een rustig leven en beweegt zich in een kring van familie, vrienden en/of buren waarmee intensieve contacten onderhouden worden. Men is vooral naar binnen gericht. Tot deze groep behoren veel (allochtone) ouderen. De gele wereld (in Nederland 33%) staat voor betrokkenheid en harmonie. De mensen in deze wereld hechten veel waarde aan goede (gezellige) sociale contacten, zowel in de buurt waar men woont als op het werk. Men is open en betrokken bij anderen. De smaakvoorkeuren van deze groep zijn knus en traditioneel. Onder jonge tweepersoonshuishoudens en gezinnen met kinderen komt deze leefstijl het meeste voor. De rode leefstijl (in Nederland 18%) wordt gekenmerkt door vrijheid en flexibiliteit. Men heeft een actieve leefstijl en voelt zich aangetrokken tot de stedelijke levendigheid. Deze leefstijl komt veel voor onder alleenstaande jongvolwassenen. De blauwe leefstijl ten slotte (in Nederland 18%), staat voor ambitie en controle: men is gericht op een succesvolle carrière. Dit leidt tot een voorliefde voor statusrijke producten en woongebieden. Deze leefstijl is niet echt te koppelen aan een bevolkingsgroep, maar komt nog relatief het meest voor bij allochtone jongvolwassenen. Voor de toekomst is, gezien de vergrijzing, een trend naar meer groene leefstijl te verwachten, terwijl de individualisering en het groeiende aantal alleenstaande en allochtone jongvolwassenen naar verwachting een toename van de rode en blauwe leefstijl zal laten zien. Deze leefstijlen zijn echter tegelijkertijd ook aan het verkleuren: blauw gaat meer lijken op rood en rood meer op geel, waardoor het belang van de gele leefstijl ook lijkt toe te nemen. Intensivering vrijetijdsbeleving Door de toenemende arbeidsparticipatie hebben Nederlanders minder vrije tijd. Maar die tijd is wel steeds belangrijker geworden. Men wil in deze tijd meer doen en de vrije tijd intensiever beleven. Het patroon van vrijetijdsbesteding verandert. 52
De vrijetijdsbesteding binnenshuis bestaat voor een groot deel uit televisiekijken, maar er is wel sprake van een daling ten gunste van het gebruik van de computer. Internetgebruik neemt bij alle leeftijdsgroepen toe, maar vooral bij jongeren. We kunnen hierin voor de toekomst nog een groei verwachten. De tijd die men besteedt aan lezen en luisteren naar de radio neemt gestaag af. Een derde van hun vrije tijd besteden Nederlanders buiten de deur. Sport en beweging staan daarbij hoog op de lijst. Populair zijn zwemmen, fitnessen, fietsen, hardlopen en wandelen: sporten die men individueel en deels in de openbare ruimte kan beoefenen. Daarnaast bezoeken veel Nederlanders één of enkele keren per jaar culturele activiteiten (musea, theater, film). Uitgaan naar andere gelegenheden (restaurant, café, disco, snackbar) blijft onverminderd populair. Er is sprake van een toename van intensieve belevingsactiviteiten: dagtripjes naar attracties, weekendtripjes, vakanties en evenementen. Persoonlijke kenmerken en interesses zijn bepalend voor participatie. Aan de aanbodkant zien we een commercialisering en schaalvergroting van de vrijetijdssector. Dit zorgt voor veranderingen in historische binnensteden, cultureel erfgoed en natuur. Er is een toename van megabioscopen, skihellingen, kartbanen, zwemparadijzen, vakantieoorden, attractieparken en grootschalige evenementen. Deze worden veelal aan de rand van de steden gebouwd. Metz spreekt hierbij van de opkomst van de pleasure periphery. Het landschap vervlakt door de toenemende pretcultuur, waarbij elke stad zijn eigen attractie wil. Tegelijk is er sprake van een revitalisering van (historische) binnensteden. Deze trends lijken vooralsnog de komende jaren door te zetten. De civil society: lossere verbanden en wisselende contacten Burgers worden steeds mondiger en het SCP constateert in Nederland een stijgend politiek bewustzijn. Dit gaat echter gepaard met een dalend lidmaatschap van traditionele maatschappelijke organisaties als politieke partijen, vakbonden en kerken. Deze traditionele organisaties in de civil society verliezen terrein aan 53 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
one-issue belangenorganisaties. Mensen voelen zich niet meer thuis bij de ouderwetse hiërarchische en bureaucratische organisatiestructuur van deze instituties. Met de toename van de organisaties hebben mensen steeds meer te kiezen. Men wil zich niet binden aan één organisatie en er is vaker sprake van wisselende contacten. Participatie is steeds meer een open, dynamisch proces waarin men zelf aan de slag gaat. Lidmaatschap en fysieke aanwezigheid verliezen aan belang, levenslange groepsloyaliteit verdwijnt. In diverse toekomstscenario s krijgt de civil society een belangrijke rol toebedeeld. Daadwerkelijke betrokkenheid van de civil society bij de inrichting en de gang van zaken in de samenleving staat in Nederland in feite nog in de kinderschoenen en wordt met de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) gestimuleerd. Het is nu nog te vroeg om wat dit betreft van een trend te spreken. 54
55 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
56
Gevolgen trends Nieuwe kansen voor de stad De individualisering van relaties, het verdwijnen van traditionele structuren en groepsvorming naar leefstijlen heeft gevolgen voor samenlevingsverbanden en woonvormen. De populariteit van de stad bij jonge hoogopgeleide alleenstaanden en tweeverdieners is sinds de jaren negentig weer gegroeid en de toename van deze groepen met hun rode en blauwe leefstijl biedt een positief perspectief voor de stad. Deze moet dan wel aantrekkelijk genoeg zijn en de levendigheid en voorzieningen bieden die passen bij de leefstijl van deze groepen. Dat betekent dus ook een aantrekkelijk aanbod voor vrijetijdsbesteding. Zo n onderscheidend cultureel aanbod en creatieve scene wordt steeds meer gezien als belangrijke vestigingsfactor voor deze groepen naast zaken als aanbod van aantrekkelijke woningen en bereikbaarheid van banen. Vrijwillige inzet verandert De vermindering van vrije tijd en het groeiende belang van persoonlijke kenmerken hebben gevolgen voor het vrijwilligerswerk. Vrijwilligersorganisaties kunnen steeds moeilijker vrijwilligers vinden die zich voor langere tijd aan hun organisatie committeren. Het aandeel vrijwilligers blijft stabiel, maar men besteedt minder tijd aan vrijwilligerswerk en doet liever iets op projectbasis. Dat kan vooral voor de zorgsector en hulpverlening problemen opleveren, omdat daar tegelijkertijd, als gevolg van de vergrijzing, sprake is van een groeiende vraag. Maatschappelijke betrokkenheid uit zich bovendien steeds meer in donateurschap in plaats van persoonlijke inzet. Maar internet biedt voor maatschappelijke organisaties ook kansen. Het kan een middel zijn om snel grote groepen mensen rondom een thema te mobiliseren. 57 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen
Groepen die achterblijven De veranderingen in de maatschappij zijn niet voor iedereen bij te benen. De toenemende technologisering en informatisering gaat aan sommige groepen voorbij. Met de afname van de verzorgingsstaat, wordt het sociale vangnet kleiner en de eigen verantwoordelijkheid neemt toe. Mensen met weinig sociaal kapitaal kunnen in toenemende mate in de kou komen te staan. Gezien deze ontwikkelingen neemt het belang van sociale netwerken, waarin men elkaar ondersteunt en helpt, toe. Het Sociaal en Cultureel Planbureau constateert dat er in Nederland nu nog geen sprake is van een toename van het sociaal isolement of afbrokkeling van het sociaal kapitaal. De vraag is echter hoe dat plaatje er op de lange termijn uit zal zien. Gescheiden werelden? Individualisering en tribalisering kunnen ook leiden tot nieuwe scheidslijnen en tegenstellingen. In Nederland zien we een scheiding die zich langs etnische lijnen aftekent. Ondanks de toenemende multiculturele samenstelling van de bevolking, zijn de onderlinge contacten tussen de etnische groepen beperkt. De toename van concentratiewijken en de verharding van het maatschappelijke klimaat hebben de laatste jaren bijgedragen aan een sterkere gerichtheid op de eigen groep. Hiermee gepaard gaat een wederzijdse negatieve beeldvorming. Hoogopgeleide en tweede generatie allochtonen zijn meer op de Nederlandse samenleving gericht en hebben meer contacten met autochtonen. Maar zij voelen zich juist ook minder geaccepteerd, waardoor zij zich weer meer op de eigen groep gaan richten. We zien bij deze groepen echter tegelijkertijd ook een proces van ontkerkelijking. Welke kant dit op zal gaan is op dit moment nog moeilijk te zeggen. 58