Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 1 Piraterij
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 2
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 3 Matt Mason Piraterij Hoe hackers, punkkapitalisten en graffitimiljonairs onze cultuur remixen en de wereld veranderen Vertaald uit het Engels door Anne Jongeling en Robert Neugarten Lebowski, Amsterdam 2009
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 4 Voor Emily You are now about to witness the strength of street knowledge Dr.Dre, 1988 Oorspronkelijke titel: The Pirate s Dilemma Oorspronkelijk uitgegeven door: Free Press 2008 Matt Mason, 2008 Vertaling uit het Engels: Anne Jongeling en Robert Neugarten Nederlandse uitgave: Lebowski, 2009 Omslagontwerp: Dog and Pony, Amsterdam Foto achterzijde: Jamie-James Medina isbn 978 90 488 0189 3 nur 400 www.thepiratesdilemma.com www.lebowskipublishers.nl Lebowski is een imprint van Dutch Media Uitgevers bv
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 5 Inhoud Intro Kijk, een lolly! 7 1 Punkkapitalisme 17 2 De tao der Piraten 47 3 De uitvinding van de remix 91 4 De kunst van het oorlogvoeren 135 5 Grenzen 173 6 Real talk 219 7 Ethernomics 255 Epiloog Het piratendilemma 289 Dankwoord 303 Bronnen 307
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 6
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 7 Intro Kijk, een lolly! De straatinstallatie Meter Pop van Mark Jenkins op Independence Avenue in Washington D.C., 15 januari 2006 Mark Jenkins Stel je voor: je zit in je auto. Je rijdt over Independence Avenue in Washington d.c. Het is een koude ochtend in januari. Je zet de radio aan en zapt langs allerlei stations totdat een liedje dat je leuk vindt door het geruis hoorbaar wordt. Je stelt de knoppen bij voor een haarscherpe ontvangst. Het nummer zweeft in helder stereo uit de speakers en vult de auto. Maar dat duurt niet lang. Een paar tellen later komt een suv pal naast jouw auto met een schok tot stilstand. Zware bastonen en hiphopbeats worden naar buiten gepompt. Je muziek gaat 7
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 8 kansloos ten onder; de lage tonen van de oneindig veel betere geluidsinstallatie van de auto naast je laten je ramen trillen. Je kijkt boos naar de man die onderuitgezakt hangt op de chauffeursstoel, maar hij heeft zijn pet zo laag over zijn gezicht getrokken dat je zijn ogen niet kunt zien. Bovendien wordt het zonlicht weerkaatst door zijn peperdure horloge. Zijn linkerarm leunt op het stuurwiel. Het basgeluid stuitert door het verkeer. Hij beweegt zijn hoofd op en neer op het bonkende ritme van de drums. Schorre tekstflarden dwarrelen door de winterlucht. Als er een reclamecampagne voor hiphop bestond, dan zou deze jongen zo op de poster kunnen. Hij ademt aan alle kanten stoere zelfverzekerdheid en ambitie uit. Zijn voorkeur voor zwaargewicht auto s en luxe juwelen ligt er duimendik bovenop, maar met zijn muziekkeuze wekt hij de indruk dat hij ook weet hoe het er op straat aan toegaat en dat de dagelijkse werkelijkheid van armoede geen geheimen voor hem kent. Hij zou een figurant in een clip van P. Diddy kunnen zijn, maar net zo goed een student, een crackdealer of een hoogleraar kwantummechanica. Daar kun je zo niets over zeggen. Ook zijn sociale en etnische achtergrond is een raadsel. Hij behoort tot een groep van misschien wel 100 miljoen mensen (alleen al in de vs) die beïnvloed zijn door de hiphopcultuur; mensen die zich hebben overgegeven aan een van de belangrijkste hedendaagse culturele stromingen ter wereld. Veel mensen zouden hem zien als het voorlopige eindresultaat van de ontwikkeling van de jeugdcultuur. Jij bent intussen zo druk bezig met het bewonderen van zijn horloge en je zit zo woedend naar die ergerlijke speakers te kijken dat je je achteruitkijkspiegel niet in de gaten houdt. Had je dat wel gedaan, dan was het je misschien opgevallen dat de werkelijke toekomst van de jeugdcultuur net achter je is komen staan. Wat je wél is opgevallen, is je radio. Die is er namelijk net mee opgehouden. Je leunt voorover en draait aan de knoppen. Niets. Ook in de suv naast je is de radio stilgevallen. Je kijkt naast je en ziet het rolmodel van de hiphop met kracht op zijn 8
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 9 dashboard slaan. Hij is net zo geïrriteerd als jij. Je kijkt door je zonnedak; de lucht is helder. Je ontvangst wordt niet gestoord door buitenaardse wezens. En in je achteruitkijkspiegel valt ook niets te zien, behalve een joch met een uitgestreken smoel in een Prius. De ipod op zijn passagiersstoel, die verbonden is met een gemodificeerde itrip, kun je natuurlijk niet zien. En het is nog minder waarschijnlijk dat je doorhebt dat de jongen als een ware piraat die apparaten gebruikt om over de gehele fm-band stilte uit te zenden, zodat er in een straal van acht meter rond zijn auto louter serene rust heerst. Het bescheiden gezicht in de Prius behoort toe aan de meest recente rebel in de lange reeks die de jeugdcultuur heeft voortgebracht. Deze jongen is lid van een piratenbende die al een paar decennia bezig is met het manipuleren van de media. Ze hebben Hollywood opgericht, allerlei vormen van informatieverspreiding heruitgevonden en verbeterd, en een bijdrage geleverd aan het winnen van de Koude Oorlog. Maar terwijl ze druk bezig waren met het veranderen van het aanzien van de wereldwijde media, zijn de jongen in de Prius en zijn voorgangers in de mainstreamsamenleving amper opgemerkt. Het licht springt op groen en je trekt op. Je begrijpt nog steeds niet wat er net gebeurd is. Je gaat rechtdoor. De suv en de Prius slaan rechtsaf, 9th Street op, in de richting van de Southwest Freeway. Plotseling komt je radio weer tot leven. Als je je auto een paar minuten later een eind verderop aan het parkeren bent, ben je de hele gebeurtenis al bijna weer vergeten. Maar als je in je zakken naar kleingeld voor de parkeermeter staat te graaien, heb je een nog vreemdere aanvaring met de jeugdcultuur. In plaats van de parkeermeter die je elke dag gebruikt, steekt nu een citroengele lolly van bijna anderhalve meter hoogte uit de grond. Het ding koestert zich schaamteloos in het ochtendzonlicht. Heb je je auto per ongeluk op de set van Hans en Grietje geparkeerd? Als je wat beter kijkt, blijkt dat niet het geval te zijn. Iemand heeft van de parkeermeter een stukje tegencultureel snoepgoed 9
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 10 gemaakt waarvan de voorkant geheel vervaardigd is uit felgeel plakband. Het is het visitekaartje van alweer zo n groep onbekende krachten binnen onze samenleving: piraten die niet de ether, maar de openbare ruimte bespelen. De lolly is een van de honderden kenmerkende monumenten die zijn neergezet door een onzichtbaar leger dat ooit met pennen en spuitbussen een revolutie ontketende. Ze hebben hun sporen nagelaten in de reclamewereld, mode, film, design en op vele andere terreinen. Ze hebben merken gecreëerd die nu miljarden opbrengen, ze hebben controversiële politieke thema s met veel succes onder de aandacht van de media gebracht, en ze hebben onze kijk op de wereld om ons heen radicaal veranderd. Piraten veranderen de manier waarop we informatie tot ons nemen; in de ether, in onze openbare ruimtes, en via de nieuwe soorten digitale informatie die ons omringen. Ze veranderen zelfs ons economisch systeem. Van radiopiraten tot graffitikunstenaars en van de open-sourcecultuur tot de remix: de verschillende jeugdculturen en hun ideeën hebben zich ontwikkeld tot krachtige, wereldveranderende invloeden. De afgelopen zestig jaar heeft het kapitalisme het schip der staat in het Westen met straffe hand bestuurd. Maar steeds grotere groepen piraten staan op de scheepsromp in te hakken. Daarin zijn inmiddels gaten zichtbaar geworden. Goederen, ideeën en voorrechten die altijd privé-eigendom waren, lekken nu het publieke domein in. Niemand heeft er meer enige greep op. De piraten zorgen voor grote opschudding. Overal ter wereld staan mensen, bedrijven en overheden oog in oog met een nieuw dilemma: het piratendilemma. Hoe moeten we reageren op de veranderende omstandigheden op ons schip? Komen de piraten ons tot zinken brengen of willen ze ons juist redden? Vormen ze een bedreiging waartegen we moeten vechten? Of zijn ze vernieuwers die ons iets kunnen leren, mensen met wie we kunnen concurreren? Concurreren of niet concurreren, dat is misschien wel de belangrijkste economische en culturele vraag van de eenentwintigste eeuw. John Perry Barlow is mede-oprichter van de Electronic Frontier Foundation en voormalig tekstschrijver voor The 10
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 11 Grateful Dead. Hij staat op het kruispunt van jeugdcultuur en vernieuwing. In 2003 vatte hij het probleem zo samen: Zo lang als ik in cyberspace ronddool, ligt er één immens en onopgelost dilemma ten grondslag aan vrijwel iedere juridische, ethische, regulatieve en sociale ergernis die zich in de Virtuele Wereld voordoet. Het gaat om het probleem van het gedigitaliseerde eigendom. Het dilemma is dit: als ons eigendom zonder kosten of tijdverlies oneindig vaak kan worden gereproduceerd en zelfs zonder dat we het weten over de hele wereld kan worden verspreid, zonder dat we het zelfs maar uit handen hoeven te geven, hoe kunnen we het dan nog beschermen? Hoe kunnen we nog betaald worden voor het werk dat we met onze hersenen verrichten? En als we niet betaald kunnen worden, welke garantie is er dan nog dat dat soort werk gemaakt en gedistribueerd blijft worden? Aangezien we voor deze ingrijpende nieuwe uitdaging geen oplossing hebben en schijnbaar niet in staat zijn om de aanstormende digitalisatie van alles wat niet koppig fysiek blijft te vertragen, moeten we constateren dat we de toekomst tegemoet varen in een zinkend schip. Dit boek onthult hoe piraten het zinkende schip misschien wel kunnen redden. Piraten zijn vaak de eerste mensen die aanvoelen dat er een andere wind opsteekt. Het antwoord op het piratendilemma is gelegen in verhalen over piraten die wateren gingen bevaren die door de samenleving nog niet in kaart waren gebracht; markten en ruimtes waar de traditionele regels niet van toepassing zijn. De antwoorden zijn te vinden in de geschiedenis van de jeugdcultuur. Al meer dan zestig jaar doen opstandige tieners de dingen anders. Ze werken aan nieuwe manieren om informatie, intellectueel eigendom en de openbare ruimte te delen. Achter een aantal overbekende jeugdstromingen gaan radicale ideeën 11
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 12 schuil over hoe we kunnen concurreren, samenwerken en samenleven in een wereld waarin oude opvattingen over hoe we met informatie moeten omgaan simpelweg niet meer houdbaar zijn. Piraterij zal de opkomst van die radicale ideeën in kaart brengen; het zijn ideeën die vaak ontstonden op momenten dat eenlingen geschifte sociale experimenten gingen uithalen, maar die uiteindelijk overal doordrongen en hun sporen nalieten op de zakenwereld, de politiek en talloze andere gebieden. Dit boek zal voor de eerste keer verbanden leggen tussen onze toekomst en het grillige verleden van de jeugdcultuur, en aantonen hoe een handvol op het oog willekeurige uitwassen belangrijke vernieuwingen hebben geïnspireerd. Hoewel we er met onze neus bovenop stonden, hebben we vaak niet doorgehad dat de naschokken van de jeugdcultuur ons leven en ons werk ingrijpend hebben beïnvloed. Het zal niet lang meer duren totdat iedereen het doorheeft. Niet alleen mensen die in digitale informatie handelen, lopen tegen het piratendilemma aan; het sluipt nu ook de echte wereld in. We zullen zien dat nieuwe technologieën het ons straks net zo makkelijk maken om fysieke producten te downloaden als we muziek nu downloaden. We zijn nu al zo ver dat we uitgezonden informatie kunnen blokkeren met een eigen narrowcast-signaal dat zelfs krachtig genoeg is om presidenten omver te werpen. Het informatietijdperk zit in de puberteit en heeft last van groeipijntjes. Door terug te denken aan onze eigen tienerjaren kunnen we de beste manier bedenken om de overgang moeiteloos te laten verlopen. We moeten op zoek gaan naar en inzicht verwerven in bedrijfsmodellen die de samenleving vanuit de marge vaak rechtstreeks vanuit de jeugdcultuur zijn binnengedrongen. We sluiten ons bij rebelse jeugdbewegingen aan omdat we begrijpen dat de dingen niet altijd werken zoals ze zouden moeten werken. Die stromingen zijn een manier om alternatieven een kans te geven zonder meteen een bloedige revolutie te beginnen, een manier ook om het systeem van binnenuit te hervormen. Dat is geen eenvoudige klus. Zoals de rebels den- 12
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 13 kende econoom E. F. Schumacher schreef over de schadelijke gevolgen van de systemen die ons leven beheersen: Het zou evident absurd zijn om ze te ontkennen, maar als we ze erkennen, zetten we de belangrijkste preoccupatie van de moderne samenleving te kijk als een misdrijf tegen de menselijkheid. Maar er zijn niet veel mensen die het werk van Schumacher in hun tienerjaren lezen. Veel liever protesteren we via allerlei vormen van jeugdcultuur. Zie ze maar als sociale laboratoria: informele experimenten om uit te testen hoe we de dingen anders kunnen doen. Die stromingen hebben ons goede muziek, lelijke kapsels en nieuwe manieren van aanpak opgeleverd. De vaak vrijwel onopgemerkte eureka-momenten van de jeugdcultuur die in dit boek ter sprake komen, zijn van onschatbare waarde. Zo n zeldzame oerknal doet zich voor als een vreemd nieuw idee opeens een handjevol mensen voor zich wint en die mensen dat idee weer aan anderen doorspelen. Het is een revelatie om zo n moment mee te maken, alsof je een glimp van de toekomst wordt vergund. Als er dan jaren later supersterren of succesvolle merken uit zo n scene tevoorschijn komen, begrijpen we opeens wat een vlucht radicale ideeën kunnen nemen, zelfs als ze aanvankelijk helemaal niet onder een gelukkig gesternte geboren leken te zijn. De jeugdcultuur heeft in de loop van de tijd allerlei succesverhalen voortgebracht, met in de hoofdrol een breed scala aan acteurs tegen het wereldwijde decor van steeds weer andere genres. Rappers als 50 Cent verdienen 50 miljoen dollar per jaar zonder zelfs maar een plaat uit te brengen; een graffitikunstenaar als Marc Ecko kan zijn tag uitbouwen tot een multinationaal merk met een waarde van meer dan een miljard dollar. De meest revolutionaire stemmen van nu zijn niet meer de stemmen van de artiesten die je op de commerciële radio hoort, zei Ecko in 2006 tegen Royal Magazine. Het is de stem van de piraat. De piraat is producent geworden. De indiepunk-kreet f de burgerlul is nu veel meer dan zomaar een tekstregel uit een liedje. Het is angstaanjagend. Hij heeft honger. Hij is Godzilla. Hij staat zonder uitnodiging op je deur te kloppen. Hij heeft trek in zijn toetje. 13
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 14 En die nieuwe Godzilla s zijn niet allemaal graffitikunstenaars of mc s die talloze miljoenen op de bank hebben staan. Het gezicht onder het rubberen masker van Godzilla zou zomaar het jouwe kunnen zijn. Er is geen verschil meer tussen zij en wij. Illegale piraten, legitieme ondernemingen en wetgetrouwe burgers werken op dezelfde plek en gebruiken dezelfde methodes om informatie met elkaar te delen en beheersen. Het piratendilemma heeft niet alleen betrekking op de manier waarop we met de piraten concurreren en hoe we met ze omgaan, maar ook op manieren om onszelf te verbeteren door de piraat in onszelf te herkennen. Hoe zijn we op dit punt aangekomen? Wat is de betekenis van de nieuwe omstandigheden die ons schip mede vorm geven, en wat kunnen ze ons vertellen over de koers die we hierna in zullen slaan? Om die vragen te beantwoorden heb ik het werk van toonaangevende academici, historici, vernieuwers en visionairs uit een breed scala aan disciplines bij elkaar gebracht. Ik heb hun ideeën en inzichten geïllustreerd met de wederwaardigheden van allerlei personages, onder wie iconen als Andy Warhol, The Ramones, Madonna, Pharrell en 50 Cent. Ik heb teruggegrepen op ervaringen uit mijn eigen jeugd, toen ik in Londen als dj bij een piratenstation werkte, dicht bij het vuur van uitbrekende trends en scenes, en uit mijn beroepsleven, dat me in contact bracht met de mainstreamwerelden van muziek, media en reclame. Ik heb legendarische musici, kunstenaars, ondernemers en deejays ontmoet en geïnterviewd. Mensen die de dingen voor ons allemaal hebben veranderd, vaak zonder dat we er erg in hadden. Van hiphopmagnaten als Russell Simmons tot mediaexcentriekelingen als Jimmy Wales, de oprichter van Wikipedia. Ik zal het verhaal over een wereld die in de ban is van het piratendilemma vertellen met de hulp van een aantal van de bekendste vernieuwers. Daarnaast zal ik je voorstellen aan uitzonderlijke mensen die hun verhalen voor het eerst vertellen. Je gaat kennismaken met de non die de dancemuziek hielp uitvinden en merken hoe ze de vrije markt transformeerde met ideeën die ze in de jaren 40 14
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 15 van de vorige eeuw in een kindertehuis introduceerde. Je ontmoet drie middelbare scholieren die in de jaren 80 nazi s tot smurfen remixten en zo de toekomst van de videospelletjesindustrie veranderden. We ontmoeten een hoogleraar die ons vertelt wat er met Nike zal gebeuren als jongeren straks in staat zijn om hun eigen gymschoenen te downloaden. We zullen zien hoe de hippiebeweging verantwoordelijk was voor de geboorte van de pc. We komen te weten wat graffitikunstenaars, modeontwerpers en Franse chef-koks ons kunnen leren over de toekomst van het auteursrecht, en we leggen bloot hoe een mannelijk model dat in de jaren 70 in New York met discoplaten rommelde, van invloed was op de manier waarop Boeing zijn vliegtuigen ontwerpt. Maar voordat we dat allemaal doen, moeten we eerst de manier van denken begrijpen achter het bedrijfsmodel dat het piratendilemma zo actueel heeft gemaakt. En dat is een nieuwe versie van het oude systeem dat ik graag punkkapitalisme noem. Dit is punkkapitalisme, riep Bono de wereld trots toe terwijl zijn gepatenteerde zonnebril het geflits van een hele batterij camera s weerkaatste. Het was op een persconferentie in oktober 2006. De rockster annex filantroop was in Los Angeles voor de start van de campagne Product Red. Hij werd geflankeerd door een falanx van ceo s van bedrijven als Nike, American Express, Gap, Apple, Armani en Motorola, die allemaal hadden toegezegd producten te gaan maken waarvan de opbrengsten ten goede zouden komen aan de bestrijding van aids in Afrika. Maar al tien jaar voor Bono s persconferentie en lang voor Product Red gebruikten drie Canadese punkrockers, over wie we zometeen veel meer te weten zullen komen, die term om hun filosofie weer te geven, een filosofie die ze in staat stelde om een fanzine om te bouwen tot een mediaconglomeraat met een waarde van talloze miljoenen. Ik gebruik de term punkkapitalisme als een omschrijving van de nieuwe marktvoorwaarden die onze samenleving beheersen. Het is een samenleving waar piraterij, zoals een van de topmensen van Disney niet lang geleden zei, een bedrijfsmodel als alle 15
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 16 anderen is geworden. Een samenleving waar het concept van de remix de structuur van productie en consumptie verandert, waardoor het negentiende-eeuwse auteursrecht dat we gebruiken achterhaald is geworden. Een wereld waarin reclame net even anders werkt dan we gewend waren. Het is een plek waar de open-source-aanpak een rijkdom aan nieuwe publieke goederen, gespecialiseerde markten, kennis en middelen genereert; gratis hulpmiddelen met behulp waarvan de rest van de wereld nieuwe commerciële en non-commerciële ondernemingen kan opzetten. Een plaats waar creativiteit ons meest waardevolle bezit is. Een marktplaats waar dingen waarvoor we altijd moesten betalen gratis zijn en waar voor dingen die gratis waren betaald moet worden. Het is een wereld waar altruïsme net zo machtig is als concurrentie, een wereld die bevolkt wordt door een nieuw slag sociaal denkende ondernemers, een creatieve verzetsbeweging waarvan de leden hun geld verdienen door evenveel nadruk te leggen op sociaal activisme als op winstbejag. Het waren de wortels van de punkrock die bepalend waren voor de filosofie achter het punkkapitalisme. Maar zoals we nu zullen zien, heeft het verhaal van het punkkapitalisme in feite wortels in een haardracht, een stijl die in de jaren 60 gecreëerd werd door een van huis weggelopen tiener uit Kentucky. Een haardracht die de wereld zou veranderen. 16
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 17 1 Punkkapitalisme Van DIY naar gymschoenen downloaden Het was me opgevallen dat haar van beláng is. Hij zit tegenover me in een uithoek van een café. Als je hem zo ziet zitten, zou je niet meteen denken dat haar van belang is. Zijn donkerbruine haar valt rond zijn bril dikke glazen en omlijst op een achteloze manier zijn gezicht. Hij heeft een ontspannen uitstraling, alsof hij net uit bed is gestapt. En dan niet op de zorgvuldige manier van veel mensen uit de media, maar gewoon: alsof hij daadwerkelijk net uit zijn bed komt. En het 17
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 18 lijkt erop dat hij over zijn haar al helemaal niet lang heeft nagedacht. Toch had de man met wie ik zit te praten een van de belangrijkste kapsels van de twintigste eeuw. Dit is Richard Meyers: schrijver, dichter, kunstenaar en voormalig leider van bands als The Neon Boys, Television en The Voidoids. Hij is beter bekend onder de naam Richard Hell. Het hoekige kapsel en de gescheurde kleding die hij in de jaren 70 als eerste droeg definieerden de muziekstroming die we kennen als punk. Niet ver van waar we zitten in de Lower East Side van New York bevond zich de club cbgb, waar Hell met zijn vroege optredens een inspiratie was voor de eerste punkgeneratie. Nadat hij zijn ouderlijk huis in Kentucky was ontvlucht kwam hij, beïnvloed door de beat poets en schrijvers als Jack Kerouac en Allen Ginsberg, in New York aan met de ambitie schrijver te worden. Maar hij zag al snel in dat hij met muziek een veel krachtiger statement kon maken. Wat me aan muziek onder meer zo goed beviel was dat het onlosmakelijk verbonden was met allerlei andere vormen van communicatie, vertelde Hell me. Het is in de rock- n-roll altijd belangrijk geweest hoe je eruitziet. Daar zei je iets mee. En dat was meestal dat je conventies en keurige kantoorbaantjes aan je laars lapte, dat je je verzette tegen iedere vorm van autoriteit. En met je uiterlijk kon je al helemaal van alles uitdrukken. Je wordt constant geïnterviewd, en dan heb je elpeehoezen, live-optredens. Het was zo breed, er waren zoveel verschillende manieren om je ideeën uit te dragen. Ik wilde ze allemaal benutten. En dat deed hij ook. Deels geïnspireerd door de Franse dichters Rimbaud en Artaud, die in de vroege negentiende eeuw al stekelig haar hadden gedragen, liet Hell zijn haar knippen. Voortaan had hij een kort, agressief kapsel waarmee hij wilde aangeven dat hij de hippiebeweging en de grootharige glamour van de stadionrock verwierp. Hij keek naar de bloempotkapsels van The Beatles en vroeg zich af: wat zeggen ze daar nou eigenlijk mee? Hij legt uit: Wat het eigenlijk zegt is: jochie van vijf.en toen dacht ik: hoe droegen de mensen van mijn generatie hun haar toen ze vijf jaar oud waren? Waar ik opgroeide, was de Butch het populairste kapsel. Overal kort, met misschien een 18
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 19 beetje vet in de kuif. Maar omdat we kinderen waren, kwamen we niet al te vaak bij de kapper, en we hielden ons haar nooit netjes. Dus was het een beetje slordig... Ik wilde dat het eruitzag als een doe-het-zelfkapsel. Iets waarvoor je juist niet naar de kapper hoeft. Met The Beatles, de Butch en twee radicale negentiendeeeuwse bohemiens als inspiratiebronnen fabriceerde Richard een nieuw doe-het-zelfkapsel, en toen brak letterlijk de hel los. In 1974 trad Television regelmatig op zondagavonden op in cbgb. Hell droeg kleren die hij net zo woest bewerkt had als zijn haar. Ze werden met veiligheidsspelden bij elkaar gehouden en waren voorzien van slogans als please kill me. Het was een manier om te verwerpen dat je identiteit je wordt opgelegd door grote bedrijven die je eerst onzeker maken over hoe je eruitziet en daar vervolgens profijt van trekken, zegt hij. Ik ben van nature heel sceptisch en wantrouwend ten opzichte van mensen die je proberen spullen te verkopen door je te intimideren. Zijn statements waren een frontale aanval op de zintuigen. Hij bracht zijn ideeën met vuur over op zijn publiek, dat destijds bestond uit een aantal van de meest invloedrijke mensen van New York City en van de gehele popcultuur. Na het succes van Television was er in de programmering van cbgb (de letters stonden oorspronkelijk voor Country Blue-Grass Blues ) alleen nog plaats voor punk. De club werd de creatieve broedplaats voor artiesten en bands als The Ramones, Patti Smith, Talking Heads en Debbie Harry, die er allemaal voor het eerst op de planken stonden. Malcolm McLaren, de toenmalige manager van een andere invloedrijke band, The New York Dolls, raakte door Hells uiterlijk zo geïnspireerd dat hij het met zich mee terugnam naar Londen en een nieuwe band oprichtte: The Sex Pistols. Punk sloeg in als een bom. Dertig jaar nadat de stroming de wereld schokte, ligt punk in een museum. Luttele kilometers van de plek waar Hell en ik zitten te praten, houdt het Metropolitan Museum of Art een punktentoonstelling die gesponsord wordt door het luxueuze, 19
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 20 multinationale kledingmerk Burberry. De toeristen kunnen er vroege Britse punkkleren bekijken gemaakt door nu wereldberoemde ontwerpers als Vivienne Westwood en ze kunnen luisteren naar een podcastcommentaar van de wereldberoemde Sex Pistol Johnny Rotten. Punk is dood. Maar Hell heeft het overleefd. Hij is geen parodie op zijn vroegere zelf geworden, maar heeft zich aangepast. Hij woont nog altijd in de Lower East Side. Hij begeeft zich onder de radar van de mainstream, maar in andere kringen staat hij in hoog aanzien. Hij is nu de dichter en schrijver die hij altijd wilde zijn. Hij heeft succes, zijn werk wordt uitgegeven. Deze nieuwe levenshouding, zijn carrière en zijn huidige, minder angstaanjagende haardracht maken allemaal deel uit van een strategie. Waar het om gaat is dat je niet dezelfde blijft, mijmert hij. Dat lijkt me zo saai. Ik vind het belachelijk als mensen van rond de vijftig nog in leren punkjacks rondlopen. Het gaat er juist om dat je jezelf nooit in een hokje laat vangen. Dat je niet hun eigendom wordt. Toen het kapsel eenmaal ontdaan was van zijn betekenis, ontdeed Hell zich van zijn kapsel. Maar zijn credo en het doe-hetzelfideaal dat hij wilde promoten had zijn uitwerking op de wereld niet gemist. Vandaag de dag is het de drijvende kracht achter een nieuwe generatie doe-het-zelfondernemers die eens te meer proberen de hel te laten losbarsten. Radicaal nieuwe doe-het-zelftechnologieën veroorzaken een niet eerder vertoonde mate van creatieve vernietiging. De geschiedenis van de punk maakt inzichtelijk hoe deze nieuwe wereld werkt. Punk was een uitbarsting van woede en een reactie op de massacultuur, maar leverde ons ook nieuwe ideeën op over hoe de massacultuur kan worden vervangen door een meer op het individu gerichte, minder gecentraliseerde kijk op de wereld. Punk heeft in muzikaal opzicht in verschillende gedaantes overleefd. Het ging over in new wave, was van invloed op de hiphop, stond aan de basis van grunge en zaaide het idee dat bands onafhankelijk te werk kunnen gaan. Nog crucialer is het feit dat de onafhankelijke mentaliteit van de punk een doe-hetzelfrevolutie inleidde. diy (van Do It Yourself) moedigt ons aan om gezag en hiërarchie omver te werpen en bepleit dat we alle- 20
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 21 maal evenveel zouden kunnen en moeten produceren als we consumeren. Sinds de tijd van de punk heeft dit idee heel kalmpjes de structuur van ons economisch systeem veranderd en achterhaalde ideeën vervangen door verbeterde, eenentwintigste-eeuwse versies van punkkapitalisme. Het is opeens net als bij een optreden van een punkband: iedereen wordt tegen elkaar aan gegooid in een turbulente hyperomgeving die aan constante verandering onderhevig is. Er zijn minder conventionele baantjes en steeds complexere relaties tussen de mensen die consumeren en diegenen die produceren. Aanpassingen aan de productiekant zorgen er bovendien voor dat op korte termijn iedereen de middelen in handen zal hebben om letterlijk alles zelf te maken en te scheppen, en dat dan nog wel vanuit het comfort van onze eigen woning. Zoals we nu zullen zien biedt diy ons ongekende nieuwe mogelijkheden. Die nieuwe wereld kan er aanvankelijk angstaanjagend uitzien, net als een ruimte die gevuld is met tieners met groen haar die elkaar flessen naar de kop slingeren. Maar als je er eenmaal aan gewend bent, is het duidelijk dat de wereld er beter van wordt. Het einde van de massacultuur, die ons alles van bovenaf opdringt, creëert mogelijkheden en vrijheden voor ons allemaal. Hell gebruikte het verleden om een kapsel te bedenken dat het symbool werd voor het perspectief van een hele generatie. Latere generaties zijn ermee opgegroeid om met vindingrijkheid en creativiteit dezelfde dingen te doen die de punks hoog in het vaandel hadden staan: gezagsstructuren en hiërarchieën omverwerpen, opnieuw beginnen en de manier waarop we als samenleving te werk gaan verbeteren. Hell heeft gelijk. Haar is van belang. Lang leve de punk. Waar het allemaal misging in de wereld. Vroeger. De gegoede burgerij vond punk maar niks. Punks werden aanvankelijk gezien als tuig, schorem, bedreigingen voor de samenleving. Wat is punkmuziek? Het is walgelijk, vernederend, 21
Matt Mason - Piraterij.qxd 22-7-2009 10:14 Pagina 22 afgrijselijk, vunzig, op seks belust, voyeuristisch en misselijkmakend. De meeste van die groepen zouden een stuk beter worden als ze plotseling zouden overlijden, zo merkte een lid van de Londense gemeenteraad in 1976 op. Maar toen Joe Strummer, de leadzanger van de legendarische punkband The Clash, in 2002 overleed, beschreef de bbc de punks als pioniers die muzikale en sociale barrières omverschopten en ervoor zorgden dat alles mogelijk leek. Wat was er in de tussentijd veranderd? Waarom kijkt de geschiedenis met zoveel genegenheid op de punks terug? Omdat de punks gelijk hadden. Vastgeroeste ideeën en achterhaalde dogma s roepen beperkingen op. En beperkingen zijn kut. Zoals Johnny Rotten, de leadzanger van The Sex Pistols, het in de documentaire The Filth and the Fury verwoordde: In het begin waren onze repetities een nachtmerrie. Iedereen zei steeds maar Weet je, eigenlijk zou je moeten leren zingen, en dan zeiden wij: O ja? Wie zegt dat? Waarom neem jij genoegen met al die hokjes? Want dat is waar het allemaal misging in de wereld. Vroeger. Een jeugdcultuur belichaamt vaak een gevoel in de maatschappij dat voor het ontstaan van die stroming niet opgemerkt en niet erkend werd. Zo n stroming voorziet dat gevoel van een identiteit. Het is een reactie of antwoord op andere factoren. Als bewegingen eenmaal door voldoende mensen gesteund worden en een kritische massa bereiken, gaan ze vaak een eigen leven leiden. Eerlijk gezegd denk ik dat het historisch gezien onvermijdelijk was, zegt Hell. De westerse cultuur was volkomen gehomogeniseerd en werd in hoge mate gedicteerd door de bedrijfscultuur. Daardoor werd het onvermijdelijk dat zich ergens onder de radar een laag zou vormen van mensen die inzagen hoe afgestompt en saai de massacultuur was geworden. Die mensen begonnen dingen voor zichzelf en voor elkaar te doen en ze namen stelling tegen de normen en waarden van de valse en massale manier waarop de dingen werden aangepakt ( ) Het was niet zo dat er opeens iemand een briljant idee kreeg. Het was een logisch gevolg van hoe de dingen waren geworden. De behoefte om te rebelleren en jezelf te uiten gaat natuurlijk terug tot ver voor de punk, maar het boze, luidruchtige en 22