X-17 X-16 X-18 geschilderde schijnkoepels (zie afb. [IX-20] en [IX-20a]). Maar naar onze mening is het meesterwerk van gezichtsbedrog in deze: het koor van de San Satiro in Milaan waar Bramante een apsis bouwde van nauwelijks twee meter diep, maar zo beschilderd dat de ruimte normale afme tingen lijkt te krijgen [X-16]. De tweede manier om het oog te bedriegen is eveneens opmerkelijk. Het gaat nu om een schildering op de wand die die wand lijkt te doorboren of te openen. Uit de grote hoeveelheid voorbeelden kiezen we de trompe-l'oeils in de Sala della prospettiva van de villa Farnesina in Rome. In deze zaal schilderde de architect Baldassare Peruzzi (1481-1536) schijnzuilen, schijndeuren en allerlei details die de zalen een grote ruimtewerking gaven. Twee wanden tegen over elkaar, geschilderd tussen 1515 en 1517, lijken zelfs geheel open te zijn en een uitzicht op het landschap te bieden [X-17]. Ook de menselijke figuur komt in de trompel'oeil-fresco's voor. Paolo Veronese (1528-1588) vervaardigde er een aantal tussen 1560 en 1568 in de villa Maser, waaronder een meisje dat door twee geopende schijndeuren de kamer lijkt te willen betreden [X-18]. Paolo schilderde de figuren en Benedetto Veronese de omlijstingen. Een nog sterker voorbeeld van deze aard is het trompe-l'oeil in het museum van Philadelphia. Hier schilderde George Wilson Peale in 1795 boven een getimmerde traptrede op de muur een wenteltrap met twee figuren waaronder de schilder met zijn palet. De schildering is verbluffend bedrieglijk, temeer omdat ze vertre kt vanaf een reëel opstapje [X-18a]. Een afzonderlijke categorie in het trompe-l'oeil op de wand is de grisaille-schildering. Hierbij worden versieringen en zelfs standbeelden in nissen geschilderd alsof er sprake is van reliëf. Het grisaille-schilderen werd bij kunstenaars 304
X-18a X-19 een geliefd werk. Vasari heeft bijvoorbeeld beschreven hoe deze kunst zich ontwikkelde onder invloed van Giotto, Jan van Eyck en Rogie r van der Weyden. Het genre werd voortgezet door schilders als Masaccio, Castagno en Mantegna. Vooral in de achttiende eeuw was de adel er dol op. In zowat al hun huizen uit deze tijd komen deze grisaille-schilderingen voor. In Nederland vinden we er een fraai voorbeeld van in de raadzaal van het stadhuis te Dokkum. Naast de vier grote geschilderde behangsels op de wanden, die vooral de roem en de dapperheid van de Dokkumers uitbeelden, zien we een aantal grisailles. Het idee voor deze schitterende versieringen kwam van de magistraat en burgemeester Epo Sjuck van Burmania. Schilderingen en grisailles werden in 1763 uitgevoerd door de Zwolse schilder Daniël Reynes (1711-1777). De omlijstingen in verguld rococo-stucwerk zijn van de Italiaan Anthoni Castelli. We kozen het schouwstuk in de oostwand die de overwinning op de Spanjaarden uitdrukt in een allegorie waarbij de Deugd en de Waarheid zegevieren over het Bedrog [X-19]. De ruimte-suggestie van deze prachtige compositie is verbluffend. 21 Het kon niet uitblijven of schilders wilden het trompe-l'oeil in het groot toepassen. De gesloten gevels van huizen waren en zijn nog daartoe bijzonder uitnodigend. Eind 2012 bijvoorbeeld, toen Lille culturele hoofdstad van Europa was, waren er daar huizen te zien overdekt met een trompe-l'oeil, zodat het leek alsof het gebouw op instorten stond. De Franse kunstenaar Pierre Delavie deed zoiets in zijn ingreep À contre pierres op de Place de la X-20 305
X-22 Répu blique in Parijs. Een toepassing van het trompe-l'oeil nauw verwant aan de anamorfose omdat ze zich maar vanuit één standpunt openbaart is te zien in bijgaande foto van een gang waarbij de aanduiding WC vóór de muren lijkt te zweven [X-20]. Maar ook het strand, de straat en de trottoirtegels zijn geliefde plaatsen om het publiek met trompel'oeil te vermaken. Zie afbeelding [X-21] elders in dit boek. De derde categorie trompe-l'oeil is geschilderd op panelen of doek. Een soort combinatie van de schildering op een wand en op een los pane el is opgemerkt door Martin Battersby. 22 Hij beschrijft een bijzondere, dubbele trompel'oeil waarin de bebaarde karthuizermonnik Fercoldo in de deuropening van zijn cel staat met een kat naast hem. Hij wijst met de vinger naar een vel papier dat op de deur is geprikt [X-22]. Dat papier is een trompe-l'oeil in een trompel'oeil. Bovendien is naast de geschilderde voorstelling een paneel aangebracht als een houten deur. Op dit paneel zijn compartimenten van een schijnbaar geopende kast geschil derd, met daarin boeken, een schedel, een schamele maaltijd, brood en groenten, een zandloper en een houten ton, maar ook een zweep en een bril. De symboliek van dat alles een aantal verwijzingen naar het monnikenbestaan laat zich gemakkelijk ontleden. Dit ingenieuze gehe el is werkelijk een voor het oog bedrieglijke ervaring. De schilder van deze attractieve illusie is zeer waarschijnlijk Filip po Balbi (1806-1890), want boven de bril staat een soort signatuur Balbi en het jaartal 1855. Het schilderij bevond zich oorspronkelijk in het (voormalige) karthuizer klooster Santa Maria degli Angeli in Rome maar is nu te bewon deren in het museu m in de Termen van Diocletianus aldaar. Het aantal onderwerpen voor de trompe-l'oeilschilderijen die zijn geschilderd op een verplaatsbare drager, paneel of doek, is legio. Schijnkasten met allerlei inhoud, panelen waarop brieven en foto's met schijnlinten of punaises zijn bevestigd, houten schijnwanden waaraan jachtartikelen of muziekinstrumenten, schildersbenodigdheden, schoenen en laarzen X-23 306
hangen, kortom alle variaties die maar denkbaar zijn komen voor. Langzamerhand is daarin de mate van bedrieglijkheid toegenomen. In het begin van de zestiende eeuw was het fenomeen al tot grote hoogte gekomen, maar een perfecte illusie werd toen nog niet bereikt. Het paneel uit Noord-Duitsland of de Nederlanden uit ca. 1540 in het museum Unterlinden in Colmar geeft daar blijk van [X-23]. Een bijzonder fraai voorbeeld uit de zeventiende eeuw is in het bezit van Opificio delle Pietre Dure in Florence. Het gaat om het Rariteitenkabinet van de schilder Domenico Remps uit 1690. Domenico Remps, ook wel Rems, (1620-1699) was een Italiaanse schilder van Vlaamse of Duitse origine. Hij was actief in de tweede helft van de zeventiende eeuw in Vene tië en een succesvol schilder van het trompe-l'oeil. In dit exemplaar is sprake van een wonderlijke en grensoverschrijdende vermenging van echte en fictieve ruimtewerking [X-24]. Ten onzent is er dergelijk werk bekend van Samuel van Hoogstraten dat echter het niveau van Remps niet haalt. Tenslotte nog een voorbeeld van het veel voorkomende trompe-l'oeil waarin een voorstelling achter (geschilderd) gebroken glas wordt weergegeven. We kozen een werk van Laurent Dabos (1761-1835) een schilder van portretten en historische genre-stukken [X-25]. In dit schilderij, uit het Musée Marmottan in Parijs, gaat het om een verdrag tussen Spanje en Frankrijk over de restitutie van Louisiana aan Frankrijk, getiteld Traité définitif de paix. De ironie van het gebroken glas is dat er van het verdrag niets terecht gekomen is. 4. De intarsia Nauw verwant aan het trompe-l'oeil soms gaat het zelfs in elkaar over is de kunst van het inleggen van stukjes materiaal die aldus een voorstelling vormen, met dien verstande X-24 In een olieverfschilderij op doek zijn de openslaande deuren van het kabinet perspectivisch verbluffend en buitengewoon knap geschilderd. Nagenoeg alle mogelijkheden van het trompel'oeil zijn aanwezig en de schilder schroomt zelfs niet om achteloos een bol in de kast te hangen waarin het hele interieur weerspiegeld wordt. 22a X-25 307
X-26 dat anders dan bij het mozaïek de stukjes met de vorm mee kunnen worden gesneden. Men kan echt spreken van trompe-l'oeil bij het marmer-inlegwerk in tafelbladen. Dat is zo geraffineerd uitgevoerd dat het lijkt of er werkelijk voorwerpen (boeken, schriften enzovoorts) op de tafel liggen. We kozen een tafel die gemaakt is door de Franse schilder en graveur Charles Joseph Flipart (1721-1797). Hij werkte aan het eind van zijn leven voor koning Ferdinand VI van Spanje en voor het koninklijk paleis La Granja de San Ildefonso maakte hij dit wonderschone tafelblad uit 1789/1790, voor een tafel die zich thans in het Prado Museum in Madrid bevindt [X-26]. De vorm van dit meubel is volop barok, en het blad waarop een Napolitaans landschap met allerlei andere attributen is afgebeeld, heeft de charme van de rococo. Er staat daar nog een tafel van hem een tiental jaren eerder gemaakt waarvan het blad bezaaid lijkt met boeken, schrijfbenodigdheden en zelfs een schilderij. 23 Het gebruik van perspectief door de intarsiakunstenaars loopt parallel met de ontwikkelingen in de schilderkunst. Dat komt opzienbarend tot uiting in de met hout ingelegde panelen die vooral sinds de Renaissance veelvuldig in kerke n voor komen maar die we ook aantreffen in vertrekken, studiolo's en op deuren van palei zen. Men gebruikt voor dit werk ook wel het woord marqueterie, maar de schitterende achterwanden in koorbanken of de deuren van sacristiekasten overstijgen dit begrip. Deze inlegkunst is zowel in techniek als in voorstelling van een dergelijk hoog niveau, dat de aanduiding marqueterie die vooral geassocieerd wordt met sier-inlegwerk op meubels met bloemmotieven, landschappen en allerlei figura le composities hiervoor haast als een belediging klinkt. Voor de techniek van het intarsia leent zich een perspectieftekening vanwege de lijnvoering daarin, voortreffelijk. Zo'n tekening wordt op het hout gebracht en men snijdt langs de lijnen houtplaatjes van geringe diepte uit de plank. In de ontstane verdiepte vakjes of groeven worden kleine stukjes (fineer) van andere houtsoorten of van been, ivoor, metaal of soms van gekleurde was gelijmd, zodat hun oppervlak met dat van het te versieren paneel op één nive au ligt. Vlak schuren, polijsten en vernissen voltooien het werk. 24 Het overwegend decoratief intarsia waarbij het gebruik van perspectief meestal sterk op de achtergrond blijft, laten we buiten beschouwing. De beoefening van de kunst van het intarsia is zo oud als die van het mozaïek, het is daar eigen lijk een vervolg op. De mens heeft vanaf zijn vroegste uitingen in beelden ornamentele motieven gebruikt. Ontstaan uit vlechtwerk werd het inleggen van steentjes, ivoor, metalen en veelsoortig hout al snel toegepast in toiletdoosjes, opbergkastjes, op meubels en natuur lijk, op grote schaal, in vloeren. Het oudst bekende kastje met intarsia van hout en ivoor dateert uit de twaalfde dynastie in Egypte. Het valt buiten ons bestek om hier de geschiedenis van de intarsia-kunst weer te geven. Opgemerkt zij slechts dat met Giotto's composities waarin voor het eerst het dagelijkse leven tot inspiratie dient en met de technische ervaring opgedaan in de glasschilderkunst en het vloermozaïek, een basis voor het inlegwerk werd gelegd. 25 De voedingsbron voor de intarsia-kunst lag in Noord-Italië. In landen als Frankrijk, Duitsland 308
X-27 en Hongarije werd het intarsia vooral beoefend door houtsnijders, meubelmakers en beeldhouwers die in Italië hun licht hadden opgestoken. In Frankrijk bijvoorbeeld, was de eerste die de titel Marqueteur du Roi droeg, de Italiaan Giovanni de' Pantaleoni ( 1535) En de koorbanken met intarsia's die nu in de abdijkerk van St. Denis staan en afkomstig zijn uit de kapel van het Normandische kasteel Gaillon, zijn door een Italiaan gemaakt [X-27]. X-28 In Engeland en Rusland komt inleg-ornament voornamelijk op meubels voor. De intarsia's in het stadhuis van Görlitz van de hand van Franz Marquirt (1566), vertonen wel architectuurelementen zoals die in Italië werden toegepast. We beperken ons derhalve tot de Italiaanse hoogtepunten van de 15 de en 16 de eeuw, toen zich in de Renaissance het nieuwe perspectiefdenken ontwikkelde, dat de intarsia-kunstenaars in hun voorstellingen even sterk bezielde. Toch kunnen we dat niet als de enige inspiratiebron beschouwen. De intarsia-kunstenaars streefden naar een eigen beeldtaal. Zij namen van de bouwkunst de geometrische precisie en de evenwichtige verhoudingen over. Veel motie ven werden gevonden in de plastische ornamentiek en zij ontleenden de licht- en donker-werkingen evenals het spel met kleure n, aan de schilderkunst. 26 De kunstenaar die bedreven was in het maken van glas in-lood-ramen en vloermozaïeken en die in Italië de eerste schreden op het gebied van de intarsia heeft gezet, was Domenico di Niccolò (1363-1450) uit Siena. Beroemd zijn Niccolò's koorbanken (cori) in de kapel van het Palazzo Pubblico in Siena, die hem de bijnaam Niccolò de' Cori zouden geven. Bijgaand detail van één van die koorbanken, waarin hij ook gekleurd hout inlegde, toont nog de Middeleeuwse vormentaal en wijze van vertellen en het prille perspectief [X-28]. Hoe de theoretische perspectief in de voorstellingen van de intarsia's ingang vond, zien we al bij de lambriseringen in de sacristie van de kathedraal van Modena. De beeldhouwer Cristoforo da Lendinara (1428-1491) past hier al constructies toe waarvan men de indruk krijgt dat de perspectief juist voor het maken van intar sia werd uitgevonden. De constructietekening, waarin de te snijden vakjes en vormen zich al aandienen, kan gemakkelijk op het hout worden overgebracht. In bijna elk paneel worde n openslaande deurtjes afgebeeld, die 309
X-30 X-29 het binnenste van een kastje laten zien waarin diverse voorwerpen zijn geplaatst. Men rekent deze intarsia's dan ook meestal tot het trompel'oeil. Maar omdat alles in hout is uitgevoerd, is van werkelijk gezichtsbedrog geen sprake. De wijkende lijnen van de deurtjes vinden hun vluchtpunt op de horizon die ook voor het kastje geldt. Maar de vluchtpunten van de lijnen die daar haaks op staan en de dikte van het deurtjes aangeven, laten te wensen over. Een constructie van het normalenvluchtpunt zien we er niet in. 27 Het combineren van vrijere elementen binnen het perspectivische keurslijf vindt al spoedig ingang. De architect en beeldhouwer Giuliano da Maiano (1432-1490) en zijn jongere broer Benedetto (1442-1497) ontwikkelden zich tot uitnemende makers van houtinlegwerk. Zij waren werkzaam in Perugia en in Florence in de Santa Maria del Fiore en het Palazzo Vecchio. In de reeks panelen met voorstellingen van heiligen van de koorbanken uit 1450 in de San Lorenzo in Perugia, worden de figuren in renais sance-architectuur geplaatst. Dat zien we eveneens in de deur van de Leliezaal in het Palazzo Vecchio, waar Benedetto da Maiano datzelfde doet rondom Dante en Petrarca [X-29]. Om een beeld te krijgen van de rijkdom in het gebruik van de perspectief volgen hieronder een aantal voorbeelden. Ze geven blijk van het vakmanschap van de kunstenaars, van de studie-ijver waarmee zij de perspectief onderzochten en van de enorme diversiteit waarin dat alles tot uiting komt. In de bovenkerk van de San Francesco in Assi si was werkzaam Domenico di Antonello Indivini (1445-1502) beter bekend als Domenico da San Severino, naar zijn geboortedorp. 310
X-30a X-30c X-30b Samen met zijn broer Nicola maakte hij in Assi si opmerkelijke intarsia's in de koorbanken. De in Florence geboren architect Baccio Pontel li (1450-1494) die het plan voor de Sixtijn se kapel in Rome tekende, komen we als 'hout-inlegger' nog tegen in Urbino, waar hij is gestorven. Een van de beroemdste intarsia-ontwerpers was de benedictijner monnik Giovanni da Vero na (1457-1525) van de orde der Olivetani. In de vele plaatsen waarvoor hij gevraagd werd de intarsia's voor de koorbanken te maken, ontstonden meesterwerken in dit genre. Een belangrijk werk van hem bevindt zich in de dom van Siena. De koorbanken van Francesco del Tonghio (begonnen in 1362) werden in de tweede helft van de vijftiende eeuw omgebouwd [X-30]. Fra Giovanni da Verona werkte in de dom aan de nieuwe koorbanken en aan de lambrisering in de sacristie tussen 1493 en 1520. De panelen zijn van een grote schoonheid [X-30a]. De perspectief speelt in de evenwichtige composities een hoofdrol: openslaande deuren gemaakt van houten vlechtwerk tonen kastruimten waarin een scala aan voorwerpen is te zien. Opengewerkte polyeders, vazen, wereldbollen, allerlei wiskundige en astronomische instrumenten, kandelaars, kerkelijke benodigdheden als monstransen, en dat alles in een nagenoeg vlekkeloos perspectief [X-30b]. Eenzelfde stijl zien we in de eveneens schitterende koorbanken van de abdij van Monte Oliveto Maggiore in Toscane. Hier werkte Da Verona tussen 1503 en 1505. De rijkdom aan religieuze motieven evenaart die uit Siena. Er komen echter ook panorama's en landschappen voor, afwisselend in lineaire- en in vogelvluchtperspectief [X-30c]. 311
X-31 X-33 X-32 Rond 1530 zien we in de kathedraal van Todi de gebroeders Antonio en Sebastiano Bencivenga da Mercatello uit Florence aan het werk. We komen Antonio nog in Perugia tegen. Prachtig werk maakte ook de witheer/norbertijn Fra Damiano Zambèlli, beter bekend als Fra Damiano di Bergamo (1490-1549). Zijn koorbanken in de San Domenico in Bologna, waaraan hij tussen 1541 en 1549 werkte, zijn van hetzelfde niveau als die van Fra da Verona en hebben ook veelal dezelfde thematiek [X-31]. In deze panelen die van een verbluffende kunstvaardigheid getuigen, is de geschiedenis van het oude en nieuwe testament afgebeeld. Fra Damiano voerde ook, naar een ontwerp van Giovanni da Verona, lambriseringen uit in de kapel van het kasteel La Bastie d'urfé bij Lyon. Een andere, vrij onbekende grootmeester is Ciancio di Pierfrancesco (?-1527), afkomstig uit Perugia. Hij maakte de intarsia's van de koorbanken en de prachtige bisschopszetel in de Dom van Perugia [X-32]. Het geheel was in 1520 ontworpen door Rosco di Tommaso. Opvallend is het contrast tussen de lijnvoering van de intarsia's en het al te rijke snijwerk. Het onderste deel van de zetel is beschilderd. Genoemd moet nog worden de intarsia-lambrisering in de Nobile Collegio di Cambio in Perugia, die uit 28 panelen bestaat en waarvan het op borduursels lijkende ornamentale inlegwerk in ahorn- en notenhout is uitgevoerd. De kunstenaar was Antonio Bentivegna (of Bencivenga) da Mercatello. Tenslotte: een schitterend hoogtepunt in de intarsia-kunst is de studeerkamer van hertog Federico di Montefeltre (studiolo) in het paleis te Urbino. De kamer, inpandig gelegen op de eerste verdieping achter de Cappella di Guidobaldo tussen de twee ronde torens aan de westgevel, nodigt uit tot bezinning en studie. De wanden zijn bekleed met een intarsia-lambrisering die zijn weerga niet kent [X-33]. Het is niet bekend wie de uitvoerende kunstenaar 312