Rapport. Fact Finding Missie 2013 Saoedi-Arabië & Koeweit

Rapport Fact Finding Missie 2013 Saoedi-Arabië & Koeweit 26 30 januari 2013 Riyadh Jeddah - Koeweit

Inhoudsopgave 1. Inleiding...2 2. Opzet / werkwijze...3 3. Luchtvaartindustrie Midden-Oosten...4 3.1 Facts & Figures...4 3.2 Uitdagingen...5 3.3 Samenwerking...6 3.4 Informatie...6 4. Saoedi-Arabië...7 4.1 Algemeen...7 4.2 Facts & Figures...7 4.3 Bevindingen...8 4.4 Programma... 10 4.5 Conclusie... 12 5. Koeweit... 13 5.1 Algemeen... 13 5.2 Facts & Figures... 13 5.3 Bevindingen... 14 5.4 Programma en contactgegevens... 15 5.5 Conclusie... 16 1

1. Inleiding De Netherlands Aerospace Group (NAG) is sinds 1976 de branche organisatie voor de Nederlandse luchtvaartindustrie. Praktisch alle ondernemingen die excelleren in opleidingen, R&D, engineering, productie, MRO en de daarbij behorende supportfuncties hebben zich verenigd in de NAG. De 108 leden vertegenwoordigen 98% van de Nederlandse luchtvaartindustrie. De hoofdfuncties van de NAG zijn: kennis, promotie en belangenbehartiging. Zie verder op www.nag.aero. In het kader van de promotionele activiteiten is in juni 2012 een samenwerking tussen industrie, overheid en de NAG aangegaan in het kader van het Partners for International Business (PIB) programma van AgentschapNL (www.agentschapnl.nl/programmas-regelingen/partners-international-business-pib). De NAGleden KVE Composites Group, NLR, QAPS, TNT Express Worldwide en VisionWaves zijn de partijen die de strategische samenwerking met de Nederlandse overheid zijn aangegaan. De doelstelling van dit partnership is het bevorderen van de business positie van de Nederlandse luchtvaartindustrie in de Verenigde Arabische Emiraten (VAE) door het identificeren, initiëren, ontwikkelen en contracteren van substantiële opdrachten. In eerste instantie is de focus gericht op resultaat voor de deelnemende leden, maar gedurende de uitvoering van het programma bestaat de mogelijkheid om de deelnemers uit te breiden. Om te onderzoeken of er mogelijkheden en kansen zijn om deze PIB Desert Tulip uit te breiden naar andere landen in de Golf Regio, hebben AgentschapNL en de NAG het initiatief genomen voor het organiseren van een fact finding missie naar Saoedi-Arabië en Koeweit. Van 26 tot 31 januari heeft een de NAG een bezoek gebracht aan de belangrijkste partijen in Soadie Arabie en Koeweit om een beeld te krijgen van de kansen voor onze maak- en onderhoudsindustrie. Dit rapport beschrijft de bevindingen van de missie per land. 2

2. Opzet / werkwijze Het programma van de fact finding missie is tot stand gekomen na desk research en overleg met NAG leden die reeds in de regio actief zijn. Op basis hiervan is een short list van organisaties samengesteld die benaderd zijn voor een bezoek tijdens de missie. Het uiteindelijke programma is door nauwe samenwerking met AgentschapNL en de Nederlandse Ambassades in Riyadh (Saoedi-Arabië) en Koeweit tot stand gekomen. Ten aanzien van het maken van de afspraken is gebleken dat met name in Saoedi-Arabië een vrij lange voorbereidingstijd (minimaal twee maanden) vereist is voor het maken van afspraken met bijvoorbeeld overheidsinstanties. Hierdoor hebben er helaas geen kennismakingsgesprekken met bijvoorbeeld de Civil Aviation Authority of het Ministerie van Defensie plaats kunnen vinden. Bij eventuele vervolgactiviteiten, zoals een gezamenlijke handelsmissie, dient hier sterk rekening mee te worden gehouden. Het bezoek is uitgevoerd door Frank Jansen en Sjoerd Keizerwaard van de Netherlands Aerospace Group. De NAG heeft een neutrale rol binnen de Nederlandse luchtvaartindustrie en is hierdoor in de gelegenheid om vanuit een breed perspectief de gesprekken met de lokale organisaties aan te gaan. Door het neutrale en overkoepelende karakter van de NAG waren de gesprekspartner op het juiste niveau en ontstonden open discussies en kennisuitwisseling. Als vertegenwoordiger van de Nederlandse overheid is Nasrat Popal, Programma Manager Partners for International Business bij AgentschapNL, aanwezig geweest bij de bezoeken in Koeweit. Betrokkenheid van de Nederlandse overheid is behalve een deuropener een kwaliteitsstempel waar de Nederlandse industrie van kan profiteren. Speciale dank gaat in de totstandkoming van deze fact finding missie uit naar Nasrat Popal van AgentschapNL, de heren Willem van Rossem en Wafiq Al-Nammari van de Nederlandse Ambassade in Riyadh, Saoedi-Arabië en de heren Ewout de Wit en Fadi Al-Ahmad van de Nederlandse Ambassade in Koeweit. De opvolging van dit onderzoek zal gebeuren door het onderhouden van de opgedane contacten op internationale luchtvaartshows zoals de Dubai Airshow, het Global Aerospace Summit en de Paris Air Show. Het netwerk van de NAG blijft daarmee beschikbaar voor de Nederlandse luchtvaartindustrie. Bij voldoende kansen, en interesse vanuit de Nederlandse industrie wordt een vervolgactiviteit zoals een handelsmissie overwogen. Indien bedrijven naar aanleiding van dit rapport interesse hebben om zaken te doen met Saoedi Arabië of Koeweit, kan contact worden opgenomen met het bureau van de NAG om eventuele additionele informatie of support te bespreken. Tevens biedt AgentschapNL (www.agentschapnl.nl) vele mogelijkheden om bedrijven te ondersteunen op internationale markten. 3

3. Luchtvaartindustrie Midden-Oosten 3.1 Facts & Figures De vooruitzichten van de voornaamste vliegtuigbouwers zijn positief en de orderboeken voor de verschillende vliegtuigtypes zijn goed gevuld. De verwachting is dat het totaal aantal vliegtuigen wereldwijd tot 2022 zal stijgen met 950 toestellen per jaar. Procentueel gezien is deze groei, oftewel de vraag naar transport/vervoer per vliegtuig, het sterkst in het Midden-Oosten en Azië. De sterk groeiende luchtvaartmaatschappijen Emirates, Qatar Aiways, Etihad en het ambitieuze Saudia zijn leidend in de groei van de luchtvaart in het Midden-Oosten. Een groeiende luchtvaartsector betekent ook een groeiende luchtvaartindustrie. Enerzijds vanwege de ambities in het Midden-Oosten om een rol te spelen in de toeleveringsketen van vliegtuigbouwers zoals Airbus en Boeing. Anderzijds door een groeiende vliegtuigonderhoudsindustrie (MRO). Als belangrijke afnemer van nieuwe vliegtuigen hebben luchtvaartmaatschappijen en overheden in het Midden-Oosten vanzelfsprekend een uitstekende onderhandelingspositie richting vliegtuigbouwers in het opbouwen (versterken) van een lokale industrie. Zowel voor wat betreft de vliegtuig maakindustrie als de onderhoudsindustrie. Naast de sterke groei in het Midden-Oosten zelf zal de regio ook een belangrijke rol kunnen spelen in het vliegtuigonderhoud voor Afrika, waarvan eveneens wordt verwacht dat de luchtvaart in de komende jaren zal groeien. Verwacht wordt dat de totale MRO markt in het Midden-Oosten de komende 10 jaar met 4,2 miljard USD zal groeien. 4

3.2 Uitdagingen Het managen van de sterke groei en het vinden/opleiden en behouden van voldoende gecertificeerd personeel vormen de grootste uitdagingen voor een groeiende onderhouds- en maakindustrie. In Saoedi- Arabië en Koeweit zijn er met name ambities op het gebied van het uitbreiden van de luchtvaartmaatschappijen en bijbehorende onderhoudsactiviteiten (inclusief mogelijk vliegtuigonderhoud voor derden), maar niet zo zeer op het ontwikkelen van een maakindustrie. Binnen het vliegtuigonderhoud is de groeiende vraag naar motorenonderhoud de belangrijkste motor achter de totale groei naar 85 miljard USD in 2022. Op dit moment wordt 6% van het totale motorenonderhoud verzorgd in het Midden-Oosten. Zoals gezegd zijn er voor de groeiende industrie vooral uitdagingen op het gebied van het aantrekken van geschikt personeel. De nieuwe type vliegtuigen (Boeing 787, Airbus A350, enz.) waar de regionale maatschappijen mee (gaan) vliegen betekenen ook een intensivering van de behoefte aan training/opleiding en uitbesteding van onderhoud waarvoor lokaal (nog) niet de juiste certificeringen beschikbaar zijn. Op het gebied van opleiding lopen op dit moment al diverse intensieve trajecten met onder andere universiteiten uit de Verenigde Staten. Voor specifieke niches, zoals bepaalde type trainingen (MBO), liggen er echter kansen om deze uitdaging samen met lokale instanties aan te gaan. Verder hebben de recente politieke en civiele onrust in de regio gezorgd voor een tijdelijke stop in de ontwikkeling van internationale joint ventures en investeringen in de regio. Grote investeringen zijn momenteel voornamelijk afkomstig vanuit de regio zelf (overheden). 5

3.3 Samenwerking Zoals verderop in dit rapport ook in het verslag van Saoedi- Arabië en Koeweit aan bod zal komen is er reeds een sterke samenwerking met de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. De oorsprong hiervan ligt in de olie-industrie, maar heeft zich inmiddels door ontwikkeld tot de defensie industrie en ook de civiele luchtvaartindustrie. Toelevering voor de defensiemarkt via OEMs zoals BAE Systems, Lockheed Martin en Boeing is hierdoor een reële optie. In ieder geval is voor toetreding van de markt, zowel civiel als militair, een samenwerking gewenst en noodzakelijk. Dit kan een lokale samenwerking zijn, maar ook benadering via de regio is mogelijk. In het verslag van beide landen wordt hier verder op in gegaan. Voor het ontwikkelen van de lokale industrie wordt het belang van MKB onderstreept door de verschillende overheden. Het ontwikkelen van lokale MKB bedrijven zal naar verwachting een duurzame uitbreiding van de industrie betekenen. Hiervoor is echter externe expertise nodig, bijvoorbeeld in het ontwikkelen van niches op het gebied van NDT (non destructive testing, oppervlakte behandeling of toepassing van nieuwe materialen). Ook voor de transitie van lokale bedrijven uit andere sectoren (oil & gas, medisch) naar de luchtvaartindustrie is externe kennis nodig, bijvoorbeeld op het gebied van certificering. Binnen de onderhoudsindustrie bouwen de nationale luchtvaartmaatschappijen ook eigen onderhoudsorganisaties op. Enerzijds is dit een risico aangezien dit betekent dat deze maatschappijen een groot gedeelte van het vliegtuigonderhoud zelf kunnen verzorgen. Anderzijds zorgt de opkomst van de vele budget maatschappijen (zonder eigen onderhoudsorganisatie) en de sterke groei van de nationale luchtvaartmaatschappijen (met een sterkere groei dan de eigen onderhoudsorganisaties) juist voor kansen voor externe toeleveranciers. In ieder geval binnen de bezochte landen zijn de onderhoudsorganisaties van de nationale luchtvaartmaatschappijen een uitstekende samenwerkingspartner voor het ontwikkelen van business in de regio. Op overheidsniveau is afstemming met, en ondersteuning van, de autoriteit voor civiele luchtvaart en/of met het ministerie van defensie van belang. De lokale Nederlandse ambassade of de Netherlands Aerospace Group kunnen u in contact brengen met deze organisaties. In zowel Saoedi-Arabië als Koeweit is nog geen branche organisatie voor de luchtvaartindustrie beschikbaar. Voor informatie over het opzetten van een joint venture en juridische aspecten van zakendoen in het Midden-Oosten raden wordt aangeraden om in contact te treden met de lokale Nederlandse Ambassade. 3.4 Informatie / beurzen Op overheidsniveau zijn de eerder genoemde autoriteiten voor civiele luchtvaart en ministeries van defensie van belang. Binnen de industrie zijn de voornaamste organisaties in Saoedi-Arabië en Koeweit tijdens deze fact finding missie bezocht. Typerend is dat beide nationale luchtvaartmaatschappijen momenteel in een privatiseringsreorganisatie zitten waardoor de specifieke kansen voor externe partijen op dit moment onduidelijk zijn. Een goed overzicht van de luchtvaartindustrie in alle opkomende markten is te vinden op de website www.aviationguideem.com. Dubai Airshow is de grootste en voornaamste beurs voor de luchtvaartindustrie. Deze vindt tweejaarlijks plaats, in 2013 zal dit evenement plaats vinden van 17 t/m 21 november. De gehele industrie zowel mondiaal als regionaal is aanwezig op dit evenement. Specifiek op het gebied van onderhoud en training vindt de MRO Middle East plaats, eveneens in Dubai. Vanuit het Midden-Oosten zijn daarnaast over het algemeen sterke militaire delegaties aanwezig op de grootste internationale luchtvaartbeurzen Paris Air Show (Frankrijk) en Farnborough Airshow (UK). 6

4. Saoedi-Arabië 4.1 Algemeen Saoedi-Arabië is letterlijk en figuurlijk één van de grootmachten onder de Golfstaten. Het land heeft een populatie van 26,5 miljoen mensen en dankzij de grootste olievoorraad ter wereld een sterke financiële positie. De bevolking is relatief jong, 35% is jonger dan 15 jaar en slechts 3% is ouder dan 65 jaar. Zoals bij vele landen ligt ook in Saoedi-Arabië sterk de focus op het opleiden en betrekken van de lokale bevolking in de arbeidsmarkt. Als handelspartner speelt Nederland een bescheiden rol. De voornaamste exporteurs naar Saoedi-Arabië zijn de Verenigde Staten, China en Japan. In de luchtvaartindustrie (ook defensie) hebben de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk de markt grotendeels in handen. Nederland heeft echter wel een uitstekend imago en Saoedi-Arabië heeft vertrouwen in de Nederlandse producten en capaciteiten. De oorsprong hiervan ligt in het verleden, zo bood KLM één van de eerste commerciële vluchten naar Saoedi-Arabië aan (jaren 50), was de ABN Bank de oprichter van de eerste bank in het land, de huidige Saudi Hollandi Bank en heeft Ballast Nedam de constructie voltooid van de 25 kilometer lange brug tussen Saoedi-Arabië en Bahrein. Daarnaast zijn Nederland en Saoedi-Arabië uiteraard beiden een Koninkrijk. Recentere samenwerkingen dragen echter minstens zoveel bij aan het imago van Nederland en de Nederlandse industrie. NACO heeft recentelijk een opdracht gekregen voor het ontwerp van de uitbreiding van het King Khaled International Airport in Riyadh en op onderwijs niveau bestaat er een samenwerking tussen faculteiten op het gebied van gezondheidszorg en agricultuur. Industriële giganten Sabic en Saudi Aramco zijn met hun Europese hoofdkantoor gevestigd in Nederland. De islam heeft zijn oorsprong in het gebied waar nu Saoedi-Arabië ligt. Mekka en Medina zijn twee van de meest religieuze plaatsen binnen de islam en bestuur en wetgeving zijn hierop gebaseerd. De politieke statements van Geert Wilders zijn bekend binnen de islamitische wereld, maar zullen geen belemmering vormen in het zaken doen met Saoedi-Arabië. 4.2 Facts & Figures Basisgegevens Officiële landstaal Arabisch Hoofdstad Riyad Regeringsvorm Absolute monarchie (Koninkrijk) Staatshoofd Koning Abdoellah bin Abdoel Aziz al-saoed Religie Islam Oppervlakte 2.004.965 km² (-% water) Inwoners 22.678.262 (2004) 26.534.504 (2012) (13,2 inwoner/km² (2012)) Munteenheid Saoedische riyal (SAR) UTC +3 uur Web Code Tel..sa SAU 966 Saudia fleet Aircraft In Service Orders Boeing 747-400 4 0 Boeing 777-200 23 0 Boeing 777-300ER 6 14 Boeing 787-9 0 8 7

Airbus 320 35 0 Airbus 321 15 0 Airbus 330 8 4 Embraer 170 15 0 Naast bovenstaande passagiersvliegtuigen heeft Saudia 11 Boeing 747 freighters in operatie en onderhoudt het 8 VIP vliegtuigen van diverse fabrikanten voor de Koninklijke familie. Nas Air fleet (low cost carrier) Aircraft In Service Orders Airbus A320-200 7 20 Boeing 747-400 2 0 Embraer 190LR 6 0 Embraer 195 1 3 Royal Saudi Air Force Recentelijk heeft de Royal Saudi Air Force aangekondigd 20 Lockheed Martin C-130J Super Hercules transportvliegtuigen aan te schaffen. Training, spare parts en support equipment zijn inbegrepen bij de levering van de vliegtuigen. Een overzicht van de volledige vloot is hier te vinden. Saudi Aramco De staatsoliemaatschappij heeft een vloot van 17 fixed-winged aircrafts (Boeing 737 en Embraer 170) en 20 helikopters (AgustaWestland 139 en AgustaWestland 109). Saudi Aramco s luchtvaartactiviteiten omvatten het transporteren van personeel en goederen naar de diverse productielocaties. Private Jets Inschatting is dat er ongeveer 300 private jets actief zijn in het Koninkrijk en dat dit aantal zal groeien met 20 tot 25 procent. Actuele uitgewerkte gegevens over de markt voor private jets zijn echter niet beschikbaar. 4.3 Bevindingen Air France-KLM - KLM is al sinds eind jaren 50 actief in Saoedi-Arabië. - Air France-KLM heeft een sales facility gevestigd in Riyadh. De groei in aantal passagiers ligt jaarlijks tussen de 8 en 12%. - Vertegenwoordiging van KLM Engineering & Maintenance wordt gedaan vanuit Dubai, maar hebben wel een permanent technisch team in Damman voor line maintenance van met name de Air France- KLM vloot. - KLM Engineering & Maintenance (in Amsterdam) verzorgt het onderhoud van motoren en avionica voor Saudia Aerospace Engineering Industires (SAEI). - NAS Air is een nieuwe, sterk groeiende low cast airline (op een Westerse manier gemanaged) die zich richt op nationale en regionale vluchten. Ook ontwikkelen zij interne MRO capaciteiten (voorlopig alleen A-checks). - Regelmatige aanwezigheid in Saoedi-Arabië is noodzakelijk om zaken te kunnen doen. Zowel vanuit het oogpunt van de relatie als het controleren van de business. - Gezien de jonge bevolking is het overbrengen van kennis en capaciteiten naar Saoedi-Arabië onderdeel van het zakendoen. - In de opleidingsstructuur is onvoldoende aandacht voor technisch beroepsonderwijs. - De technische universiteit King Abdullah University of Science and Technology (KAUST) is in 2009 gestart; geen aerospace programma. Mohawarean International Group (www.mig.sa.com) - De Mohawarean International Group is een organisatie die actief is in 9 landen met een totale jaaromzet van USD 1,5 miljard. De Saudi Aerospace Company is de luchtvaarttak van deze organisatie. 8

- Onder de Saudi Aerospace Company vallen een diversiteit aan organisaties (joint ventures) met specifieke capaciteiten in de luchtvaart(industrie) zoals operations, MRO (aircraft en motoren), consultancy, training, manufacturing (machining) en logistiek. - Gezien de groeiende markt voor helikopters is recentelijk een helikopter MRO facility toegevoegd aan het portfolio. - De Saudi Aerospace Company heeft een sterke band met de Royal Saudi Air Force en staat open voor samenwerking met internationale bedrijven die een rol willen gaan spelen in Saoedi-Arabië. Partnership is in ieder geval essentieel bij het zakendoen in Saoedi-Arabië. - De markt voor de luchtvaartindustrie wordt grotendeels gedomineerd door bedrijven uit de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. Veel Saoedi-Arabische bedrijven die actief zijn in de luchtvaartindustrie zijn joint ventures die ontstaan zijn uit offset programma s van bijvoorbeeld BAE Systems of Lockheed Martin. Saudia Aerospace Engineering Industries (SAEI) (www.saudiamro.com) - SAEI is de MRO organisatie van de nationale luchtvaartmaatschappij Saudia en verzorgt ook het onderhoud van de Koninklijke vloot. Voorzichtige ambitie om ook in de maakindustrie actief te worden. - De privatisering van SAEI is inmiddels goedgekeurd en is ingezet. - 5.200 mensen zijn werkzaam bij SAEI waarvan minder dan 10% niet-saudi-arabiërs. - SAEI geeft aan veel eigen capabilities te hebben die de afgelopen 50 jaar zelf zijn opgebouwd, bijvoorbeeld op het gebied van NDT testen, oppervlaktebehandeling en composiet reparatie. Dit vanwege een gebrek aan toeleveranciers in het land (de regio). Een facility tour toont echter veelal verouderde technieken / materialen en beperkte mogelijkheden. - In 2016 is de geplande opening van de nieuwe facility inclusief paint hangar en engine maintenance center. Indien de plannen gerealiseerd worden, zoals ze zijn voorgesteld, wordt de SIAE MRO faciliteit de grootste in het Midden-Oosten. Het een en ander zal hierin afhangen van het uitvoeren van onderhoud voor maatschappijen anders dan Saudia. In ieder geval biedt de totstandkoming van de nieuwe faciliteit kansen voor bedrijven met specifieke capaciteiten (niches) binnen het vliegtuigonderhoud. - Volledige SAEI presentatie is beschikbaar op verzoek. Aircraft Accessories & Components Company (www.aacc-ltd.com) - AACC is de grootste componenten onderhoudsorganisatie in het Midden-Oosten en is voor 6/7 eigendom van BAE Systems en 1/7 van SAEI. - AACC heeft o.a. maak- en onderhoudscapaciteit op het gebied van propellers, mechanische- en structuurdelen en componenten voor hydraulische systemen, brandstofsystemen, landingsgestellen (helikopter) en motoren. Het merendeel (60%) van de activiteiten richten zich op de Boeing F-15 Eagle. - In Saoedi-Arabië is nog geen center for rotorcraft. AACC probeert dit op te zetten op korte termijn. - In Saoedi-Arabië is sterke vraag naar onderhoud aangezien het klimaat grote invloed heeft op de MRO frequentie. Motoren moeten bijvoorbeeld op 50% van het aantal uren onderhouden worden in vergelijking met Europa. Hierdoor heeft de Royal Saudi Air Force gigantische hoeveelheden reserve onderdelen op voorraad. De Royal Saudi Air Force gebruikt echter merendeels andere systemen en platformen dan het Nederlandse Ministerie van Defensie. - De grootste uitdaging voor AACC is de beschikbaarheid van geschikt personeel. Er is in Saoedi- Arabië dus ook een grote vraag naar training. Jet Aviation (www.jetaviation.com) - Aanbieder van privé en zakelijke luchtvaart en het onderhoud daarvan. - Jet Aviation is reeds 30 jaar actief in het Koninkrijk, maar alleen met een sales en service organisatie. Het onderhoud wordt uitgevoerd door Jet Aviation in Basel, Zwitserland. - NAS Air en Saudia zijn ook in de markt voor privé en zakelijke luchtvaart gestapt. Momenteel zijn er vier spelers actief in deze markt, de verwachting is dat er één of twee hiervan weg zullen vallen. 9

- Ook Jet Aviation geeft aan dat de beschikbaarheid van geschikt personeel een groot probleem is. Hier wordt sterk in geïnvesteerd door de overheid, zo zijn er de afgelopen 7 jaar 200.000 studenten in de gelegenheid gesteld om in het buitenland (vnl. USA) te studeren met als doel om het land op deze manier naar een hoger plan te tillen. - Zaken doen in Saoedi-Arabië wordt beheerst door drie Prinsen. Prince Khalid bin Sultan is Vice Minister van Defensie, eigenaar van NAS Air en heeft sterke zeggenschap over de luchtvaart(industrie). 4.4 Programma en contactgegevens Zaterdag 26 januari 2013 Ambassade van het Koninkrijk der Nederlanden te Riyadh Abdullah Hizaf Asehmi Street (Diplomatic Quarter) 11693 Riyadh, Saudi-Arabia Laurens Westhoff Ambassador Willem van Rossem Plaatsvervangend Chef de Poste willem-van.rossem@minbuza.nl T: +966 1 4880011 ext 226 Wafiq J. Al-Nammari Senior Commercial Officer wafiq-al.nammari@minbuza.nl T: +966 1 4880011 ext. 1221 Air France-KLM P.O. Box 58492 11594 Riyadh, Saudi-Arabia Zondag 27 januari 2013 Mohawarean International Group P.O. Box 241034 11322 Riyadh, Saudi-Arabia Inclusief dochterondernemingen: Saudi Aerospace Company (SAC) Mohawarean Aviation Services (MAS) www.mas-mig.com Saudi Electronic Systems (SES) Kintetsu World Express (Saudi Arabia) Olaya Street Al-Morooj. Riyadh, Saudi-Arabia Maandag 28 januari 2013 Saudia Aerospace Engineering Industries (SAEI) C.C. 896 21231 Jeddah, Saudi-Arabia Aircraft Accessories & Components P.O. Box 13532 21414 Jeddah, Saudi-Arabia NACO Netherlands Airport Consultants P.O. Box 2320 10

21451 Jeddah, Saudi-Arabia Dinsdag 29 januari 2013 Jet Aviation Saudi Arabia P.O. Box 40055 21499 Jeddah, Saudi-Arabia 11

4.5 Conclusie Gebleken is dat de markt voor de luchtvaartindustrie diverse kansen biedt op het gebied van training en specifieke MRO activiteiten zoals surface treatment, NDT testen en composiet reparatie. Dit geldt zowel voor de civiele als militaire markt. Echter, de uitdagingen zijn groot. Vanwege de omvang van de markt is er een sterke concurrentie, met name vanuit de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. Ook is het van belang om de juiste partner, een organisatie met het juiste netwerk, te selecteren. Dit om een permanente aanwezigheid te hebben en te voorkomen dat het netwerk volledig zelf opgebouwd moet worden. Dit laatste is niet gemakkelijk vanwege de belangen die spelen, zowel vanuit de industrie als vanuit de overheid. SAEI (civiel), Saudi Aerospace Company (militair) en Alsalam Aircraft Company (helaas niet kunnen ontmoeten) zijn belangrijke spelers in de luchtvaartindustrie die een mogelijke partner voor de Nederlandse industrie kunnen zijn. Zeker aangezien bijvoorbeeld een organisatie als SAEI de nodige uitdaging en ambities heeft in de privatisering en de totstandkoming van de nieuwe MRO faciliteit. Mocht directe toegang tot deze markt niet haalbaar zijn, zou een benadering via de regio (VAE, Qatar) haalbaar kunnen zijn. Naast een relatie in de industrie is het opbouwen van een netwerk binnen de General Authority of Civil Aviation (GACA) zinvol aangezien zij sterke invloed hebben op de activiteiten van de eerder genoemde organisatie. Verder is het van belang om in een samenwerkingsverband zelf de controle te houden over met name management, finance en HR. Bedrijven in Saoedi Arabië zijn verplicht om merendeels lokale beroepsbevolking in dienst te nemen. Gezien de schaarste aan goed opgeleid personeel en sterke management ambities van lokaal personeel, betekent dit een uitdaging voor de ondernemer. De werk- en leefomstandigheden in Saoedi-Arabië zouden uitdagend genoemd kunnen worden. Iets dat geïllustreerd wordt door het beperkte aantal Nederlanders in Riyadh en Jeddah. Voor zover bekend heeft Saoedi-Arabië geen specifieke ambities in het spelen van een bepaalde rol in de vliegtuigbouw en ontbreekt het aan een duidelijke visie ten aanzien van de luchtvaartindustrie. 12

5. Koeweit 5.1 Algemeen Koeweit, grenzend aan Irak en Saoedi-Arabië, bezit ongeveer 10% van de wereldoliereserve en dankt hier zijn financiële positie aan. Vanzelfsprekend is de olie-gerelateerde industrie dan ook de belangrijkste drijfveer voor de handel. Zoals meerdere GCC landen is ook in Koeweit een programma gestart om minder afhankelijk te worden van de olievoorraden. In dit programma wordt vooral geïnvesteerd in toerisme en het opbouwen van een rol als handelsland. Verder heeft Koeweit inmiddels ook een industrie opgebouwd rondom scheepvaart, bouw en financiële diensten. De belangrijkste handelspartners zijn Japan, Verenigde Staten, India, Zuid-Korea en Singapore. Binnen de GCC speelt het land een belangrijke rol en heeft het een sterke relatie met Saoedi-Arabië. Op militair gebied heeft het overeenkomsten gesloten met de Verenigde Staten, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk, met name omdat het, gezien de geringe omvang van het land en de bevolking, niet in staat is een grote eigen krijgsmacht op te zetten. Naast deze militaire banden heeft Koeweit ook militaire systemen aangeschaft van Egypte, Rusland en China. De Nederlandse betrekkingen met Koeweit zijn prima. Vanuit Nederland is er uiteraard een handelsrelatie vanwege de olievoorraden, maar ook op het vlak van mensenrechten wordt samengewerkt. Koeweit trekt de komende jaren ongeveer USD 108 miljard uit om naast energieprojecten de infrastructuur te verbeteren. Zo wordt bijvoorbeeld gewerkt aan een het vernieuwen van de nationale luchthaven, de bouw van een diepzeehaven en de bouw van een universiteit. Deze investeringsprojecten bieden uitstekende kansen voor het Nederlandse bedrijfsleven. Verder zijn de EU en de GCC in overleg over de totstandkoming van een vrijhandelsakkoord. Van de 3,3 miljoen inwoners in Koeweit zijn er ongeveer 2,3 miljoen niet-koeweiti. 5.2 Facts & Figures Basisgegevens Officiële landstaal Arabisch Hoofdstad Koeweit Regeringsvorm Constitutionele monarchie (Emiraat) Staatshoofd Emir Sabah Al-Ahmad Al-Jaber Al-Sabah Regeringsleider Jaber Al-Mubarak Al-Hamad Al-Sabah Religie Moslim (85%) Oppervlakte 17.818 km² (-% water) Inwoners 2.213.403 (2005) 2.646.314 (2012) (148,5/km² (2012)) Munteenheid Koeweitse dinar (KWD) UTC +3 Web Code Tel..kw KWT 965 Kuwait Airways fleet Aircraft In Service Orders Boeing 777-269 2 0 Airbus 300-600 5 0 Airbus 310-308 3 0 Airbus 320-200 3 0 Airbus 340-313 4 0 13

De officiële vloot van de overhead bestaat uit 1 A300-600, 1 A310-300, 1 A319, 1 A320, 2 A340-500, 1 747-400M, en 1 747-8BBJ. De Boeing 747-400M wordt tevens door Kuwait Airways gebruikt voor reguliere operatie. Jazeera Airways fleet Aircraft In Service Orders Airbus A320 7 3 Kuwait Wataniya Airways fleet (NIET MEER IN OPERATIE) Aircraft In Service Orders Airbus A320-214 7 0 Kuwait Air Force De meest recente aanschaffen van de Kuwait Air Force betreffen 3 Lockheed Martin KC-130J en 2 Boeing C-17 Globemaster III. De verdere vloot omvat: Fixed Wing Aircraft In service McDonnell Douglas F/A-18 35 BAE Hawk 10 Shorts Tucano 16 Lockheed L-100 Hercules 3 Lockheed Martin C-130J 3 (on order) Boeing C-17 Globemaster III 2 (on order) Rotary Wing Aircraft In service Boeing AH-64D Apache Longb. 16 Aérospatiale SA-342 Gazelle 13 Eurocopter AS-332 Super P. 4 Aérospatiale SA-330 Puma 5 Sikorsky S-92 2 Eurocopter EC-135 2 Eurocopter AS365 Dauphin 2 De Kuwait Air Force verzorgt zelf het onderhoud voor hun vloot. Private Jets Het bedrijf United Aviation heeft 3 Embraer 135 Legacy in operatie en twee MD Helicopters, Verdere gegevens over private / general aviation markt zijn niet beschikbaar. 5.3 Bevindingen National Aviation Services (NAS) (www.nascorporate.com) - NAS is een ground handling bedrijf die actief is op 15 internationale luchthavens. Basis is in Koeweit, met verdere activiteiten in India, de Verenigde Arabische Emiraten en Afrika. - Het bedrijf is EASA Part-145 gecertificeerd. - NAS zoekt samenwerking / ziet kansen in: o Aircraft life cycle management, hier hebben zij zelf geen ervaring in, maar hebben wel de mogelijkheid om dit op te zetten in de VAE. Er is beschikking over de juiste vergunningen, maar zouden graag een marktonderzoek hierover starten. o Als ground handling organisatie hebben zij zelf geen ambities in MRO, maar zijn wel bereid om hun netwerk in te zetten voor organisaties die MRO ambities in de regio hebben. Op civiel gebied, maar in Koeweit mogelijk ook binnen defensie. 14

o o Training op het gebied van ground handling, airport services en cabin crew. Er zijn plannen om een trainingscentrum op te zetten in de regio. Diverse tenders voor airport management zijn aanstaande. Directorate General of Civil Aviation (DGCA) (www.dgca.gov.kw) - Voor de vliegtuigindustrie is DGCA verantwoordelijk voor regelgeving en inspectie dit is grotendeels conform de EASA standaarden voor MRO en training. - In 2012 is er een voorstel geweest voor één civil aviation authority voor GCC landen. Dit is vooralsnog vastgelopen vanwege verschillende belangen, zo hanteert Saoedi-Arabië de FAA standaarden terwijl het merendeel van de andere landen met EASA werkt. - Momenteel zijn er drie airlines gecertificeerd: Kuwait Airways, Jazeera Airways en United Aviation. - Momenteel zijn er twee training organisaties (Part-147) gecertificeerd: Australian College of Kuwait (ACK) en Kuwait Airways (type training). - Momenteel zijn er drie MRO organisaties (Part-145) gecertificeerd: Kuwait Airways, National Aviation Services, United Aviation, waarvan de laatste twee zich alleen op private aviation richten. - Manufacturing of engineering in de luchtvaartindustrie vindt op dit moment niet plaats in Koeweit. - Het DGCA gaf aan dat er plannen zijn voor het openen van nieuwe maintenance faciliteiten in Koeweit, maar kon hierover geen details vrijgeven. Kuwait Airways (www.kuwait-airways.com) - Kuwait Airways is de nationale luchtvaartmaatschappij met een eigen onderhoudsorganisatie. De organisatie zit momenteel in het proces van privatisering. - De onderhoudsorganisatie verzorgt het onderhoud voor de eigen vloot, en voor de officiële vloot van de Emir. Hoewel ze volledig gecertificeerd zijn wordt er momenteel geen groot onderhoud verzorgd voor andere maatschappijen, dit vanwege een tekort aan mankracht. Wel wordt het linemaintenance gedaan voor onder andere Qatar Airways en Jazeera Airways. - De luchtvaartmaatschappij is voornemens om de vloot te vernieuwen middels 60 nieuwe toestellen (A320/B777). Er is echter nog niet bekend of deze geleased danwel aangeschaft zullen worden en wat voor impact dit zal hebben op de onderhoudsorganisatie. - Het proces van privatisering heeft als gevolg dat er een leegloop van personeel heeft plaatsgevonden. Hierdoor lukt het de onderhoudsorganisatie net om het eigen line maintenance en klein onderhoud te verzorgen. Groot onderhoud wordt internationaal uitbesteed aan onder andere ADAT, Lufthansa Technik en Joramco. - Gezien de privatisering is er momenteel veel onzekerheid over de toekomst van de onderhoudsorganisatie. Op korte termijn is er echter wel behoefte aan support voor motorenonderhoud en training van nieuw technisch personeel. Hoewel zij voor dit laatste een eigen trainingscentrum hebben is de output hiervan momenteel niet voldoende. Jazeera Airways (www.jazeeraairways.com) - Jazeera Airways is een kleine maatschappij met veertien vliegtuigen, waarvan er 7 worden uit geleased. - Het heeft geen eigen onderhoudsorganisatie, dit wordt volledig uitbesteed op de internationale markt. Partners hierin zijn partijen SR Technics, Lufthansa Technik en Joramco. Line maintenance wordt gedaan door Kuwait Airways. 5.4 Programma en contactgegevens Dinsdag 29 januari 2013 Ambassade van het Koninkrijk der Nederlanden te Kuwait P.O. Box 21822 Safat 13079, State of Kuwait Nicolaas Beets Ewout de Wit Fadi Al-Ahmad 15

Ambassador Head of Economic Affairs Ewout-de.Wit@minbuza.nl T: +965 2531 2650 ext. 206 Economic & Commercial Officer fadi.al-ahmad@minbuza.nl T: +965 2531 2650 ext. 205 Woensdag 30 januari 2013 National Aviation Services (NAS) P.O. Box 301 Farwaniya, 81014, Kuwait Kuwait Aviation Services Co. (KASCO) P.O. Box 24417 Postal Code 13105, Kuwait Directorate General of Civil Aviation (DGCA) P.O. Box 17 Safat 13001, State of Kuwait Kuwait Airways P.O. Box 528 Safat 13006, Kuwait Tijdens MRO Middle East 2013 Jazeera Airways P.O. Box 29288 Safat 13153, State of Kuwait 5.5 Conclusie In vergelijking met Saoedi-Arabië is de markt voor de vliegtuigindustrie in Koeweit vanzelfsprekend een stuk kleiner en lijkt deze ook minder ambitieus. Koeweit Airways (en de onderhoudsorganisatie) heeft mede dankzij de privatisering met veel onduidelijkheid te maken en hier zijn op dit moment weinig concrete kansen te ontdekken. Hoewel het opbouwen van deze contacten ook zinvol kan zijn om een goede positie te verwerven wanneer de luchtvaartmaatschappij de volgende stappen zal zetten. In ieder geval is het wel zo dat Koeweiti van alle GCC landen het meeste spenderen aan luchttransport. Op dit moment profiteren de buitenlandse maatschappijen hier echter het meeste van. De regering in Koeweit heeft geen specifieke strategie voor kennisopbouw binnen de bevolking en lijkt, vanwege de bureaucratie, geen perfecte partner te zijn. Ook is er op het gebied van aerospace momenteel geen maakindustrie. Het een en ander kan echter veranderen aangezien de verwachting is dat er in algemene zin de komende jaren een sterke internationale samenwerking zal zijn, mede door de versoepeling van de regelgeving. 16