Feministische kritieken op het begrip toestemming: tussen dwangmatige heteroseksualiteit en levenslustige sensualiteit

UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT LETTEREN EN WIJSBEGEERTE Academiejaar 2009-2010 Feministische kritieken op het begrip toestemming: tussen dwangmatige heteroseksualiteit en levenslustige sensualiteit Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de Wijsbegeerte Guillaume Soinne onder leiding van Prof. Tom Claes

Inhoudstafel Voorwoord 2 Hoofdstuk 1: Radicale feministen 1.1) Toestemming 4 1.2) De aanloop: de mystieke vrouw 8 1.3) Seksenpolitiek 9 1.4) De mythe van de heldhaftige verkrachter 12 1.5) Tegen de contracttheoretici 14 1.6) Dwangmatige heteroseksualiteit 18 Hoofdstuk 2: Roiphe en de date rape crisis 2.1) Verkrachting door bekenden 24 2.2) De mythe van verkrachtingsfantasieën 28 2.3) Katie Roiphe 29 2.3.1) Weg van de slachtofferrol 30 2.3.2) De monddode feministe 33 2.3.3) De bange, kwetsbare vrouw 35 2.3.4) Agency en de ernst van de crisis 37 2.3.5) De impact van verbale dwang 41 2.3.6) De politieke agenda 44 Hoofdstuk 3: Kan een nee soms een ja betekenen? 3.1) Seksuele conventies 47 3.2) Weg met symbolische weigering? 57 3.3) De zoektocht naar officiële conventies 61 3.4) Gewoon nee zeggen? 65 Conclusie 73 Bibliografie 75 1

Voorwoord Seks is reëel. Iedereen heeft in wezen de mogelijkheid het te doen. Bij elk dier is het de evidentie zelf. Bij vrijwel elk dier is het een basisinstinct dat louter gebaseerd is op voortplanting. Behalve bij de mens. Naast reproductie is seks voor de mens ook plezierig, of hoort dat in principe toch te zijn. In discussies over de zoektocht naar wat plezierige van onplezierige seks scheidt, draait het vrijwel altijd rond consent, wat we kunnen vertalen als toestemming. Toestemming geven en krijgen wordt dan beschouwd als basisvoorwaarde voor correct seksueel gedrag. Ontbreekt die toestemming, dan spreken we volgens feministen over verkrachting, seksuele intimidatie enzovoort. Het spreekt dus voor zich dat consent als demarcatiepunt tussen toegelaten seks en niet-toegelaten seks van uiterst belang is. Vanzelfsprekend bestaan hierover verschillende, soms tegenstrijdige meningen. Ideeën over de limieten van toestemming (de leeftijd vanaf wanneer toestemming gegeven kan worden, de grenzen van sadomasochisme, het (a)morele van bestialiteiten en ga zo maar door) variëren enorm en zijn voer voor verregaande discussies. Dit eindwerk zal zich concentreren op feministische kritieken op het begrip toestemming, dat door de eeuwen heen vooral mannelijk is ingekleurd. Ik zal trachten te wijzen op de verdiensten en dwalingen van radicale feministen en hoe zij een invloed hebben uitgeoefend op contemporaine feministen. Hoe zij gewezen hebben op sommige patriarchale wanpraktijken en hun soms polemieke oplossingen voor het heden pogen uit de doeken te doen. Voorts zal aandacht besteed worden aan de tegenbeweging, met nadruk op de verschillende ideologische klemtonen en ideeën die in schril contrast staan tot de tweedegolf-feministen, die hun betoog niet zonder enig risico hebben gehouden. Verder zal er ingegaan worden op de mogelijkheid van seksuele conventies en wat de waarde van symbolische weigering, de scheiding tussen nee en ja inhoudt. Daarbij zullen we regelmatig teruggrijpen naar het gedachtegoed van feministen. De centrale these zal zijn dat de radicale feministen weliswaar zeer vruchtbare onderwerpen naar de voorgrond brachten, maar dat ze zich in hun kritieken te vaak hebben laten leiden door oversimplificaties, overdrijvingen en soms inconsistenties en dat de tegenbeweging terecht voor een grondige herziening van hun materie heeft gezorgd. En dat we voor het correct bepalen van het demarcatiepunt tussen gewenste en ongewenste seks niet zozeer naar de visies van radicale feministes zouden moeten teruggrijpen, maar eerder onze blik richten op de reeds aanwezige communicatieve vaardigheden van zowel man als vrouw en deze trachten te verfijnen. 2

In hoofdstuk 1 zullen we het, na een korte introductie over de term toestemming, hebben over de radicale feministen. We zullen nagaan hoe via vrouwen als Friedan, Millett, Brownmiller, Pateman en MacKinnon stelselmatig ideeën over machtsstructuren in het collectief denken van feministen zijn binnengesijpeld. Hoofdstuk 2 behandelt de tegenbeweging. Hier gaan we eerst in op het verschil tussen verkrachting door onbekenden en verkrachting door bekenden, alvorens verder te gaan met het gedachtegoed van Katie Roiphe. Haar kritiek over de aangeprate slachtofferrol van vrouwen en hoe ze aan elke vrouw agency toekent, zal hierin uit de doeken gedaan worden. In hoofdstuk 3 buigen we ons over de vraag of een nee soms een ja kan betekenen. Wat de inhoud is van seksuele conventies en wat de grenzen en mogelijkheden van symbolische weigering zijn. Er zal ook aandacht besteed worden aan verbale versus non-verbale toestemming en hoe deze twee zich ten opzichte van elkaar verhouden. Ten slotte beschouwen we wat conversatie-analyse ons kan leren over hoe we met elkaar omgaan en hoe we weigering en toestemming meedelen. De onderliggende stelling hier is in wezen een pleidooi voor wederzijds begrip en empathie, dat tot stand komt in de dialoog met elkaar, eerder dan vaste betekenissen proberen op te leggen aan een nee of een ja. Graag had ik nog even mijn dank betuigd aan professor Tom Claes, die me met correcte referenties en aanlokkelijke voorstellen een heel eind op weg zette. En aan mijn moeder, voor het schier eindeloze vertrouwen. 3

1) Radicale feministen Laat ons eerst een ruwe schets geven van wat onder toestemming verstaan wordt, alvorens in te gaan op de verschillende feministische invalshoeken en kritieken erop. 1.1) Toestemming Waarop doelt men als men de term toestemming gebruikt? Toestemming (consent) wordt door de meeste filosofen als basisvoorwaarde voor correct seksueel gedrag beschouwd. Hoewel Van Dale ook instemming (assent) als een gangbare vertaling beschouwt, is het van belang om dit te scheiden van consent. Zoals David Archard citeert uit Joseph Raz: de kern van toestemming zit in de performatieve aard ervan. 1 Toestemmen is een actieve daad. Instemmen doet men eerder passief. Sommigen (bijvoorbeeld Emily Sherwin) hebben dit gelinkt aan het gedachtegoed van denkers als Austin en Searle, die taaldaden ook als performatief beschouwden. Er kan sprake zijn van passieve instemming (bijvoorbeeld stilzwijgend toestemmen), maar dit is volgens veel feministen een gevaarlijk punt als men het heeft over seksuele toestemming. Onder andere Joan McGregor heeft op de gevaren gewezen van een al te lichtelijke gelijkstelling van instemming en toestemming. Volgens Archard is een seksuele handeling X toelaatbaar als diegenen die met X te maken hebben, competent zijn tot het geven van toestemming, waarbij geen belangen van derden geschaad worden. 2 In wezen lijkt deze premisse logisch en behoorlijk onproblematisch, maar zoals we zullen zien, staat het voor radicale feministen niet altijd even vast dat vrouwen over die competentie beschikken, gezien hun ondergeschikte positie. De tegenbeweging spreekt dit dan weer tegen, zoals we later zullen zien, en wijst op de agency die elke vrouw wel degelijk bezit. Toestemming is iets wat een wezenlijk normatief verschil veroorzaakt. Het verandert 1 David Archard, Sexual Consent (Westview Press, 1998), 65 2 David Archard, Sexual Consent (Westview Press, 1998), 2 4

de normatieve relaties tussen personen in een gegeven situatie. 3 Handelingen die in een gewone context als fout zouden bestempeld worden, worden via een morele magie 4 getransformeerd zodat ze wel toelaatbaar worden. Denken we hierbij bijvoorbeeld aan sadomasochisme waarin pijn die anders niet toegelaten zou mogen worden getolereerd wordt, nadat er evenwel op voorhand duidelijke afspraken gemaakt zijn. Die afspraken worden vaak verbaal gegeven. Nu is het zo dat toestemming niet altijd verbaal wordt meegedeeld. Men kan zich contexten voorstellen waarin men op redelijke wijze kan aannemen dat toestemming stilzwijgend gegeven wordt. Bijvoorbeeld wanneer mensen op café elk om beurten een rondje bestellen, kan iemand wanneer het zijn beurt is er moeilijk aan ontsnappen. Hij heeft immers stilzwijgend zijn toestemming gegeven met de mutuele trakteersituatie. Of wanneer je op restaurant eten bestelt, geef je vanzelfsprekend je toestemming om er achteraf voor te betalen. Archard noemt deze randgevallen als quasiconsent. Stilzwijgend toestemmen is dus mogelijk, maar het is uiterst belangrijk om de voorwaarden ervan vast te leggen. Dit om wandaden als verkrachting te voorkomen. Vervolgens moet het geven van toestemming een intentionele daad zijn. Toestemming is eerder een daad dan een geestestoestand. 5 Ook Husak en Thomas onderschrijven dit en vinden dat we eerder naar empirische handelingen moeten kijken. Of die daad letterlijk een daad hoort te zijn en of er ook ruimte is voor stilzwijgende toestemming en seksuele conventies, wordt in een volgend hoofdstuk nog behandeld. Of élke afzonderlijke seksuele daad moet worden gedelibereerd en geconsensualiseerd (bijvoorbeeld door de principes van de Antioch College, cf. infra) is vanzelfsprekend voer voor veel controverse en wordt later nog uitvoerig besproken. Toch zijn voor een geldige toestemming naast het waarnemen van empirisch gedrag 3 David Archard, Sexual Consent (Westview Press, 1998), 3 4 Heidi M. Hurd, The Moral Magic of Consent, Legal Theory 2 (Cambridge University Press, 1996) 5 David Archard, Sexual Consent (Westview Press, 1998), 4 5

ook de relevante mentale toestanden van belang. Ten eerste op cognitief vlak: ik moet weten dat ik instem met iets; hoe geldig is toestemming als het gegeven is onder invloed van alcohol of drugs bijvoorbeeld? Het gevaar voor verkrachting schuilt dan om de hoek. Wie treft dan de schuld? Wie is verantwoordelijk? In hoeverre ben je verantwoordelijk voor je eigen daden, enzovoort. Ten tweede op dispositioneel vlak: of ik al dan niet toestem met waar ik toestemming voor gegeven heb; als een vrouw na een tof avondje stappen toestemt met de vraag wil je nog een wijntje bij me drinken?, stemt ze dan toe met de gehele context waarin ruimte gelaten wordt voor verdere (eventueel seksuele) handelingen, of louter met het consumeren van een glaasje wijn? Het gehele spectrum van verleiden, seksuele codes en conventies vallen binnen deze discussie en wordt later nog behandeld. Wat maakt consensuele seks nu toelaatbaar? Archard oppert drie plausibele antwoorden 6. Ten eerste een Kantiaans getint principe: omdat geen van beide partijen elkaar louter als middel zal behandelen. Of om het met de woorden van O Neill te zeggen: [ ]een moreel waardig leven moet gebaseerd zijn op maximes van gerechtigheid (waaronder de afwezigheid van dwang en misleiding), van respect en van liefde. Wie zo n leven leidt, gebruikt noch de ander, noch schiet hij tekort aan het waarmaken van de doelen van de ander. 7 Hoewel dit een nobele optie is, komt toch volgende kanttekening naar boven. Volgens dit principe geldt als ideaal: seks waarbij men zowel aandacht heeft voor zichzelf als voor de ander. Wederom zullen feministen hier serieuze vraagtekens bij stellen. De maximes van gerechtigheid vooronderstellen gelijke individuen. Men kan niet in een rechtvaardige, maar ongelijke wereld wonen. Als men ervan uitgaat, zoals sommige radicale feministen dat doen, dat vrouwen fundamenteel ondergeschikt zijn gemaakt aan mannen, kan er dus nooit sprake zijn van compleet evenwaardige, 6 David Archard, Sexual Consent (Westview Press, 1998), 40 7 Onora O'Neill, Between Consenting Adults, Philosophy and Public Affairs 14 (Princeton University Press, 1985), 266 6

consensuele seks. De twee andere mogelijkheden zijn omdat men baas is over het eigen lichaam en ermee mag doen wat hij of zij wil en omdat ze daar vrijelijk voor gekozen hebben. Het grote verschil tussen beide is dat zelfeigendom beperkt wordt door voorwaarden die te maken hebben met eigendom in het algemeen; vrijheid daarentegen heeft te maken met limieten die bepaald worden door anderen. Het is overduidelijk dat Archard in hart en nieren een liberaal is: Kortom, het eerste principe gaat over het ideaal dat iemand de controle over zijn eigen persoon, zijn eigen lichaam moet hebben; het tweede dat een persoon de controle moet hebben over hoe zijn leven wordt geleid. 8 Om het verschil tussen beide te duiden, haalt Archard het voorbeeld aan van een prostituee. Zij mag dan wel eigenares zijn over haar eigen lichaam, ze is niet noodzakelijk vrij geweest in haar keuze. Toestemming heeft volgens hem eerder te maken met vrije wil, of althans het niet beknotten van elkaars vrijheid. 9 Seks moet dus, geheel vrij van dwang en misleiding, tussen moreel gelijke en evenwaardige personen gebeuren. Het moet een actieve beslissing zijn, volledig bewust, waarbij verondersteld wordt dat de personen de conventies kennen, waarvan men gebruik maakt tijdens het verleidingsproces. Soms loopt het echter spaak. Verkrachting en seksuele intimidatie kunnen schadelijke gevolgen zijn van foutief begrepen sociale conventies, of opzettelijk gewelddadige uitingen van dominantie. Voor beide invullingen valt wat te zeggen. Laat ons nu nagaan hoe de vrouwenbeweging rond de jaren zestig van vorige eeuw een beslissende wending heeft genomen en een almaar groeiend zelfbewustzijn bij vrouwen heeft gecreëerd. Hoe vooraanstaande denkers soms eerder mild, soms heel heftig tekeer gingen tegen hoe tot dan toe de seksuele moraal werd ingevuld. 1.2) De aanloop: de mystieke vrouw 8 David Archard, Sexual Consent (Westview Press, 1998), 42 9 Barbara Sullivan spreekt dit evenwel tegen en pleit voor een herziening van toestemming gelinkt aan prostitutie. Mark Cowling en Paul Reynolds, Making Sense Of Sexual Consent (Ashgate, 2004), 127-140 7

Van lieverlede, aanvankelijk nog zonder het scherp te doorzien, kwam ik tot het besef dat er iets radicaal verkeerds schuilt in de manier waarop de Amerikaanse vrouwen op dit ogenblik hun leven proberen te leiden. 10 Zo vangt Betty Friedan haar voorwoord aan van haar baanbrekend werk The Feminine Mystique. Ze sluit datzelfde voorwoord af met de hoopvolle woorden: Het schrijven van dit boek zou zinloos zijn geweest als ik niet geloofde dat vrouwen de maatschappij kunnen beïnvloeden, zoals zij er ook door worden beïnvloed en dat uiteindelijk de vrouw, net als de man, de macht tot kiezen bezit en haar eigen hemel of hel kan maken. 11 Vrouwen worden dus gedetermineerd in een mannelijke wereld en het is haar wens dat dit scheefgegroeide evenwicht ooit op zijn plooien terechtkomt. In The Feminine Mystique probeert ze een stem te geven aan het lege gevoel en de sleur in het leven van vele Amerikaanse huisvrouwen rond die periode. Maar ook aan de carrièrevrouw, die zich geen blijf weet met dit mannelijk geconstitueerd stigma. Dit masculiene ideaal verplicht vrouwen om zich te vereenzelvigen met het anders-zijn van de vrouw en derhalve haar unieke vrouwelijkheid en het receptieve en passieve van haar seksuele geaardheid 12 te aanvaarden. Ze heeft het over een vervalst vrouwenbeeld, waarin het lijkt alsof de vrouw volledig gelijk is geworden aan de man, dezelfde rechten heeft (ontwikkeling, studie, werk), maar waar een carrièrevrouw toch een vies woord is gebleven. Officieel zouden vrouwen dus dezelfde rechten bezitten, maar Friedan vraagt zich af hoe het komt dat vele vrouwen dan toch naar huis keren, hun heil zoeken in een leven als huisvrouw. Mannen zouden carrièrevrouwen met enig wantrouwen en smalend gelach bejegenen. Een typevoorbeeld van hoe het er in die tijd aan toe moest gegaan zijn, vindt men in de spraakmakende serie Madmen, en welbepaald in een aflevering 10 Betty Friedan, The Feminist Mystique, (Mass Paperback Edition, 1963), 15 11 Betty Friedan, The Feminist Mystique, (Mass Paperback Edition, 1963), 19 12 Betty Friedan, The Feminist Mystique, (Mass Paperback Edition, 1963), 64 8

waar hoofdpersonage Don Draper ene Maggie Siff, een vrouw die de zaak van haar vader had overgenomen, met een mannelijk meerderwaardigheidsgevoel wegwimpelt en zo haar credibiliteit volledig ondermijnt. 13 Dit vervalste beeld (quasigelijke rechten) veroorlooft de vrouw, en moedigt haar daartoe zelfs aan, te doen alsof het probleem van haar identiteit, haar persoonlijke wezen, helemaal niet bestaat. Die vervalsing leert haar aan dat zij de vraag: Wie ben ik?, kan beantwoorden door te zeggen: de vrouw van Tom, of Mary s moeder. 14 Instrumentele identiteit dus, zelfdefinitie ontleend aan de man. De tijdsgeest is er een van belemmering of vermijden van geestelijke groei, waarin de vrouw zich niet zou mogen verwerkelijken als volwaardige en evenwaardige persoon. Een overduidelijk pleidooi voor vrouwenemancipatie dus. Gelijke rechten op het werk, maar ook gelijke rechten op vlak van seksualiteit. Friedan zag echter zeer vroeg in dat deze beweging, deze revolutie, niet van een leien dakje zou lopen. Ze beschouwt de gedachte dat de gelijkheid van de vrouw noodzakelijk was om zowel de man als de vrouw vrij te maken op vlak van seksuele ontplooiing als een duidelijke maar gevaarlijke draad die loopt doorheen de hele geschiedenis van de feministische beweging. 15 Hoe gevaarlijk die draad was en is, zou de tijd moeten uitwijzen. Het is alleszins het stokpaardje geworden van vooraanstaande vrouwelijke denkers als Catharine MacKinnon, Carole Pateman en Kate Millett. 1.3) Seksenpolitiek In Sexual Politics laat feministe Kate Millett zien hoe de patriarchale instelling van onze cultuur werkt en in de literatuur wordt weerspiegeld. Het is literatuurkritiek van het hoogste niveau waarin verhalen als dat van Adam en Eva en Freuds penisnijd (eerder al onder de loep genomen door Friedan trouwens) zorgvuldig worden ontmaskerd als seksenpolitiek. In uiterst vlezige taal verwoordt ze haar ongenoegen over de seksuele machtsstrijd, die lijkt verloren te zijn door de vrouw. 13 Madmen, Seizoen 1, Episode 2 14 Betty Friedan, The Feminist Mystique, (Mass Paperback Edition, 1963), 77 15 Betty Friedan, The Feminist Mystique, (Mass Paperback Edition, 1963), 93 9

Ze neemt ook schrijvers als D.H. Lawrence en Henry Miller onder de loep. Zo weet ze over een bepaald fragment van het boek Sexus van Henry Miller te zeggen: De lezer ervaart, als hij tenminste een man is, een schier bovennatuurlijk gevoel van macht. Want in dit fragment wordt niet alleen op een levendige fantasierijke manier de situatie met alle details uitgebuit om seksuele opwindingen op te roepen, het is tegelijk een bewijs van mannelijke overheersing over een zwak, gewillig en tamelijk dom wijfje. Het is een voorbeeld van seksenpolitiek op het fundamentele niveau van de copulatie. Verschillende bevredigingen, zowel voor de held als voor de lezer, zijn ongetwijfeld terug te voeren op de triomf van het mannelijk ego. De meest tastbare hiervan is wel: Ze had een sappig kutje dat me precies paste. 16 Klare taal. Triomf van het mannelijke ego. De vrouw wordt herleid tot lustobject en staat volledig in het teken van de man. Ik ga hier voorbij aan het feit dat Millett met een vlijmscherpe machete door het werk van vooraanstaande schrijvers en filosofen snoeit, en wens me vooral te focussen op het algemene denken dat volgens mij groeit gedurende die periode. Waar bij Friedan de klemtoon nog lag bij het mystieke, het ongrijpbare van de vrouw die aan haar ongenoegen geen duidelijke benaming kon geven, gaat het bij Millett om een echte seksenstrijd. De taal wordt bitsiger en zelfverzekerder. Friedan had het over de Amerikaanse huisvrouw en de opkomende carrièrevrouw, Millett heeft het over de vrouw met een grote V, over een groep die stelselmatig onderdrukt is geweest, en dit op literair en politiek vlak (want ook Nazi- Duitsland en de Sovjet-Unie ontsnappen niet aan haar kritiek). Het bovenvermelde zoeken naar identiteit dat we bij Friedan terugvonden, moet in dit discours plaatsmaken voor een reële vrees voor executie. Ik verklaar dit even nader. In de periode waarover Friedan schreef, was het niet ongebruikelijk dat vrouwen seksueel geïntimideerd werden. Ze stelde zich ook ernstige vragen over de positie van de vrouw, maar zij had het eerder over de semantische verschuiving van het zelfbewustzijn, de ontvoogding van het vervalste vrouwenbeeld dat los moest 16 Kate Millett, Sexual Politics (New York: Doubleday, 1970), 13 10

komen van het zogeheten mystieke aspect van de vrouw. Millett daarentegen spreekt over algehele mannelijke suprematie, met de complete overname van de vrouw door de man, soms op de rand van het morbide. Volgende kritiek op een werk van D.H. Lawrence windt er geen doekjes om. Een goede formule voor seksueel kannibalisme: vervang penis en binnendringing door een mes, de schoot door een grot en het bed door een plaats van executie, en je hebt een moord waarbij de moordenaar zich meester maakt van de macht van het slachtoffer. Lawrence heeft het in zijn krankzinnige fantasie zo geregeld dat de man de vrouw met een dodelijk instrument binnendringt om haar mana te stelen. 17 Een complete verglijding van verafgoding, naar kleinering, naar uiteindelijke moord. Dit vinden we al terug in een werk van Baudelaire, waarbij hij vol verbijstering en verwondering opkijkt naar een beeldschone vrouw, maar haar uiteindelijk niet kan veroveren wegens haar extreme schoonheid. Zijn daarop volgende wens is dan maar haar te injecteren met zijn dodelijke serum. 18 Vrouwenmoord vastgeroest in een culturele patriarchale structuur, volgens Millett. Uitingen van walging, verachting, vijandigheid, agressiviteit waarmee het mannelijke culturele bewustzijn de seksualiteit omringt. 19 In Milletts werk ontwaren we de kiemen van de vrees die vrouwen koesteren. Woorden als intrusie, executie en slachtofferschap werken die angst alleen maar in de hand. In al haar vurigheid verliest ze soms wat zin voor nuance, die Roiphe later wel aan de dag legt. In het slotwoord hoopt Millett dat het tweede-golf feminisme een blijvende invloed nalaat op de ontvoogding van de vrouw. Dat fundamentele waardeveranderingen een seksuele revolutie in de hand zouden werken, een nobel ideaal waarbij vaste rolpatronen ontbonden worden en de vrouw niet langer onderworpen zal worden, met een menselijke mensheid in het verschiet: 17 Kate Millett, Sexual Politics (New York: Doubleday, 1970), 288 18 Charles Baudelaire, Les Fleurs du Mal, (Gallimard Éditions, 1999), Gedicht 138: À celle qui est trop gaie 19 Kate Millett, Sexual Politics (New York: Doubleday, 1970), 290 11

Mogelijk zal een tweede seksueel-revolutionaire golf er eindelijk in slagen de helft van de mensheid te bevrijden van haar eeuwige ondergeschiktheid, en ons in de loop van dat proces een stuk dichter bij een werkelijke humaniteit brengen. 20 1.4) De mythe van de heldhaftige verkrachter Sommige feministen gaan nog verder terug in de tijd om de wortels van de mannelijke overheersing na te gaan. Susan Brownmiller vond in de Griekse en Romeinse mythologie al sporen van dominantie en suprematie. Dat Zeus en andere Olympische goden zich op regelmatige basis vergrepen aan vrouwelijk schoon, godin of sterveling, is geen geheim. Leda, Europa, Philomena zijn allen op een gegeven moment onderhevig geweest aan goddelijke overmacht. Ovidius verhaalt over de Sabijnse vrouwen waarmee de Romeinen hun gang gingen. Ook in andere culturen, zoals bij de Mundurucú-indianen, werd de vrouw geacht onderdanig en gedwee te zijn, en gehoorzaam en trouw aan haar echtgenoot. Wij temmen onze vrouwen met de banaan 21, zo luidt het relaas van een Mundurucú-indiaan. Brownmiller, blakend van een onmetelijke eruditie, geeft nog talrijke voorbeelden van zogeheten heldhaftige verkrachters. Sommigen hebben geopperd dat dit uitingen waren van onderwerping van de aan godinnen gewijde heiligdommen, of eenvoudiger gezegd, uitingen van de triomf van het patriarchaat over het matriarchaat. 22 Het zijn volgens haar allemaal beelden van mannen die de wereld veroveren. En een man die de wereld verovert, verovert op zijn pad ook vrouwen. Deze mannen, onder wie ook rocksterren als Mick Jagger, Jim Morrison en Jimi Hendrix niet ontbreken, zijn volgens Brownmiller boegbeelden van het verheerlijken van de machocultuur, wegens hun nabootsingen van seksueel misbruik op het podium. Ze steekt haar aversie niet onder stoelen of banken en gaat zelfs zo ver om de moord tijdens een optreden van de Stones in Altamont, gepleegd 20 Kate Millett, Sexual Politics (New York: Doubleday, 1970), 356 21 Susan Brownmiller, Against Our Will: Men, Women and Rape (Ballantine Books, 1993), 271 22 Susan Brownmiller, Against Our Will: Men, Women and Rape (Ballantine Books, 1993), 269 12

door een Hell s Angel, te linken aan het agressieve karakter van teksten van de hand van Mick Jagger. Zo zouden nummers als The Boston Strangler, Sympathy for the Devil en Let it bleed een directe impact hebben gehad op die bewuste avond in 69. Ze voegt er evenwel fijntjes aan toe: Waaraan minder publiciteit is gegeven, [ ] is het feit dat er tijdens dat gratis toegankelijke concert verscheidene vrouwen zijn verkracht 23 en legt bij deze een onuitgesproken verband tussen de nagebootste schunnigheden op het podium, en de realiteit naast het podium. Brownmiller is al helemaal niet te spreken over boeken als A Clockwork Orange van Burgess, dat het verhaal vertelt van een jongeman die met vrienden allerlei gewelddadige en seksuele escapades meemaakt. Wat haar vooral stoort, is dat in een bepaalde verkrachtingsscène niet naar het leed dat de vrouw ondervindt, wordt omgekeken. Het gaat om de beruchte scène waarbij de vrouw van een schrijver wordt onteerd door Alex (het hoofdpersonage) en de zijnen. Die scène is volgens Brownmiller een indicatie voor de manier waarop mannen verkrachting benaderen. Als de verkrachting zich niet voor zijn ogen had afgespeeld, zou deze schrijver het niet hebben ervaren als een herkenbare onteigening van bezit, een schandalige belediging van man tot man want we dienen steeds voor ogen te houden dat vrouwen in de mythe van de heldhaftige verkrachter een ondergeschikte rol spelen. 24 Maar wat bij haar nog het meest van al in het verkeerde keelgat schiet, is dat de recensies van de verfilming van A Clockwork Orange Alex veranderen in een glamour uitstralende held. Volgens een zo n recensie zou het hoofdpersonage ons verlangen naar ogenblikkelijke seksuele bevrediging, ontlading van innerlijke woedes en behoefte aan avontuur en opwinding veruitwendigen. 25 Brownmiller betwijfelt dit ten zeerste. De recensent (en in zijn navolging Kubrick zelf) is volledig voorbijgegaan aan de passieve rol die de vrouw in de film moest vertolken. Ze vraagt zich dan ook af welke vrouw werkelijk gelooft dat die punk met zijn Pinnochio-neus en vlijmscherpe haar hààr diepe verlangen naar ogenblikkelijke seksuele bevrediging uitleeft 26. Want wanneer recensenten en 23 Susan Brownmiller, Against Our Will: Men, Women and Rape (Ballantine Books, 1993), 281 24 Susan Brownmiller, Against Our Will: Men, Women and Rape (Ballantine Books, 1993), 285 25 Susan Brownmiller, Against Our Will: Men, Women and Rape (Ballantine Books, 1993), 286 26 Susan Brownmiller, Against Our Will: Men, Women and Rape (Ballantine Books, 1993), 286 13

regisseurs spreken over diepe seksuele verlangens, denken ze daar als vanzelfsprekend bij: diepe mannelijke seksuele verlangens. Naast de literatuur komen dus ook in de mythologie en in de populaire cultuur als zwammen al te mannelijk georiënteerde ideologieën opduiken. Voor een vrouwelijk discours is weinig plaats. Hier moet volgens Brownmiller een dringende en ingrijpende verandering in komen. Ze verwoordt dit zoals gebruikelijk magistraal: Het hele concept heroïek, zoals dat door mannen werd gedefinieerd, lijkt in onze tijd aan een serieuze herevaluatie onderhevig te zijn. De middeleeuwse ridder in glanzende wapenrusting is roestig geworden en zijn harnas kraakt in de scharnieren. [ ] Ik ben ervan overtuigd dat mannen er in de toekomst mee zullen ophouden hun mannelijkheid af te meten aan de agressie of bescherming die zij ten opzichte van vrouwen aan de dag leggen. 27 Van belang is ook hier de semantische verschuiving van een probleem zonder naam, naar een duidelijke tweespalt tussen de seksen, met macht als beslissende factor. Het biologische onderscheid tussen de geslachten wordt zodoende een structureel ideologisch onderscheid. Maar niet alleen in de literatuur, mythologie of in de populair cultuur, maar ook in de gehele Westerse filosofie schemert het concept macht en de aanspraak erop, door. 1.5) Tegen de contracttheoretici Carole Pateman vraagt zich in Women and Consent 28 af of het geven van toestemming geen loos begrip is, in een mannelijk georiënteerde samenleving. In hoeverre theorie en praktijk over toestemming samenvallen en of werkelijke toestemming geen vrouwelijke utopie is. Consent, zoals het tot dan toe geconstrueerd is, kan men niet los zien van geforceerde onderdanigheid. Ze druist hierbij vooral tegen filosofen als Locke, Hobbes en Rousseau in. Deze denkers vertrokken van idealen als vrijheid en 27 Susan Brownmiller, Against Our Will: Men, Women and Rape (Ballantine Books, 1993), 289 28 Carole Pateman, Women and Consent, Political Theory 8 (Sage Publications, 1980) 14

gelijkheid, maar sloten daarvan enkele groepen uit. Slaven in de eerste plaats, maar ook vrouwen. Zij werden als onderdanig en ondergeschikt aan de man beschouwd. Pateman stelt dan ook deze onderschikking van autoriteit in vraag. Als deze contracttheoretici ervan uitgaan dat iedereen gelijk is, hoe kan het dan zijn dat een vrij en gelijkwaardig individu ooit op legitieme basis door iemand anders kan beheerst worden 29? Het moet dus afkomstig zijn van een bewust onderdrukkingsmechanisme om de vrouw onmondig te houden. Locke ging in zijn consenttheorie uit van hypothetisch voluntarisme, waarvan stilzwijgende toestemming het meest duidelijke voorbeeld is. Met voluntarisme bedoelt Locke dat individuen rationeel moeten zijn en dat ze de morele en intellectuele capaciteiten moeten hebben om op een vrije manier toestemming te geven 30. Een klein probleem: vrouwen behoren hoegenaamd niet tot deze categorie, volgens hen, en hun toestemming is te verwaarlozen, in feite onbestaande. Enkel als vrouwen als vrije en gelijke individuen beschouwd worden, is hun toestemming relevant. Rousseau accepteerde de patriarchaal gefundeerde opinie dat vrouwen op een natuurlijke wijze ondergeschikt waren aan de man. Vrouwen zijn bijgevolg op een natuurlijke wijze ongeschikt om op een rationele manier toestemming uit te drukken. Sterker nog, we moeten er alles aan doen volgens hem om vrouwen hun meningen te ontzien vanwege hun natuurlijke morele karakter en hun negatieve invloed op de moraal en civiele deugd van de man 31. Onderliggend schuilt dus een diepe angst voor de vrouw en haar mogelijk effect, namelijk vervrouwen, en bijgevolg de mannen als godvrezende burgers te verzwakken. Vervrouwelijken als synoniem voor verzwakken, het is een thema dat lange wortels heeft. Caesar vermeldde reeds in zijn beroemd werk De Bello Gallico 32 dat de Belgen de dappersten van alle Galliërs waren. Flatterend voor ons volk, zou men denken. Maar waar veel landgenoten zomaar overlezen, is wat hij daaraan toevoegt: ze zijn 29 Carole Pateman, Women and Consent, Political Theory 8 (Sage Publications, 1980), 151 30 Carole Pateman, Women and Consent, Political Theory 8 (Sage Publications, 1980), 152 31 Carole Pateman, Women and Consent, Political Theory 8 (Sage Publications, 1980), 154 32 J.J. Doesburg, vert., Commentarii de bello Gallico (Amsterdam, 1895), Boek 1 15

de dappersten omdat ze het verst verwijderd zijn van elke vorm van cultuur die zou kunnen vervrouwen (effeminandos) en dus verzwakken. De vrouw als zwakke schakel, een dolk in het hart van elke feminist. Rousseau is er ook heilig van overtuigd dat de man de natuurlijke jager is, en de vrouw diegene die zolang mogelijk de boot moet afhouden. Hij heeft het over aanval en verdediging, sterkte en zwakte, wanneer hij de natuurlijke orde van de seksen bevraagt: Wat zou er van het menselijke ras komen als de natuurlijke orde tussen aanval en verdediging wordt omgekeerd? 33 Rousseau blijkt hier een overduidelijk alfamannetje dat niet wenst verleid te worden, maar zelf liever op pad gaat. Voorts moeten vrouwen altijd nee zeggen tegen avances, zelfs wanneer ze ja bedoelen. Deze denkpiste zal nog veel stof doen opwaaien in het feministische kamp en het centrale thema van hoofdstuk 3 worden. Hij argumenteert zijn stelling als volgt: Om stille toestemming te krijgen mag men gebruik maken van alle middelen die toegestaan zijn in de liefde. Men kan het in haar ogen lezen, ondanks de ontkenning van de mond. Als hij dan zijn geluk vervolledigt, is hij niet brutaal, maar deugdzaam. Hij beledigt haar kuisheid niet, integendeel, hij respecteert het; hij dient het. 34 Dus: een vrouw zegt neen, de man negeert haar woorden, en door die negatie (negatie van de woorden, die feministen vaak doortrekken naar een negatie van haar identiteit) is hij geen bruut, maar dient hij haar kuisheid. Niet geheel onverstaanbaar ziet Pateman hier geen graten in. Een laatste contracttheoreticus waarop Pateman kritiek heeft is Hobbes. Voor hem is de scheiding tussen angst en vrijheid arbitrair en zijn de twee compatibel. Zodoende heeft toestemming altijd dezelfde betekenis, of het nu afgedwongen wordt door dreiging met een wapen, door autoriteit of door een sociaal contract. Ook deze stelling zal nog fel aangevochten worden door feministen. Mede doordat volgens 33 Carole Pateman, Women and Consent, Political Theory 8 (Sage Publications, 1980), 154 34 Carole Pateman, Women and Consent, Political Theory 8 (Sage Publications, 1980), 155 16

Pateman de wet en wetshouders toestemming op een gelijkaardige manier als die van Hobbes hebben ingevuld. Zij beschouwden namelijk onderdrukking, afgedwongen toestemming, eveneens als volwaardig. Een vrouw die zonder kleerscheuren een man voor het gerecht aanklaagde voor verkrachting, werd niet geloofd. Pas als er fysieke letsels bij kwamen kijken, had ze een kans om haar gelijk te krijgen. En een vrouw die haar echtgenoot betichtte van verkrachting, werd al helemaal weggelachen. Want volgens Matthew Hale kan een man nooit zijn vrouw verkrachten, want zij heeft door haar huwelijk toestemming zichzelf aan haar man gegeven en kan zich daaraan niet onttrekken 35. Daar komt nog eens bij dat slachtoffers opgedeeld worden in deugdzame (goede) en promiscue (slechte) vrouwen. Het kunnen geven van toestemming wordt dan eerder een privilege dat men aan deugdzame vrouwen toebedeelt. Zowel promiscue vrouwen (waaronder prostituees en lichtekooien) als echtgenotes zijn gewoon niet in staat toe te stemmen, want hun toestemming is a priori al een feit. En zelfs in zaken waar een deugdzame vrouw onteerd is geweest, zal men volgens Pateman eerder rekening houden met de overtuigingen van de man (hoe onredelijk die ook mogen klinken), dan met de ervaringen van de vrouw. Wederom: redelijke en onredelijke overtuigingen van de man en het negeren van de gevoelens van de vrouw zullen voer voor discussie zijn voor feministen en tegenstanders. Pateman vindt alleszins dat vele verkrachtingen niet voortkomen uit domheid of gebrek aan inzicht van de man (roekeloosheid), maar veeleer hun oorsprong vinden in een opzettelijke inbreuk en doelbewuste aanval op de integriteit van de vrouw. Verkrachting wordt op die manier de extreme uitdrukking van de door allen geaccepteerde en natuurlijke relatie tussen man en vrouw 36. Deze filosofen vertrokken allen van het ideaal een sociaal contract, dat vrije, gelijke mensen aan elkaar voorleggen. Seksualiteit kon men volgens hen ook als een contract 35 Carole Pateman, Women and Consent, Political Theory 8 (Sage Publications, 1980), 156 36 Carole Pateman, Women and Consent, Political Theory 8 (Sage Publications, 1980), 161 17

beschouwen, zij het dan een contract dat de natuurlijk superieure, actieve en seksueel agressieve man aan de natuurlijk onderdanige en passieve vrouw voorlegt. Zij heeft dan al dan niet de keuze om daarmee toe te stemmen. Maar om de hierboven vermelde redenen schort iets met die toestemming, het wordt een leeg begrip. Volgens Pateman kan een compleet evenwaardige relatie tussen man en vrouw dus niet gemedieerd worden met behulp van het concept toestemming (zoals die door mannen wordt ingevuld tenminste): Misschien is het meest frappante aspect van het probleem van vrouwen en toestemming dat we een taal ontbreken waarmee we een persoonlijke levensvorm kunnen oprichten die rekening houdt met twee evenwaardige personen die op gelijke basis instemmen met een blijvende verbintenis met elkaar 37. Een interessante denkpiste: als toestemming een door mannen gecreëerde illusie blijkt te zijn, waarom het hele concept dan niet overboord gooien? Als we de taal ontbreken waarmee we blijk kunnen geven dat we elkaars gedrag al dan niet goedkeuren, is er dan niet dringend behoefte aan een nieuwe uitdrukkingsvorm, geschikt om de gevoelens van de vrouw te verwoorden en hen te bevrijden van de onmondigheid, die mannen hen opgelegd hebben? Het hoeft geen betoog dat vrouwen als MacKinnon en Dworkin hun volle gewicht in de schaal hebben gelegd om hieraan gehoor te geven. 1.6) Dwangmatige heteroseksualiteit Een van de vurigste stemmen in het feminisme is ongetwijfeld Catharine MacKinnon. In de lijn van het voorgaande, de utopie van de macht aan de vrouwen, zegt ze het volgende: Mensen vragen me vaak, na al het negatieve dat ik te zeggen heb, hoe de blauwdruk voor een leven zonder mannelijke overheersing eruitziet. Deze blauwdruk vooronderstelt de constructie van een toekomst waarin het heden niet bestaat. Zulke magische aanpak voor een sociale verandering, zit volledig in het hoofd, een hoofd dat ten volle gedetermineerd is door het heden, maar niet genoeg gegrond zit in het heden om daadwerkelijke veranderingen teweeg te brengen.[ ] Deze laat ons doen alsof -strategie is 37 Carole Pateman, Women and Consent, Political Theory 8 (Sage Publications, 1980), 164 18

idealistisch en elitistisch. 38 Het is dus onmogelijk om te doen alsof vrouwenemancipatie al een feit is in een wereld die nog steeds volledig overheerst wordt door mannen. In zo n wereld van mannelijke dominantie stelt ze zich grondige vragen bij wat toestemming dan wel betekent. Of er überhaupt wel sprake kan zijn van toestemming, wanneer de twee geslachten op een ongelijke manier behandeld worden. Voor MacKinnon heerst er dus eveneens een fundamentele geslachtsongelijkheid. En in de voetsporen van Pateman volgt daaruit dat toestemmen onmogelijk wordt: geen gelijkheid betekent geen mogelijkheid tot toestemming. Die ongelijkheid is sociaal zo gegroeid en wordt door mannen in stand gehouden. Het verschil tussen de geslachten gaat voor haar verder dan het biologische onderscheid. Mannen verschuilen zich hier al te vaak achter in hun verdediging van de patriarchale samenleving. MacKinnon wil de achterliggende machtsstructuren ontsluieren: [ ] geslachtsongelijkheid verdoezelt en legitimeert de manier waarop geslachten met geweld aan ons opgedrongen worden. Het verbergt die kracht die schuilgaat achter een statische beschrijving van geslacht als een biologische, sociale, mythische of semantische opdeling. 39 Geslacht is dus verankerd in een ongelijkheid van macht, een socio-economische status gebaseerd op wie wat mag doen. De vrouw is inferieur aan de man. Haar feministisch discours is er dus een van machtsvoorziening voor vrouwen, een pleidooi voor grondige structurele verandering. Het kan niet anders dat zo n dubieuze claim onderhevig wordt aan kritiek. Volgens Archard ligt de zwakte van deze claim van fundamentele ongelijkheid in de generaliteit en de universele formulering ervan. Alle vrouwen zijn volgens MacKinnon onderhevig aan deze ongelijkheid, ook vrouwen die daar nooit enige hinder van hebben ondervonden. Vrouwen die beweren zich vrij te voelen in een 38 Catharine A. MacKinnon, Feminism Unmodified: Discourses on Life and Law (Harvard University Press, 1988), 219 39 Catharine A. MacKinnon, Feminism Unmodified: Discourses on Life and Law (Harvard University Press, 1988), 3 19