Corporate innovatieprogramma Jaaroverzicht 2013
Inhoud Voorwoord 3 Inleiding 4 1. Doorstroming 6 1.1 Verjongingscrème asfalt veelbelovend 7 1.2 Kennis delen bij ultrastil wegdek 8 1.3 Innovatief scheepvaartverkeers-management tijdens onderhoud Krammersluizen 9 2. Ruimte en duurzaamheid 10 2.1 Landschappen benutten voor hernieuwbare energie 11 2.2 Tijdelijk Anders Bestemmen als ruimtelijke verdienmodel 12 2.3 SSRS: Biomassa Alliantie zorgt voor ruimtelijke koppeling 13 3. Water 14 3.1 Luchtbellenscherm Krammerjachtensluis 15 3.2 Achteroeverconcept Koopmanspolder 16 3.3 Dijkvernageling 17 4. IV-innovatie 18 4.1 Nieuwe dijkmonitoring: veiligheid als basis 19 4.2 De Markeer-check-app 20 4.3 Innovatieve meetmethode vaargeuldieptes 21 5. Innovatiemanagement 22 5.1 Innovatieagenda zorgt voor focus 23 5.2 Innovatieve ideeën doorlichten met de STORM-methodiek 24 5.3 Beleidskader geeft handvatten voor innovatiegericht inkopen 26 6. Innovatie Testcentrum 28 6.1 Dubbel duurzaam asfalt 29 6.2 Van ZOEAB naar ZOEAB+ 30 6.3 Slimmer baggeren 31 2 Rijkswaterstaat
Voorwoord Het weer wordt extremer. Wegen, vaarwegen en kunstwerken worden steeds intensiever gebruikt. De samenleving stelt nieuwe eisen en de kosten moeten beheersbaar blijven. Kortom: werk aan de winkel voor Rijkswaterstaat! Al deze ontwikkelingen vragen om vernieuwende oplossingen: duurzamer, veiliger, goedkoper en met een grotere functionaliteit van de bestaande infrastructuur. In het Corporate innovatieprogramma van Rijkswaterstaat komen alle innovaties samen. We werken aan een heldere lijn in het innovatiebeleid van Rijkswaterstaat, brengen innovatieve collega s en partners samen en zijn de drijvende kracht achter een aantal innovatieprojecten. We nodigen marktpartijen en kennisinstellingen nadrukkelijk uit om buiten de gebaande paden te treden en te vernieuwen. Co-creatie wordt immers steeds belangrijker voor het slagen van innovaties. Onze innovatiebehoefte voor de komende jaren hebben we op een rijtje gezet in de Innovatieopgave. In 2014 werken we die verder uit tot een Innovatieagenda 2015-2020. Met een beleidskader innovatiegericht inkopen helpen we onze eigen inkopers en managers om met belemmeringen voor het innoveren in de praktijk om te gaan. In onze contracten geven we marktpartijen meer ruimte voor innovaties. En we faciliteren de ontwikkeling van goede innovatieve ideeën: van verkennen en ontwikkelen tot testen en implementeren. Dit jaaroverzicht geeft een beeld van de activiteiten van het Corporate innovatieprogramma in 2013 om deze doelen te bereiken. We laten zien wat we hebben gedaan om de doorstroming op weg en vaarweg te verbeteren, duurzaamheid een plaats te geven in projecten, de waterveiligheid te vergroten en de informatievoorziening te optimaliseren. Maar u kunt ook lezen wat wij hebben gedaan om het managen van innovatie iets makkelijker te maken, zowel voor Rijkswaterstaat als voor onze partners. En we lichten een paar projecten uit die het afgelopen jaar in het Innovatie Testcentrum van Rijkswaterstaat aan een strenge toets zijn onderworpen. Ook in 2014 gebeurt er veel. Zo monitoren we zes demonstratievakken waarop verjongingscrème voor asfalt wordt getest, werken wij samen met marktpartijen en kennisorganisaties aan een duurzamere bouwlogistiek en zijn we betrokken bij ProjectA15, een project op initiatief van een aantal milieuorganisaties met als doel de A15 om te toveren in de eerste duurzame snelweg ter wereld. Nog slimmer samenwerken, functies koppelen en denken en handelen met een integrale blik. Die ontwikkeling zetten we de komende jaren graag verder door. Dit jaaroverzicht geeft een tussenstand van zaken. Wij wensen u namens het Corporate innovatieprogramma veel inspiratie toe en veel succes bij uw eigen innovaties! Klaas Groen afdelingshoofd Kennis- en Innovatiemanagement Marian Vrolijk afdelingshoofd Innovatie en Markt Roger Demkes afdelingshoofd Strategie en Beleid Hans de Vries programmamanager Corporate innovatieprogramma Corporate innovatieprogramma Jaaroverzicht 2013 3
Inleiding De primaire taak van Rijkswaterstaat is het beheren van wegen, vaarwegen en watersystemen. Innovatie heeft daarbij altijd een belangrijke rol gespeeld. Neem de Deltawerken: een enorm vernieuwend project, met de Oosterscheldekering als een van de hoogtepunten. Maar ook nu, in een tijd waarin middelen onder druk staan, zijn nieuwe, betere en goedkopere oplossingen nodig. Rijkswaterstaat heeft als grote opdrachtgever de taak die opgaven op de agenda te zetten en moet het voortouw nemen bij het zoeken naar oplossingen. Met het Corporate innovatieprogramma kiest Rijkswaterstaat voor een integrale benadering van innovaties: van het prille idee tot de uiteindelijke invoering in de praktijk. Het programma faciliteert in alle stadia van het innovatieproces: verkennen ontwikkelen testen en valideren implementeren Met innovaties beoogt Rijkswaterstaat de volgende doelen te bereiken: minder lifecyclekosten meer functionaliteit duurzamer en veiliger Deze ambities zijn niet te halen zonder te innoveren. De doelstelling minder lifecyclekosten kan bijvoorbeeld gehaald worden door materialen te gebruiken die minder onderhoud vergen. Meer functionaliteit betekent: de bestaande netwerken beter benutten. Verbindingen Binnen en buiten Rijkswaterstaat bestaan al veel bruikbare innovatieve ideeën, experimenten en initiatieven. Het Corporate innovatieprogramma brengt die bij elkaar om het primaire proces van Rijkswaterstaat te verbeteren. Zo organiseert het innovatieprogramma bijeenkomsten met stakeholders en stimuleert het programma het gebruik van innovatieve oplossingen in concrete projecten. Het gaat er vooral om dat innovaties structureel een plek krijgen in de uitvoeringspraktijk en niet incidenteel, zoals nog vaak het geval is. Het uiteindelijke doel is dat innovatie in de haarvaten zit bij iedereen van Rijkswaterstaat. Daarnaast moet de markt inzicht hebben in de opgaven van Rijkswaterstaat op de middellange termijn. Door verbindingen te leggen met externe netwerken ontstaat een innovatienetwerk van marktpartijen, kennisinstituten en de door het ministerie van Economische Zaken benoemde topsectoren. Topsectoren Een van de speerpunten in het Corporate innovatieprogramma is de samenwerking tussen markt, overheid en wetenschap. Het innovatieprogramma sluit op dat punt goed aan bij het topsectorenbeleid van het ministerie van Economische Zaken. Belangrijke topsectoren voor Rijkswaterstaat zijn Water, Logistiek, High Tech en Chemie. Voor elk daarvan is een topteam in het leven geroepen. Daarin maken ondernemers, overheid en kennisinstituten samen een actieagenda. Rijkswaterstaat onderhoudt goede contacten met de topteams. 4 Rijkswaterstaat
Innovatieclusters Het Corporate innovatieprogramma heeft vier inhoudelijke aandachtsgebieden: Water Doorstroming Ruimte en duurzaamheid Informatievoorziening Daarnaast zijn er twee clusters die zijn gericht op het proces: Innovatiemanagement het Innovatie Testcentrum (ITC) Deze zes clusters / aandachtsgebieden sluiten aan bij de bestaande projecten, beleidsprogramma s en trajecten van Rijkswaterstaat en zijn zo goed in staat om vernieuwing en innovatie in het primaire proces te stimuleren. In dit jaaroverzicht benoemen we per cluster een kleine selectie van de activiteiten die we in 2013 hebben uitgevoerd. Inkoop als impuls voor innovatie Rijkswaterstaat is een van de grootste rijksinkopers van producten en diensten. Net als andere overheidsinkopers gaat Rijkswaterstaat de inspanningsverplichting aan om 2,5 procent van het inkoopbudget te besteden aan innovatieve oplossingen. Bijvoorbeeld door bij het inkopen doelgericht op zoek te gaan naar een innovatieve oplossing of door de opdrachtnemer de ruimte te geven een innovatieve oplossing aan te bieden. Handvatten hiervoor staan beschreven in het beleidskader innovatiegericht inkopen (zie pagina 10 van dit jaaroverzicht). Inkoop Innovatie Urgent Het programma Inkoop Innovatie Urgent is voor overheid en bedrijfsleven een belangrijke stimulans voor innovatie. In het programma gaan de grootste rijksinkopers, waaronder Rijkswaterstaat, Binnenlandse Zaken en de Rijksgebouwendienst, namelijk samen met de regionale en lokale overheden de 2,5%-ambitie realiseren. Een regiegroep, met daarin ook vertegenwoordigers van het bedrijfsleven, gaat dit programma vormgeven. Rijkswaterstaat levert als grootste inkoper de voorzitter: directeurgeneraal Jan Hendrik Dronkers. Voor het innovatiegericht inkopen zijn acht boegbeeld thema s benoemd waarvoor minimaal twintig innovatiegerichte projecten worden gerealiseerd, onder meer op het gebied van duurzame mobiliteit, duurzame wegen, verkeersmanagement en watermanagement. Corporate innovatieprogramma Jaaroverzicht 2013 5
Aanleg van een voegovergang 1. Doorstroming Op wegen en vaarwegen neemt de verkeers drukte de komende jaren verder toe. Knelpunten en belemmeringen die daardoor ontstaan, wil Rijkswaterstaat aanpakken. Zo kan het verkeer vlot en veilig blijven bewegen. De ambitie om hierbij zo efficiënt, effectief en goedkoop mogelijk te werken, heeft tot verschillende innovatieprojecten geleid. De innovatieprojecten zijn gericht op het voorkomen van onderhoud, minder verkeershinder tijdens werkzaamheden en een betere informatievoorziening voor weggebruikers. Het gaat daarbij om de volgende concrete thema s: Verlengen levensduur van asfalt Geluidsreductie op de weg Stimuleren beter gebruik van de (vaar)weg Innoveren in Europese context Het innovatieproject met betrekking tot verlenging van de levensduur van asfalt bevindt zich momenteel in een implementatiestadium. Een voorbeeld van een reeds geslaagde innovatie is de stille, duurzame voegovergang. De voegovergang heeft een veel langere levensduur dan bestaande voegovergangen en zorgt bovendien voor minder geluidoverlast. Aannemers passen dit product inmiddels toe bij de onderhoud van wegen. Bij al deze innovatieprojecten is Rijkswaterstaat nadrukkelijk de samenwerking aangegaan met marktpartijen en kennisinstellingen. Ontwikkeling van de innovatie gaat in co-creatie ook tussen verschillende contractanten en de uitvoering verloopt gezamenlijk. 6 Rijkswaterstaat
1.1 Verjongingscrème asfalt veelbelovend Om de levensduur van zeer open asfaltbeton (zoab) met minimaal drie jaar te verlengen, is Rijkswaterstaat een onderzoek gestart naar Levensduur Verlengende Onderhoudsmiddelen (LVO) met verjongingscomponent. Asfalt dat langer meegaat, bespaart kosten, is beter voor het milieu en geeft minder verkeershinder door wegwerkzaamheden. In samenwerking met TNO en TU Delft testte Rijkswaterstaat de afgelopen jaren drie middelen om asfalt te verjongen. Dat gebeurde op proefvakken ingericht op de A1, A6, A30, A50 en A73. De middelen zijn in staat om het verouderde bindmiddel bij zoab soepeler te maken, mogelijke scheurtjes te repareren en de hechting tussen de stenen te versterken. Het onderzoek vond plaats op zeven jaar oude, buiten de garantie vallende wegvakken met weinig rafeling. De proefvakken met deklagen van traditioneel zoab, zoab+ en tweelaags zoab bestonden uit een onbehandeld deel en een deel dat besproeid werd met de drie middelen. Het bijzondere aan dit innovatieproject is dat de marktpartijen onderling kennis hebben gedeeld. In het begin was dat erg onwennig, maar na verloop van tijd bleek de meerwaarde en besloten de marktpartijen soepeler met elkaar om te gaan. Een belangrijke doorbraak in dit innovatieproject. Peter The projectleider De resultaten van de metingen laten zien dat de drie verjongingsproducten hun werk doen en een levensduurverlenging van minimaal drie jaar mogelijk is. Uit nieuwe metingen op de behandelde wegvakken moet blijken of nog meer verlenging van de levensduur mogelijk is. In 2014 staan het implementatietraject en de inpassing van LVO-middelen in het onderhoudsproces van Rijkswaterstaat centraal. Daarnaast wijzigt Rijkswaterstaat het toelatingsprotocol voor deze nieuwe producten. Als aan alle voorwaarden is voldaan, kan de verjongingscrème vanaf medio 2015 deel gaan uitmaken van het reguliere onderhoudsprogramma. Corporate innovatieprogramma Jaaroverzicht 2013 7
Aanleg van elastisch asfalt 1.2 Kennis delen bij ultrastil wegdek Rijkswaterstaat zet de komende jaren in op de ontwikkeling van een ultrastil wegdek. Het zogeheten PERSwegdek (Poro Elastic Road Surface) kan een alternatief bieden voor kostbare maatregelen als geluidsschermen, een tunnelbak of wegoverkapping. Daarvoor moet de levensduur wel eerst omhoog, van drie maanden naar zeven jaar. Geen enkele marktpartij blijkt alle kennis in huis te hebben voor deze innovatie. Daarom bereidde Rijkswaterstaat in 2013 een open kennisplatform voor, dat begin 2014 van start ging. Productontwikkelaars en wegenbouwers bundelen daarin samen met TNO, TU Delft en Rijkswaterstaat hun kennis. De deelnemende marktpartijen komen niet alleen uit Nederland; naast Heijmans en Dura Vermeer doen ook SGS-Intron (Zwitserland/Nederland) en Unicom (Rusland) mee. Vanaf 2014 gaan deze marktpartijen aan de slag met de ontwikkeling van hun product. Deze worden vervolgens in fasen getest, van een laboratoriumonderzoek tot een proefvak op een bestaand weg. Na iedere fase volgt een besluit om met de ontwikkeling verder te gaan of te stoppen. De risico s voor marktpartijen en voor Rijkswaterstaat blijven op deze manier beperkt. Bovendien neemt de kans op een goedwerkend product toe, omdat bijsturing tussentijds mogelijk is. In 2018 moet duidelijk zijn welke ultrastille wegdekproducten Rijkswaterstaat kan gaan inzetten, zodat toepassing in de praktijk vanaf 2019 mogelijk is. Over tien jaar zal naar verwachting op minimaal twee procent van het hoofdwegennet asfalt nodig zijn dat 10 decibel minder geluid produceert ten opzichte van Dicht Asfalt Beton (DAB). Het ultrastille wegdek kan dit realiseren. 8 Rijkswaterstaat
1.3 Innovatief scheepvaartverkeersmanagement tijdens onderhoud Krammersluizen Groot onderhoud aan de Krammersluizen is als moment gebruikt om in samenwerking met de beroepsvaart het verkeersmanagement op de vaarweg een stap verder te krijgen. Via het innovatieproject Duurzaam stremmen hebben schippers meer inzicht gekregen in stremmingen en wachttijden bij kolken. De aanpassingen zijn voor de beroepsgroep vooruitstrevend, maar ook de manier waarmee Rijkswaterstaat en beroepsvereniging Koninklijke Schuttevaer in dit project hebben samengewerkt is veelbelovend voor verder ontwikkelingen in de nabije toekomst. Het onderhoud van de Krammersluizen zorgde ervoor dat één van de kolken van de sluis een groot deel van september 2013 dicht was. Er moesten dus meer schepen gebruikmaken van de resterende kolken. Om zo n situatie georganiseerd te laten verlopen, was het belangrijk dat schippers op tijd wisten waar ze aan toe zouden zijn. Ze konden dan eventueel hun snelheid en de vaarplanning aanpassen. Hierdoor konden ze het verbruik van brandstof en de uitstoot van CO2 verminderen en hun eventuele vertraging beter inplannen. Voor de pilot Duurzaam stremmen zijn de website www.sluisplanning.nl en een app ontwikkeld. Daar konden schippers zich registreren. De bedieners van de sluizen genereerden relevante informatie over de actuele invaartijd, wachtrij en voorlopige schutindelingen en deze informatie werd gepubliceerd op website. Geregistreerde schippers hadden vervolgens direct toegang tot die informatie en kregen zo inzicht in de wachttijden en konden zien welke kolk was gestremd. Bij extreem lange wachttijden en overvolle voorhavens konden bepaalde schepen ook het advies krijgen een andere route te nemen. Voor dit project werkte Rijkswaterstaat nauw samen met beroepsvereniging Koninklijke Schuttevaer. Tijdens bijeenkomsten vóór de proef bekeken binnenvaartondernemers en bedieners van sluizen samen de mogelijkheden op het gebied van innovatief verkeersmanagement. Tijdens de pilot werd een aantal maatregelen in de praktijk getest. Op zijn beurt geeft de pilot leerpunten voor meer experimenten op dit gebied. Met deze pilot is een stap gezet in de verdere ontwikkeling van dynamische verkeersinformatie voor de scheepvaart. Bij stremmingen kan nu vaker gebruik worden gemaakt van de website en de app en wordt de informatie naar schippers toe verbeterd. Tegelijkertijd wennen de schippers eraan zich hier meer op te focussen en meer planmatig te gaan varen. Een kleine, maar belangrijke innovatie, die zowel Schuttevaer als Rijkswaterstaat positief waardeerden. Het plan is deze oplossing in de nabije toekomst op meer plekken in te zetten. Door tijdig informatie aan de schippers te verstrekken, kan het proces van de sluisplanning enorm verbeteren. Ben Sinke projectleider Corporate innovatieprogramma Jaaroverzicht 2013 9
2. Ruimte en duurzaamheid Het innovatiecluster ruimte en duurzaamheid van Rijkswaterstaat werkt aan verbetering van de Nederlandse leefomgeving, onder meer door in te zetten op gebruik van hernieuwbare energie, sluiting van materiaalkringlopen, toepassing van ruimtelijke verdienmodellen en stimulering van ruimtelijke koppelingen. Deze ambities realiseren we stap voor stap. In 2013 heeft Rijkswaterstaat onder andere gewerkt aan duurzame energielandschappen, de Green Deal Beton, het tijdelijk anders bestemmen van rijksgronden, een Biomassa Alliantie, de toepassing van de Aanpak Duurzaam GWW en de intentieverklaring voor Project A15 ( de eerste duurzame snelweg ter wereld ). Deze voorbeelden laten allemaal zien hoe Rijkswaterstaat in samenwerking met partners winst boekt. Door zelf een project te starten, te faciliteren, partijen samen te brengen, actief deel te nemen of er gewoon voor te zorgen dat we niet in de weg staan. Veel meer dan vroeger vormt ruimte en duurzaamheid een integraal onderdeel van de door Rijkswaterstaat uitgevoerde werkzaamheden. Dit jaaroverzicht toont de enorme winst die is te behalen door te innoveren. Winst door dingen anders te doen. Dat blijkt ook uit de interesse voor onze projecten uit zowel binnen- als buitenland, bijvoorbeeld op het gebied van ledverlichting en vezelversterkte kunststof. Innovatie begint met vragen stellen over de opgaven waarvoor we staan. Hoe kom je tot energielandschappen of duurzaam beheer? Hoe maak je tijdelijke functies voor gebieden mogelijk? Hoe kun je functies combineren? Hoe organiseer je participatie? Hoe maak je infrastructuur gezonder? Hoe ondersteun je multimodale knooppunten? Dit zijn allemaal vragen waar we antwoorden op zoeken en ook al een aantal hebben gevonden. Over veranderingen moet je immers niet te veel praten, je moet het vooral doen! 10 Rijkswaterstaat
2.1 Landschappen benutten voor hernieuwbare energie Het landschap van Schouwen-Duiveland biedt volop kansen voor de ontwikkeling van duurzame en hernieuwbare energie. In het project Duurzame energielandschappen en ecosysteemdiensten (DEESD) zoekt Rijkswaterstaat samen met kennisinstellingen en marktpartijen naar oplossingen voor een stijgende energiebehoefte. Schouwen-Duiveland heeft diverse landschappelijke kenmerken, zoals ruimte voor recreatie, zoet water, zout water en landbouwgebied. De DEESD-partners bekijken deze kenmerken als ecosysteemdiensten : het kapitaal dat het landschap ons biedt. Wat kunnen we allemaal met dit landschap? Waar kunnen we energie opwekken en waar kunnen we die inzetten? Het project analyseert en inventariseert de potentie van hernieuwbare energie en eco systeemdiensten voor diverse vormen van landgebruik en waterbeheer op Schouwen-Duiveland. Rijkswaterstaat werkt in dit project nauw samen met diverse belanghebbende partijen: Alterra, Wageningen UR, stichting Made in Zeeland, ingenieursbureau Tauw, de provincie Zeeland, Habo Hoveniers, Wereldregio.nl, hotel De Zeeuwse Stromen en Interieur Paauwe. DEESD brengt hun behoeftes in kaart en koppelt ze aan de mogelijkheden van het landschap. De verschillende visies die hiermee ontstaan op onder meer energiebehoefte, energiewinning of recreatie worden op kaarten gepresenteerd. Samen laten die alle ecosysteemdiensten en energiekansen zien. Uiteindelijk komt er een aantal toekomstscenario s uit het project rollen. Plannen met draagvlak, die rekening houden met alle betrokken partijen. Windmolens bij Borssele Innovatie begint met vragen stellen over de opgaven waarvoor we staan. Hoe kom je tot duurzaam beheer? Hoe maak je tijdelijke functies voor gebieden mogelijk? Hoe maak je infrastructuur gezonder? Vragen waarop we antwoorden zoeken en soms ook hebben gevonden. Over veranderingen moet je immers niet te veel praten, je moet het vooral doen! Mattijs Erberveld clustermanager Ruimte en duurzaamheid Corporate innovatieprogramma Jaaroverzicht 2013 11
2.2 Tijdelijk Anders Bestemmen als ruimtelijke verdienmodel Tijdelijk Anders Bestemmen (TAB) draait om een flexibele omgang met tijd en ruimte en is daarom uitermate geschikt voor gebieden met veranderende functies en een hoge dynamiek. Bij TAB krijgt een (nog) onbenut gebied een tijdelijke functie, maar blijft het op langere termijn beschikbaar voor toekomstige functies, die vaak al gepland maar nog onzeker zijn. Het doel van het tijdelijk en anders benutten van rijksgronden: meer rendement uit de bestaande en toekomstige grondportefeuille. Maar dat niet alleen: nieuwe vormen van benutten zijn ook een stimulans voor innovatieve ondernemers met goede ideeën voor duurzaam gebruik van de grond. Het gaat om financieel én maatschappelijk rendement. Het is belangrijk om over de grenzen van je eigen organisatie heen te kijken, want we zijn allemaal nog aan het pionieren op het gebied van tijdelijk anders benutten. Ireen Röling projectleider Tijdelijk Anders Benutten Voorbeelden van tijdelijk anders bestemmen in 2013 waren onder meer te vinden in het boekje Rijksgronden tijdelijk en anders benutten. Hierin laten vastgoedmedewerkers van verschillende onderdelen van de Rijksoverheid zien wat er allemaal kan, onder meer op het gebied van duurzame energiewinning, parkeergelegenheid of vlasteelt. Daarnaast ging in 2013 een leertraject over TAB van start, bestaande uit drie bijeenkomsten waarin pioniers hun eerste ervaringen en visies deelden en waarin de deelnemers uitgebreid spraken over de kneepjes van het vak op het gebied van staatssteun, waardebepaling en het op de markt zetten van gronden. Een ander gespreksonderwerp was de samenwerking tussen de rijksdiensten. Bijvoorbeeld bij het benaderen van de markt, de uitwisseling van kennis en het naast elkaar leggen van kaarten met braakliggende gronden. In maart 2013 organiseerde TAB samen met RWS Partner in het LEF future center de bijeenkomst Rijkswaterstaat onderneemt op eigen areaal, waar ruim tachtig deelnemers (marktpartijen, medeoverheden, experts en medewerkers van Rijkswaterstaat) elkaar spraken over de verdienmogelijkheden op het areaal van Rijkswaterstaat. TAB stond ook centraal in de bevlogen TEDx-speech van projectleider Ireen Röling en de verkenning Reserveren zonder te bevriezen. Bij die laatste publicatie is intensief samengewerkt met o.a. de Deltaprogramma s Rivieren en Nieuwbouw en Herstructurering. Juist binnen het Deltaprogramma is behoefte aan een flexibele strategie, onder meer om lokale maatschappelijke en economische ontwikkelingen zo min mogelijk te belemmeren. In 2014 is als onderdeel van het leertraject een kansen- en risicodashboard ontwikkeld, waarop in één oogopslag te zien is met welke factoren je rekening moet houden voor het bepalen van juridische en financiële haalbaarheid. Later in 2014 komt er een digitale kaart beschikbaar op www. rijkswaterstaat.nl die laat zien welk Rijkswaterstaatvastgoed beschikbaar is/komt voor tijdelijk anders benutten. Daarmee is het project afgerond. Vervolgens is het aan de vastgoedmedewerkers van Rijkswaterstaat en andere overheidsorganisaties om de kennis uit het leertraject in de praktijk te brengen. 12 Rijkswaterstaat
2.3 Biomassa Alliantie zorgt voor ruimtelijke koppeling Bij terreinbeheer komt biomassa vrij: gras, bladeren, hout. Rond de IJssel in Oost-Nederland bundelen tien partijen de Biomassa Alliantie hun krachten om dit maaisel en haksel beter te benutten. Het idee is de biomassa als basis te gebruiken voor producten als veevoer of biogas. De alliantie, een onderdeel van Self-Supporting River System (SSRS), ging op 6 november 2013 officieel van start met de ondertekening van een Letter of Intent. De alliantie bestaat uit terreinbeheerders, overheden en kennisinstituten in Oost-Nederland: Staatsbosbeheer Regio Oost, Waterschap Vallei en Veluwe, de provincie Gelderland, Rijkswaterstaat, Natuurderij Keizersrande, Dienst Landelijk Gebied, Wageningen University & Research Centre, de Radboud Universiteit Nijmegen, de Unie van Bosgroepen en kennisinstituut Deltares. Zij zien biomassa als waardevolle grondstof en als een nuttige bijdrage aan de ontwikkeling van een duurzame en groene economie. De partners investeren in kennisontwikkeling en verkennen kansen voor concrete projecten die tot een duurzame omslag leiden. Direct na de ondertekening van de intentieverklaring hebben de deelnemers in workshops kansrijke mogelijkheden verkend. De partners werken samen aan duurzaam gebruik van natuurlijke bronnen, kunnen biomassa leveren van hoogwaardige kwaliteit en investeren in slimme logistiek en inrichting. Op die manier bieden zij de afnemers leveringszekerheid en kan biomassa een economische drager zijn voor het beheer van terreinen en landschappen. In 2014 zijn de betrokken partijen begonnen met het uitwerken van de afgesproken ambities. Juist de gouden driehoek van praktijk (terreinbeheer), wetenschap (kennisinstituten) en beleid (overheden) biedt een stevig fundament voor een solide en duurzame verandering. Joyce Zuijdam samen met Marja Hamilton projectleider van SSRS Schepen op de IJssel Corporate innovatieprogramma Jaaroverzicht 2013 13
Door de aanleg van drie (zand)dammen creëert Rijkswaterstaat een wind- en golfluw gebied in het Markermeer 3. Water Water is sterk verweven met allerlei maatschappelijke vraagstukken. Denk aan waterveiligheid, waterkwaliteit, hygiëne, voedsel en energie winning. Die vraagstukken worden steeds ingewikkelder, terwijl de middelen altijd beperkt zijn. Daarom zijn we constant op zoek naar slimme, betaalbare oplossingen, vaak met behulp van nieuwe inzichten en nieuwe technologie. Maar ook nieuwe vormen van samenwerking: bijvoorbeeld de topsectoren-aanpak, waarbij overheid en marktpartijen samen optrekken met kennisinstellingen. Of het nu gaat om nieuwe manieren van dijkversterking, zoet en zout water gescheiden houden terwijl de scheepvaart er geen last van heeft, of polders slim inzetten voor meerdere doelen; het zijn allemaal voorbeelden van hoe je met andere ogen naar water kunt kijken. 14 Rijkswaterstaat
3.1 Luchtbellenscherm Krammerjachtensluis De werkzaamheden bij de Krammerjachtensluis De Krammerjachtensluis, tussen het Volkerak-Zoommeer en de Oosterschelde, wordt een proeftuin voor een nieuw systeem om zoet en zout water gescheiden te houden: met schermen van luchtbellen en water. In 2013 zijn de werkzaamheden gestart; vóór het recreatieseizoen van 2014 moet het systeem gereed zijn. In 2013 heeft Rijkswaterstaat het luchtbellenscherm samen met partners Deltares en Royal HaskoningDHV ontwikkeld en is de bouw gestart. In april 2014 is het systeem in gebruik genomen. Tot augustus wordt bekeken of het werkt. Als dat het geval is, kan de nieuwe zoet-zoutscheiding ook voor andere sluizen gebruikt worden. Als er bij de Krammersluizen geen scheidingssysteem zou zijn, dan komt er bij elke schutting een grote hoeveelheid zout in het zoete water terecht: zo n 1.000.000 kilo. Dat maakt het water dan onbruikbaar voor de landbouw. Bovendien is het erg schadelijk voor de zoete flora en fauna van het Volkerak-Zoommeer. De huidige methode werkt prima, maar neemt veel tijd in beslag. Ook zorgt het voor hoge beheer- en onderhoudskosten. Het luchtbellenscherm is een snellere en goedkopere manier om zout en zoet water gescheiden te houden. Het heeft dus ook een positief effect op de scheepvaart, omdat die sneller door de sluis kan dankzij het luchtbellenscherm. Ook wordt er zoet water de sluis ingepompt om het zoute water buiten te houden. Corporate innovatieprogramma Jaaroverzicht 2013 15
3.2 Achteroeverconcept Koopmanspolder De Koopmanspolder vanuit de lucht Achteroever is een nieuw concept, waarbij de grond achter een dijk wordt gebruikt voor waterberging. Deze waterberging combineert zoveel mogelijk functies: van natuurgebied tot landbouw, en van waterveiligheid tot recreatie. Rijkswaterstaat en verschillende partners testen het concept tussen 2013 en 2015 in de Koopmanspolder (tussen Andijk en Wervershoof, Noord-Holland). De pilot is bedoeld om de effecten van dit soort waterberging te meten. Kan een polder omgaan met snelle en extreme verschillen in waterstand? En wat is het effect op de natuur? Om dit te onderzoeken, hebben Rijkswaterstaat en de provincie Noord-Holland 16 hectare natuurgebied gerealiseerd in de Koopmanspolder. Het water kan deze polder in en uit via een visvriendelijke buisvijzel. Een innovatie op zich: dankzij deze energiezuinige vijzel kunnen vissen veilig van het IJsselmeer in de polder komen en andersom. Het succes van het project is mede te danken aan de brede samenwerking die eraan ten grondslag ligt: de provincie Noord-Holland, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, onderzoeksinstituut Deltares, Staatsbosbeheer, Dienst Landelijk Gebied, de gemeente Medemblik en Rijkswaterstaat zetten zich samen in om grote stappen te zetten naar nieuwe vormen van waterbeheer. Het onderzoek moet leiden tot slim gebruik van polders, waarbij natuur, waterveiligheid, het tegengaan van verzilting en verschillende soorten recreatie naast elkaar plaatsvinden. In 2013 is de polder gemonitord met normale waterstanden. Vanaf dit jaar experimenteren de waterbeheerders Rijkswaterstaat en Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier samen met Deltares met het water- en peilbeheer. In 2014 volgt het water in de polder min of meer het natuurlijke peil. In 2015 is een laag peil de focus van de proef: dan wordt bekeken hoe ver het water kan zakken om droogte te simuleren. In 2016 mag de polder voor korte tijd vollopen tot het peilniveau van het IJsselmeer om de effecten te testen van noodberging op de veiligheid van de dijk en het achterland, de waterkwantiteit, de waterkwaliteit, de natuur en de leefomgeving. Dit betekent dat het water ongeveer tot aan de voet van de dijk komt. 16 Rijkswaterstaat
3.3 Dijkvernageling Dijken versterken door ze hoger of breder te maken is niet altijd een optie. Deze methoden vragen extra ruimte, en hebben dus altijd gevolgen voor de omgeving. Daarom werkt Rijkswaterstaat samen met de waterschappen aan nieuwe methodes om dijken te versterken van binnenuit. Zo wordt dijkvernageling, tien jaar na de eerste prijsvraag, voor het eerst in de praktijk ingezet. Een deel van de Lekdijk, bij Vianen, krijgt de wereldprimeur. Dijkvernageling is een nieuwe manier om dijken te versterken van binnenuit, te vergelijken met het wapenen van beton. De nagels, staven van staal of kunststof, worden van buitenaf in de steile helling van een dijk geboord. De staven zijn omhuld met een mengsel van water en cement, waardoor ze zich goed kunnen vastzetten in de grond. De methode wordt al gebruikt in bijvoorbeeld spoordijken. Dijkvernageling In 2013 zijn de planstudies en vergunningsprocedures gestart van de eerste praktijktest: een consortium van ingenieursbureaus en aannemers versterkt een deel van de Lekdijk, tussen Opijnen en Hagestijn, door middel van dijkvernageling. Door de aanwezigheid van bebouwing en een gracht is dijkversterking van buitenaf hier niet mogelijk. Na vele jaren ontwikkeling is dit de eerste keer dat dijkvernageling in de praktijk wordt toegepast. In 2014 wordt de pilot verder voorbereid; in 2015 start de aanleg. Het concept is ontwikkeld door een consortium van GMB, Van Oord en BAM, samen met Fugro, Royal HaskoningDHV en Arcadis. Zij baseerden het concept op de dijken in de delta s van het verre oosten, die vroeger versterkt werden met bamboestokken. Corporate innovatieprogramma Jaaroverzicht 2013 17
De omgeving verkennen met behulp van Augmented Reality 4. IV-innovatie In 2013 is het cluster SMIT (Slim Meten, Inwinnen en Testen) omgedoopt tot IV-innovatie, waarbij IV staat voor Informatie- Voorziening. Dat is niet alleen een naamsverandering: het aantal activiteiten van het cluster breidt ook flink uit. Naast het traditionele meten en testen gaat het nieuwe cluster zich bezighouden met ICTinnovaties. Onder andere met een demonstrator voor cyber security, de ontwikkeling van apps en procesinnovatie bij industriële automatisering (van Rijkswaterstaat-objecten). Verder versterken we de inzet op datamanagement. Denk hierbij aan een semantische zoekmachine, big data voor voorspellend onderhoud en een visuele gereedschapskist voor metadata. In 2013 zijn er vooral resultaten behaald op het gebied van meten en testen; hieronder leest u meer over projecten rondom dijkmonitoring en het meten van slib op de bodem van vaarwegen. De eerste pilots rondom data management en ICT vinden op dit moment plaats of starten in 2014: de Markeercheck-app is een vroeg voorbeeld van deze projecten. 18 Rijkswaterstaat
4.1 Nieuwe dijkmonitoring: veiligheid als basis In een dichtbevolkte delta als Nederland zijn goede, veilige dijken van enorm belang. Door zeespiegelstijging, bodemdaling en de toenemende economische waarde van het achterland wordt deze veiligheid steeds urgenter, maar ook complexer en duurder. Daarom loopt binnen het CIP al een aantal jaren het project Veiligheid als basis. Het doel van dit project: geld besparen op het onderhoud en de zesjaarlijkse toetsing van dijken. De belangrijkste innovatie om dat voor elkaar te krijgen is constante dijkmonitoring met moderne monitoringstechnieken, tijdens de hele levenscyclus van de waterkering. Door snel in te grijpen als er schade aan een dijk wordt gevonden, kunnen de kosten van onderhoud op de lange termijn laag gehouden worden. Bovendien zal pas onderhoud uitgevoerd worden als het vanuit monitoring blijkt dat het nodig is, in plaats van in een vaste cyclus op basis van zesjaarlijkse toetsing. Dit is uitgewerkt in een monitoringsfilosofie (werkwijze) die Rijkswaterstaat en Deltares in 2013 hebben ontwikkeld. Tijdens een expertmeeting hebben diverse experts uit het werkveld van de dijkmonitoring gesproken over de uitgang spunten. Op basis van de uitkomsten is het sleutelrapport met de monitoringsfilosofie geschreven. In dat rapport staat ook een overzicht van ongeveer 20 proeftuinen waar (al dan niet gesimuleerde) waterkeringen getest zijn. In 2014 moet binnen Rijkswaterstaat het idee gaan leven dat je geld kunt besparen door slim te monitoren. Daarom zal het project presentaties geven over de monitoringsfilosofie en een handzame versie van de werkwijze op papier zetten. Dijkmonitoring op de IJkdijk in Groningen Corporate innovatieprogramma Jaaroverzicht 2013 19
4.2 De Markeercheck-app In 2013 lanceerde Rijkswaterstaat de Markeercheck-app. De app, geschikt voor ios- en Android-telefoons en tablets, bevat actuele en betrouwbare gegevens over de vaarwegmarkeringen. Gebruikers van vaarwegen kunnen via de app direct storingen aangeven aan de vaarwegmarkeringen van Rijkswaterstaat. Nederland kent zo n 15.000 vaarwegmarkeringen, zoals boeien en lichtbakens. Ze zijn belangrijk voor de veiligheid op de vaarweg, omdat schepen navigeren met behulp van deze markeringen. Soms beschadigen deze markeringen, bijvoorbeeld doordat het licht kapot is of doordat de markering is aangevaren. Dankzij de Markeercheck-app, ontwikkeld in samenwerking met het bedrijf 2 Cool Monkeys, kunnen schippers dit soort schade direct doorgeven aan Rijkswaterstaat. Eind 2013 was de app ongeveer 1.300 keer gedownload, waarvan de helft voor ios-apparaten (iphones en ipads). Op dat moment waren er ongeveer tien serieuze meldingen gedaan, die Rijkswaterstaat in behandeling heeft genomen; een aantal van deze meldingen was alléén via de app binnengekomen. De aantallen lijken niet heel hoog, maar wat wel geldt: als de app slechts één ongeluk voorkomt heeft deze de investering al opgebracht. In 2014 zal Rijkswaterstaat kijken naar mogelijkheden om de app verder te ontwikkelen. Zo kan de app geschikt gemaakt worden voor het melden van schade aan sluizen, bruggen of bebording van Rijkswaterstaat. Of aan markeringen van andere vaarwegbeheerders. Verder onderzoekt Rijkswaterstaat mogelijkheden om de groep gebruikers te vergroten. Bijvoorbeeld door gerichte promotie en door samenwerking met andere partijen en koppeling aan andere apps. Tot slot biedt ook de toepassing van augmented reality interessante perspectieven: ter plekke informatie over een object beschikbaar krijgen op de smartphone, zodat met de app gerichtere input gegeven kan worden. Vaarwegmarkering (boei) in het Volkerak 20 Rijkswaterstaat