Module 4 Begeleidingstraject

v Module 4 Begeleidingstraject!106

Begeleiding van kinderen met overgewicht.... 3 Oorzaken van overgewicht.... 4 Risico s van overgewicht bij kinderen... 5 Behandelingsinterventies bij overgewicht.... 6 Aanpassen van het voedingspatroon.... 6 Beperken van sedentair gedrag (bank hangen) en schermtijd.... 7 Beperken van een inactieve leefstijl.... 8 Vergroten van de kennis over een gezonde leefstijl.... 8 Vergroten van het zelfvertrouwen in eigen effectiviteit.... 9 Verbeteren van het slaappatroon... 10 Bescherming tegen de obesogene invloeden.... 10 Het ontwikkelen van de smaak... 11 Het bieden van een gezond opvoedklimaat.... 11 Ondergewicht en ondervoeding bij kinderen.... 13 Gevolgen ondergewicht/ondervoeding.... 14 Doorverwijzen bij ondergewicht of bij ondervoeding.... 14 Factoren ondergewicht.... 14 Hoeveel kinderen hebben ondergewicht?... 16 Wanneer heeft een kind te ondergewicht?... 16 Waar moet je alert op zijn bij groei?... 16 Wat zijn de lichamelijke gevolgen van ondergewicht?... 16 Welke risico s zijn er voor later als een kind eenzijdig of weinig eet?... 17 Voedingstrends en ondervoeding.... 17 Eetstoornissen.... 18 Technische vaardigheden in het begeleidingstraject.... 19!1

Achtergrond informatie over gewicht, lengte en de groeispurt.... 19 De groeispurt.... 20 Voedingsstoffen en vitamines tijdens de groeispurt.... 20 Hoe te wegen, meten en BMI berekenen.... 21 lengte meting stap voor stap:... 21 Gewichtsmeting stap voor stap:... 22 Taille meting stap voor stap:... 22 Groeicurve en groeidiagram.... 22 Groeiboekje.... 22 Aflezen groeidiagram.... 22 Gemiddelde is afhankelijk van de groep.... 25 BMI waarde kinderen.... 25 Body Mass Index-tabel voor Jongens.... 25 Body Mass Index-tabel voor meisjes... 26 Het maken van een stappenplan.... 27 Stap 1: De anamnese bij kinderen.... 28 Stap 2: Het eet- en beweegdagboekje.... 28 Stap 3: Het bepalen van de beginsituatie.... 28 Stap 4; Maak een plan.... 29 Rode vlaggen... 29!2

Begeleiding van kinderen met overgewicht. In de begeleiding van overgewicht bij kinderen is het doel niet gewichtsverlies maar het stabiliseren van het gewicht. De term begeleiding is hierbij bewust gekozen omdat er geen behandeling in de conventionele zin van het woord plaats vind. Er is immers geen sprake van een ziekte of genezingsproces maar van een begeleiding naar een gezonde leefstijl; een traject dat moet worden doorlopen. Aan een gewichtsstabilisatie kan gewerkt worden door het volgen van een gezonde leefstijl. Een kind in de groeit zal in de meeste gevallen hierdoor vanzelf uitkomen op een gezond gewicht; door de groei van het kind zal het gewicht uiteindelijk in overeenstemming komen met de lengte. Een energie beperkend dieet 1 voor kinderen wordt afgeraden om de volgende reden: 1. Het kind krijgt met een energie beperkend dieet niet voldoende voedingsstoffen binnen en zal hierdoor voedingstekorten oplopen. Het opgroeiende kind heeft die voedingsstoffen hard nodig want een tekort aan voedingsstoffen kan op langere termijn allerlei lichamelijke problemen veroorzaken. 2. De smaakontwikkeling is nog volop in de groei en kinderen behoren een positieve relatie met voeding op te bouwen. Op jonge leeftijd al lijnen kan deze ontwikkeling verstoren en zelfs voor eetstoornissen zorgen. 3. Eten heeft een grote sociale functie. Denk hierbij bijvoorbeeld aan feestjes en partijtjes. Samen taart eten versterkt het wij gevoel en de saamhorigheid. Voor een goede en gezonde sociale ontwikkeling is het belangrijk voor het kind om dit te blijven doen. 4. Het kind moet leren omgaan met keuzes en uitzonderingen die er zijn op eetgebied. Een strikt dieet biedt het kind geen mogelijkheden om hierin vaardiger te worden. 5. Het leertraject naar een gezonde leefstijl moet niet worden ervaren als een gevecht tegen de kilo s waarin afzien, volhouden en moeten centraal staan maar als een manier van leven die veel gezondheidsvoordelen oplevert. 1 een dieet waarbij minder calorieën wordt geconsumeerd dan er worden verbruikt.!3

Oorzaken van overgewicht. Het aantal kinderen met overgewicht is sinds 2000 fors gestegen. Meer dan één op de zes kinderen van 15 jaar is 'te dik'. Dat kan vervelende gevolgen voor de gezondheid en voor de emotionele ontwikkeling voor het kind. Ouders spelen een grote rol in de uitvoering van een gezonde leefstijl omdat zij vaak bepalen wat kinderen eten en drinken en hoe hun bewegingspatroon eruit ziet. Kinderen nemen snel de eet- en beweeggewoonten van hun ouders over 2. Soms heeft een kind een erfelijke aanleg waardoor het te zwaar wordt. Maar vaak ligt er toch een verkeerd eet- en beweegpatroon ten grondslag aan het overgewicht of een combinatie van deze factoren. Kinderen die overgewicht hebben eten veelal niet te veel tijdens de hoofdmaaltijden maar eten wel de verkeerde dingen. Ook tussen de hoofdmaaltijden door worden veelal de verkeerde keuzes gemaakt. Daarnaast speelt de mate waarin bewogen wordt een belangrijke rol in het ontwikkelen van overgewicht Wanneer een of beide ouders kampen met overgewicht is de kans op overgewicht bij het kind groter. Gedeeltelijk wordt dit bepaald door erfelijkheid; het kind heeft aanleg om dik te worden. Naast deze erfelijke factor zijn de ouders en de sociale omgeving sterk van invloed op het gedrag van het kind; de ouders en de omgeving leren het kind een bepaalt eetgedrag. Een goed voorbeeld hiervan is het zomaar snaaien van lekkers terwijl er geen aanleiding voor is. Het kind leert zo dat eten de hele dag door kan. Eten wanneer het kind eigenlijk geen honger heeft, maakt het kind uiteindelijk ook ongevoeliger voor de lichamelijke signalen van verzadiging. Dat kinderen te veel eten kan in relatie staan met een te grote hoeveelheid eetprikkels uit de omgeving. Dat zit zo: Veel van onze gedragingen worden gereguleerd vanuit onze hersenen. Honger, dorst, kou en pijn zijn ervaringen die onze hersenen doorgeven en omzetten in een lichamelijke gewaarwording zoals een knorrende maag, het aanmaken van speeksel of de zin om te eten. Het gedeelte van onze hersenen die deze informatie overdracht regelt is het limbische systeem. Het wordt de regelkamer genoemd voor signalen als honger en dorst maar ook voor seksuele gedrag, angst, kou, pijn en andere lichamelijke ervaringen. In onze overvloedige maatschappij, ook wel de obesogene omgeving genoemd, worden we de gehele dag door geprikkeld door calorierijk, gemakkelijk te verorberen en aantrekkelijke voeding. De prikkels worden aan ons limbische systeem doorgegeven en omgezet in de drang om te eten: er wordt speeksel aangemaakt en de maag gaat knorren. Deze prikkels zijn lastig te negeren, zeker als je veel eetprikkels op een dag te verwerken krijgt. Dit maakt gedragsverandering tot een moeilijk proces 3. Wat dit pro- 2 3 bron Nederlands jeugd instituut Kind en overgewicht; meer dan eenvoudige interventie, Josje Bastiaens!4

ces kan ondersteunen is het versterken van een aantal vaardigheden en inzichten. Zo kan een kind met een gevoelige antenne voor eten leren om zichzelf te beschermen door gevaarlijke momenten en plaatsen te vermijden of om door voldoende tijdens de hoofdmaaltijden te eten zodat het verzadigingsgevoel voorkomt dat de signalen van trek niet te stevig worden. Ouders kunnen moeite hebben met het stellen van grenzen of onvoldoende kennis hebben van een gezonde leefstijl. Als hun kind blijft vragen om snoep of ongezond eten, kan het voor ouders moeilijk zijn om hun kind te begrenzen. Veel ouders kampen zelf met overgewicht en dragen ongewild en onbewust cognities en gedrag over op hun kinderen, zoals de manier waarop zij met eten en bewegen omgaan, en de ideeën die ze over een gezonde leefstijl hebben. Onze visie op overgewicht bij kinderen is dat er niet één oorzaak is, maar dat er sprake is van meerdere factoren en dat overgewicht geen ziekte is, maar een natuurlijke reactie van het lichaam op een ongezonde omgeving. Risico s van overgewicht bij kinderen 4 Een groot probleem van overgewicht bij kinderen is dat het overgewicht veelal blijvend is dus ook op volwassen leeftijd; 80 % van de kinderen met overgewicht heeft ook als volwassene gewichtsproblemen. Kinderen met (ernstig) overgewicht hebben meer kans op gezondheidsproblemen, zowel op jonge als op latere leeftijd 5. Ze hebben bijvoorbeeld een grote kans op gluco- se-intolerantie, verhoogde bloeddruk en hypercholesterolemie (een te hoog gehalte cholesterol) 6. Kinderen met obesitas lopen op latere leeftijd meer risico op hart- en vaatziekten. Wanneer iemand al vanaf jonge leeftijd overgewicht heeft, zijn de gezondheidsgevolgen op latere leeftijd extra groot. Er zijn aanwijzingen dat de duur van overgewicht een extra risico betekent voor bijvoorbeeld het ontwikkelen van diabetes mel- 4 5 6 Nationaal Kompas Volksgezondheid Sherry & Dietz, 2004 Freedman et al., 1999!5

litus type 2 7. Kinderen met overgewicht lopen bovendien een groter risico op gepest te worden of om zelf pest gedrag te ontwikkelen 8. Ze kunnen gebukt gaan onder het negatieve beeld dat overgewicht met zich mee brengt. Behandelingsinterventies bij overgewicht. Interventie betekent ingrijpen, inmengen of bemiddeling. Het is een veelgebruikte term die je als kindergewichtsconsulent vaker zult tegenkomen. De volgende interventies kunnen effect hebben bij het behandelen van overgewicht: Aanpassen van het voedingspatroon Beperken van sedentair gedrag (bank hangen) en schermtijd Beperken van een inactieve leefstijl Vergroten van de kennis over een gezonde leefstijl. Vergroten van het zelfvertrouwen in eigen effectiviteit ("ik kan het!") Verbeteren van het slaappatroon Bescherming tegen de obesogene invloeden vanuit de omgeving Het ontwikkelen van de smaak 14. Het bieden van een opvoedklimaat waarin voldoende ruimte is voor groei in de gezondheidsontwikkeling Aanpassen van het voedingspatroon. Door eens kritisch te kijken naar de eet- en drinkgewoontes van het kind kan veel verbeterd worden. Lang niet altijd is het zo dat het kind te veel eet, maar vaak eet en drinkt het kind wel verkeerde dingen. De tussendoortjes zijn vaak te zoet of te vet. De volgende richtlijnen kunnen je hierbij helpen: Drinkt het kind gezond (voldoende en niet teveel suikers)? Eet het kind gevarieerd (volgens de richtlijnen van de schijf van vijf)? 7 8 Kemper et al., 1999 Erasmus MC, Generation R studie!6

Eet het kind gemiddeld de juiste hoeveelheden bij de hoofdmaaltijden? Welke tussendoortjes worden er gegeten (gezond, gevarieerd en met ruimte voor uitzonderingen)? Hoe zit het met de consumptie van zout, suiker en verzadigde vetten? Om het eet- en drinkpatroon te veranderen is in de eerste plaats de betrokkenheid van de ouders belangrijk. De ouders hebben een voorbeeldrol, maar zijn ook heel belangrijk bij het motiveren van het kind. Voor een effectief resultaat op langere termijn moet het kind overigens wel de kans krijgen om het eet- drinkgedrag zelf leren te reguleren. Wanneer uitsluitend de ouders het gedrag van het kind in de hand houden, leert het kind niet zelf om te gaan met verschillende factoren en omstandigheden die het leven met zich mee brengt en zal het sneller weer in het oude patroon vervallen. Ook kan het goed zijn om na te gaan wat de achterliggende oorzaken zijn voor het ongezonde gedrag. Bij het kind ontbreken vaak inzichten, kennis, voorbeelden en vaardigheden die ondersteunend zijn bij het in de praktijk brengen van gezond gedrag. Beperken van sedentair gedrag (bank hangen) en schermtijd. Naast het belang van een actieve leefstijl worden de gezondheidsrisico s van bewegingsarmoede (sedentair gedrag) ook steeds meer benadrukt. Sedentair gedrag, dat wil zeggen zitten en liggen terwijl je niet slaapt, wordt geassocieerd met verschillende gezondheidsrisico s, onafhankelijk van de risico s van een inactieve leefstijl. Bovendien kan te veel schermtijd lijden tot slaapproblemen, waar weer diverse andere gezondheidsrisico s mee geassocieerd worden. Uit onderzoek van TNO blijkt dat 37% van de 7-11 jarigen meer dan 2 uur per dag tv kijkt of achter de computer zit. Artsen adviseren voor 0-3 jarigen helemaal geen tv te laten kijken, en schermtijd voor oudere kinderen te limiteren tot 2 uur per dag 9. Van- wege de negatieve effecten van schermtijd en sedentair gedrag is het van belang om schermtijd te limiteren. Een doelstelling binnen jouw begeleiding t.a.v schermtijd en sedentair gedrag kan zijn: "Kinderen en ouders maken gezamenlijke afspraken rond schermtijd en sedentair gedrag en kunnen deze hanteren." 9 Landsmeer et al., 2014!7

Beperken van een inactieve leefstijl. In 2013 heeft onderzoeksbureau TNO voor de vierde keer grootschalig onderzoek 10 gedaan naar het eet- en beweeg gedrag van kinderen (4-11) jongeren (12-170 en volwassenen (18+) in Nederland. De meeste kinderen van 4-11 (21% voldoet) voldoen niet aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen, welke stelt dat kinderen, jongeren en mensen met overgewicht 60 minuten per dag matig intensief zouden moeten bewegen. Bekend is dat voldoende bewegen de kans op (fysieke en mentale) gezondheidsproblemen op latere leeftijd verkleint. Ook verbetert het leerprestaties en hebben kinderen die voldoende bewegen meer zelfvertrouwen 11. De gezondheidsraad adviseert in haar richtlijnen (2006) jongeren tot 18 jaar aan om dagelijks minstens 1 uur aan matig intensieve lichaamsbeweging te doen, waarbij de activiteiten ten minste twee maal in de week gericht moeten zijn op het verbeteren of handhaven van de lichamelijke conditie (kracht, lenigheid en coördinatie). Toename van de dagelijkse lichamelijke activiteiten is de belangrijkste pijler in de aanpak van overgewicht bij kinderen. doordat je meer beweegt, voel je je fitter, waardoor je gemakkelijk een gezonde leefstijl kunt volhouden. Bewegen levert snel gezondheidswinst en maakt je vertrouwder met je lichaam. Je maakt snel contact met anderen en de uiteindelijke toename in lichamelijke conditie of vaardigheid vergroot je zelfvertrouwen. Een doelstelling t.a.v. beweging kan zijn: Kinderen ervaren plezier in beweging en/of sportactiviteiten en bewegen maximaal. Vergroten van de kennis over een gezonde leefstijl. Soms ontbreekt het kinderen en hun ouders over de basiskennis over een gezonde leefstijl. Kinderen kunnen deze kennis gebruiken om hun attitudes te vormen tegenover gezond gedrag, en om zich bewust te worden van hun eigen (on)gezonde gedrag. Hoewel kennis wordt gezien als een voorwaarde voor gedragsverandering, is het zelden voldoende voor gedragsverandering 12. Er is dus meer voor nodig om het in de praktijk te brengen dan alleen het te snappen en te weten. 10 11 12 Monitor Convenant Gezond Gewicht. Vervoorn et. al, 2011 Brug, van Assema & Lechner, 2008!8

Feiten & cijfers 51% van de jongeren tussen de 13 en 17 jaar voldoet aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen. Van deze groep is 74% van mening dat zij voldoende beweegt en wil 50% meer gaan bewegen. Het percentage kinderen dat wekelijks sport: respectievelijk 45,6 en 41,5%. Meer dan 70% van de jongeren tussen de 6 en 11 jaar sporten in verenigingsverband, tegen 67,5% in de groep 12-19 jaar. De groep 6-14 jaar sport daarnaast voor 43,8% in ongebonden verband en 20,7% in commercieel verband. Populaire sporten: zwemmen (16%), veldvoetbal (15%), gymnastiek/ turnen (13%), buitentennis (6%), paardensport (4%). De groep jongeren tot en met 19 jaar bestaat uit ruim 3,9 miljoen personen, waarvan 22% van niet-nederlandse afkomst is. Astma is onder kinderen tot en met 18 jaar de meest voorkomende chronische aandoening. Bijna 1 op de 10 kinderen heeft er last van. Vergroten van het zelfvertrouwen in eigen effectiviteit. Op basis van de kennis over gezond gedrag vorm je attitudes, die voorspellen of je je voorneemt het gezonde gedrag te gaan uitvoeren; intentie. De juiste intentie wil echter nog niet betekenen dat het gewenste gedrag wordt uitgevoerd. Eigen effectiviteit is het geloof in je eigen vermogen dat je een bepaald gewenst (gezond) gedrag kunt uitvoeren en volhouden. Het begrip stamt uit de Social Cognitive Theory van Albert Bandura (1987). Deze theorie stelt dat gedragsverandering mogelijk wordt gemaakt door een persoonlijk gevoel van controle. Wanneer je gelooft dat je een bepaald probleem op kunt lossen, zul je meer geneigd zijn om stappen te ondernemen, en sta je ook meer achter je beslissing. Eigen effectiviteit blijkt een van de belangrijkste voorspellers van veel gezondheidsgedragingen 13. 13 Connor & Norman, 2005!9