Kerkdienst in de serie Lutherse kerkmuziek, inspiratiebronnen van Hans Jansen. Zondag 18 september 2016, Kloosterkerk. Voorganger: ds. Margreet Klokke O, God, Meestal redden wij onszelf wel. Zolang er geen grote hobbels en kuilen komen op onze levensweg kunnen wij onszelf heel goed overeind houden. Wij hebben geen hulp nodig. Maar soms zijn ze er ineens onverwacht: die grote hobbels en kuilen. We struikelen, vallen neer, en weten niet hoe we onszelf nu moeten oprapen. Dan kan er een gebed in ons opkomen een gebed tot u o God - is er hulp te verwachten van u? Daarom bidden wi:j HEER ONTFERM U Meestal redden wij onszelf wel. Zolang er geen grote hobbels en kuilen komen op onze levensweg hebben wij mensen alleen nodig als gezelschap, om verhalen mee uit te wisselen en het leven mee te vieren. Maar soms als ze er ineens zijn die grote hobbels en kuilen dan hebben wij mensen nodig als hulp: dan hopen wij op een luisterend oor of een zorgende hand. En durven wij ons dan nog eens extra kwetsbaar te maken en hen om hun hulp te vragen? Daarom bidden wij: HEER ONTFERM U Mensen redden zichzelf wel zouden we kunnen denken als we de ontwikkelingen in de wereld volgen. De geschiedenis beweegt zich van crisis naar naar crisis maar altijd wordt er wel een oplossing gevonden hoe lang deze ook op zich kan laten wachten. Maar soms, als we even afstand nemen en stilstaan bij het wonderlijke en bedreigde leven op deze mooie aarde dan kan er in ons opkomen - mensen hebben ook hulp nodig van u: een woord dat richting wijst de Geest die kracht geeft. Daarom bidden wij: HEER ONTFERM U
Preek over psalm 121 (NBG-vertaling/ muziek van H. Schütz) en Johannes 14: 6 en 21-24 (NBG-vertaling) Pas geleden zag ik de film met de naam Compostella. De maker ervan volgde gedurende drie jaar pelgrims op hun route naar Santiago de Compostella de plaats in Spanje waar volgens de overlevering de apostel Jakobus begraven zou zijn. Mensen gaan er vanuit allerlei windrichtingen naar toe. Op de laatste etappe ervan, die door Spanje loopt, komen alle wegen samen. Voor het vormgeven van deze documentaire-achtige film heeft de maker een originele positie gekozen hij heeft met z n camera naast de acht pelgrims gelopen die er een hoofdrol in spelen. Je ziet hen dus niet. Maar als bioscoopbezoeker krijg je het gevoel dat je de route met hen meeloopt. Je wordt opgenomen in het landschap waar zij doorheen lopen. Je deelt hun uitzicht. Ervaart iets van de wisselende weersomstandigheden van hun tocht. Je hoort hen erover vertellen. Je leest hun dagboekaantekeningen. En zo merk je dat de route voor iedereen anders is. Onderweg maakt elk van hen z n eigen hoogtepunten mee. En elk van hen heeft z n eigen beproevingen te doorstaan. Altijd is er dan wel een parallel met hun dagelijkse leven. Wat hen in de weg zit op hun levensreis blijkt ook een belemmering op hun pelgrimstocht. Maar nu kan er geen afleiding gezocht worden. Wandelend, in je eentje, kun je niet om je eigen zwakheden en valkuilen heen, je moet er doorheen. Je moet je ontwikkelen. Het wordt, of je jezelf nu gelovig noemt of niet, een spirituele reis. Je komt er anders uit dan je erin gaat. Ook als bioscoopbezoeker word je in beweging gezet. De pelgrims volgend op hun weg begin je je als vanzelf ook te bezinnen op je eigen leven De psalm die zonet geklonken heeft hoort thuis in deze sfeer. Het is een pelgrimslied. De dichter moet hem geschreven hebben, toen hij de route naar Jeruzalem liep. Maar je kunt horen, dat ook voor hem deze tocht niet los stond van zijn levensweg. Het lied zet in op een dieptepunt van de reis. Een moment van beproeving. Schütz heeft de eerste noten ervan laten zingen door een sopraan. Een tere stem, die iets oproept van de kwetsbaarheid van een mens in nood. De reiziger heft zijn ogen op naar de bergen. Maar hij kan er niet overheen zien. Hoe kom ik er ooit over, vraagt hij zich af? Vanwaar zal mijn hulp komen? Dichtregels, die mensen de eeuwen door hebben aangesproken. Want dit is van alle tijden: op je levensweg in situaties komen die je benauwen en je afvragen, of er ook hulp te verwachten is Opvallend genoeg komt er in de psalm direct een antwoord. En het lijkt alsof dit in de ik-persoon van zijn lied zelf opkomt. Alsof het uit de diepte van zijn eigen ziel opborrelt. En wellicht is dit herkenbaar. Het kan jezelf ook gebeuren. Dan loop je met een levensvraag in het bos of op het strand, en dan komt er ineens je weet niet waarvandaan - een tekst in je op. Vanwaar zal mijn hulp komen?
vraagt de pelgrim zich af. Mijn hulp is van de Heer, die hemel en aarde gemaakt heeft, klinkt dan ineens het antwoord. Bekende woorden. Wij zingen ze hier elke zondag aan het begin van de dienst, soms misschien onder erbij na te denken. Het is een oeroude liturgische formule. Hij werd al gebruikt in de tijd van de pelgrim. Ook hij zal hem dikwijls zonder bij de inhoud ervan stil te staan hebben uitgesproken. Onbegrepen zijn de woorden ergens opgeslagen, op de bodem van zijn ziel. Maar nu hij niet over de bergen in zijn leven kan heen zien komen ze ineens boven en krijgen gewicht: Mijn hulp is van de Heer Mijn hulp is van de Heer Maar hoe dan, is natuurlijk de volgende vraag. Want de bergen, waar je tegen opziet, worden niet van boven voor je geslecht. En er komt geen hand uit de hemel die je er even overheen tilt. De hulp van de Heer, die komt niet uit de lucht vallen. Die heeft een andere gestalte. In de psalm doemt er juist op dit moment van de gedachtegang een reisgenoot op. Een gesprekspartner. Want nu wordt de reiziger aangesproken in de tweede persoon. In de u- vorm. Iemand zegt tegen hem: De Heer zal niet toelaten, dat uw voet wankelt Als je naar Schütz muzikale vertaling van de psalm luistert, krijg je zelfs de indruk dat er meer dan een reisgenoot is. Alt, tenor en bas gaan ook meedoen. En tenslotte het hele koor. Alsof alle pelgrims er onderweg met elkaar over praten hoe die hulp van de Heer er toch uitziet. In het gesprek dat dan volgt, komt er een woord telkens terug. Het woord bewaren. Sjamar, in het Hebreeuws. In zes kleine dichtregels klinkt het tot zes keer toe. Uw bewaarder zal niet sluimeren. Zie de bewaarder van Israël sluimert noch slaapt. De Heer is uw bewaarder. De Heer zal u bewaren voor alle kwaad. Hij zal uw ziel bewaren. De Heer zal uw uitgang en uw ingang bewaren, van nu aan tot in eeuwigheid. Nu moet u weten dat het woord bewaren in de bijbel maar zelden de Eeuwige als subject heeft. Bewaren, dat is negen van de tien keer iets dat mensen doen. En acht van de tien keer is het object dan de geboden. Zoals in de tekst uit het evangelie naar Johannes die gelezen is: Wie mijn geboden heeft en ze bewaart, die is het die mij liefheeft. Bewaren is een woord dat in de bijbel dus bijna altijd over mensen gaat. Hier in de psalm wordt het zes keer gebruikt. En zes dat is in de bijbel ook het getal van de mens. Want het is net niet zeven het getal van God. Het bij mensen horende woord bewaren wordt in de psalm dus met de Eeuwige verbonden. Alsof de dichter wil zeggen: De hulp van de Heer die komt niet uit de lucht vallen. Die gaat door mensen heen. Wanneer je hulp van de Heer verlangt let dan dus op je reisgenoten. Of beter nog: begin bij jezelf. Houd je vast aan de geboden. Probeer ze te bewaren. Dan zal je merken dat je bewaard wòrdt. Nu kan ik me voorstellen dat iemand die radeloos is, niet direct blij is met deze invulling van de hulp van de Heer. Hij heeft het moeilijk. Hij is misschien bang, boos of verdrietig. Hij is getroffen door het lot. Mensen hebben hem kwaad gedaan. Nu is het tijd dat een ander een hand naar hem uitsteekt - dat heeft hij verdiend, denkt hij. Gelukkig krijg je ook weleens zo n helpende hand, als je
langs de weg ligt. Maar dat is niet altijd zo. Je kunt er niet op rekenen. Waar je wel op kunt rekenen, dat is de nabijheid van de Eeuwige in zijn woord. Zijn geboden zijn altijd dichtbij. Je kunt ze altijd proberen te bewaren. Hoe beroerd je er ook aan toe bent, je kunt de eerste vijf geboden bewaren door ruimte te maken in je leven voor de Eeuwige. Door stille tijd te houden, psalmen te lezen. Een gebouw als dit te bezoeken, muziek te beluisteren als die van Schütz. En je kunt de tweede vijf geboden bewaren door ruimte te maken voor je naaste. Door hem het licht in zijn ogen te gunnen en hem te zien als een mens als jij. Ik was er pas getuige van, dat iemand dit deed, de geboden bewaren, op een moment in haar leven dat ze voor enorme bergen stond. Zij was net opgenomen in een verpleeghuis. Ik hoef u niet te vertellen, hoe het kan zijn, in zo n huis vol gebroken levens. We zaten aan een tafel. Zij zat in haar rolstoel links van me. Een andere vrouw rechts. Omdat ik dominee ben, begonnen de twee vrouwen over God te praten. Beide bleken vertrouwen te putten uit hun relatie tot hem. En daar hadden ze elkaar kennelijk ook in gevonden. Ze is mijn vriendin, zei degene die links van me zat. Ik zorg een beetje voor haar. Dan heb ik te minste een taak. Ze glimlachten naar elkaar. En even voelde ik iets zachts door de kamer gaan, dat zowel de vrouwen als mij omgaf. Wie de geboden bewaart, wòrdt bewaard. Het is met God als met de wind. Je moet erin gaan staan, om hem te voelen. Je moet je in de stroom van zijn Geest begeven, om erdoor omgeven te kunnen worden. Dit is misschien wel andere theologie dan u gewend bent. U bent misschien gewend aan het beeld van een God die ergens in een ontoegankelijk licht woont en vandaar uit op ondoorgrondelijke wijze invloed uitoefent op aarde. Dat is theologie, waar je heel goed mee kunt leven zolang je weg voorspoedig loopt. Bij alle hoogtepunten die je meemaakt kun je dan dankbaar zijn voor wat ervaart als leiding van de Eeuwige. Maar in barre tijden kan het niet anders of dit godsbeeld krijgt barsten en breekt open. En dan komt er een ander beeld tevoorschijn. Een beeld dat ouder en wijzer is, en dat dichter bij de ervaring van de bijbelschrijvers ligt. Iemand die daarover schrijft is Etty Hillesum. Wellicht kent u haar. Zij is een Joodse vrouw, een mystica noemt men haar, die in de tweede wereldoorlog een dagboek bijhield. Zij schrijft daarin: Het zijn bange tijden, mijn God. Vannacht was het voor het eerst, dat ik met brandende ogen slapeloos in het donker lag en er vele beelden van menselijk lijden langs mij trokken. En nu wordt een ding mij steeds duidelijker: Dat jij ons niet kunt helpen, maar dat wij jou moeten helpen en met dat laatste helpen wij onszelf. En dit is het enige wat we in deze tijd kunnen redden en ook het enige waar het op aankomt: een stukje jou in onszelf, God. En misschien kunnen we er ook aan meewerken jou op te graven in de geteisterde harten van anderen. Ja, mijn God, aan de omstandigheden schijn jij niet veel te kunnen doen, ze horen nu eenmaal bij dit leven. Ik roep je er niet voor ter verantwoording, jij mag ons er later voor ter verantwoording roepen. En haast met iedere hartslag wordt ons duidelijker: dat jij ons niet kunt helpen, maar dat wij jou moeten helpen en dat we de woning
waarin jij huist tot het laatste moeten verdedigen. Er zijn mensen, het is heus waar, die in het laatste ogenblik stofzuigers in veiligheid brengen en zilveren vorken en lepels in plaats van jou, mijn God. Er zijn mensen die hun lichaam in veiligheid willen brengen dat alleen nog maar een behuizing is voor duizend angsten en verbitteringen. En ze zeggen: mij zullen ze niet in hun klauwen krijgen. En ze vergeten dat men in niemands klauwen is, als men in jouw armen is. Eigenlijk is dit in andere woorden hetzelfde als wat de psalm zegt: bewaar de geboden, maak ruimte voor de Eeuwige en voor je naaste en de Heer zal je bewaren. Hij zal in je wonen. Hij kan er niet voor zorgen dat alles goed met je gaat, maar hij kan wel je ziel bewaren: dat wat wezenlijk is in een mens, wat onaantastbaar is ook voor de dood. Zo praten de pelgrims onderweg met elkaar over de hulp van de Heer. En misschien oefenen ze zich al gaande ook in zo n levenshouding. Misschien zijn ze elkaar wel tot hulp. Hoe dan ook merk je dat hun vertrouwen onderweg groeit. Bij Schütz hoor je het. Zijn muziek krijgt breedte en gedragenheid als hun lied eindigt met: De Heer zal uw uitgang en uw ingang bewaren, van nu aan tot in eeuwigheid. Amen. Bronnen: Theologische Wörterbuch zum Alten Testaments deel VIII p. 280 e.v. (over bewaren, sjamar ) M. van der Zeijde, Vreugde van de psalmen p. 11 e.v. Etty Hillesum, Het verstoorde leven, p.131-132 Zie voor gebeden: volgende bladzijde.
Eeuwige, Wij danken u dat u ons dag en nacht van het begin tot het einde van ons leven begeleidt door uw woord door uw geboden en door de Geest die daarin waait een Geest van liefde. Wij bidden dat wij terwijl wij uw geboden proberen te bewaren en ons oefenen in liefde zullen ervaren dat wij bewaard worden dat onze liefde ons onverbrekelijk verbindt met u. Wij bidden voor mensen met bergen voor zich die onoverkomelijk lijken. Mensen hier maar ook verder weg over wie wij alleen maar weten via het nieuws. Mogen zij al hun moed verzamelen en als zij u kennen verder wandelen met u mogen zij in de wind gaan staan van uw Geest van liefde. Dat zij dan ook een duwtje in de rug krijgen, dat zij voelen dat u er bent en hen versterkt. En als het kan mag ieder die onoverkomelijke bergen voor zich heeft reisgenoten krijgen die met alle liefde die in hen is hulp bieden in uw Naam. Zo noemen wij voor u de namen van En in stilte Onze Vader NB Wanneer u vaker inspiratie put uit onze preken en gebeden stellen wij u voor om eens een gift over te maken naar Stichting Kloosterkerk, NL29INGB0000058571. U steunt ons werk ermee, hartelijk dank!