EVALUATIE AANVULLENDE ACTIVITEITEN BEWUSTWORDINGSPROJECT BINNENMILIEU BASISSCHOLEN ZAAKNUMMER 5040091027/49285 UITGEVOERD DOOR: GGD GHOR NEDERLAND OPDRACHTGEVERS: MINISTERIES VAN IENM EN OCW M. Linthorst / J. Hoff Augustus 2016
INHOUD SAMENVATTING 2. 1. Inleiding 4. 2. Aanvullende activiteiten 6. 2.1 Pilot mechanisch geventileerde scholen 6. 2.2 Gastcolleges op Pabo s 10. 2.3 E-learning Beter leren ventileren 12. 2.4 Promotie van het vignet Gezonde School 15. 2.5 Update van informatiemateriaal 18. 2.6 Regionale werkgroepen 21. 2.7. Verdiepend onderzoek naar binnenmilieu bij bestaande woningen 23. 2.8. CO2 meter regeling 24. 2.9. GGD ondersteuning asbest in scholen 25. 3. Discussie en conclusie 27. 1
SAMENVATTING Achtergrond De ministeries van Infrastructuur & Milieu (IenM) en Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) hebben GGD GHOR Nederland medio 2012 gevraagd, om binnen de huidige opdracht (bewustwordingsproject Binnenmilieu Basisscholen), een aanvullend activiteitenplan in te dienen tot het verrichten van activiteiten die eveneens ten goede komen aan het binnenmilieu op basisscholen. Focus lag zowel op het structureel verankeren van verbetering van het binnenmilieu binnen bestaande kaders als op aanpak van verbetering van schoolgebouwen die zijn voorzien van mechanische ventilatie. In de periode 2012-2015 zijn onderstaande activiteiten uit het aanvullend activiteitenplan tot uitvoering gebracht: 1. Pilot mechanisch geventileerde scholen 2. Gastcolleges m.b.t. binnenmilieu op Pabo s 3. E-learning Beter leren ventileren 4. Promotie van het vignet Gezonde School 5. Update van informatiemateriaal 6. Regionale werkgroepen 7. Verdiepend onderzoek naar binnenmilieu bij bestaande woningen 8. CO2 meter regeling 9. GGD ondersteuning asbest in scholen Eindevaluatie GGD GHOR Nederland is in februari 2016 door de ministeries van IenM en OCW gevraagd de aanvullende activiteiten ten behoeve van het bewustwordingsproject te evalueren en te bepalen of de doelstellingen van de verschillende deelprojecten zijn behaald. Afhankelijk van de aard en omvang van de deelactiviteiten heeft een proces- of productevaluatie plaatsgevonden. Resultaten en conclusie Het is zeer aannemelijk dat de uitvoering van de aanvullende activiteiten voor het bewustwordingsproject heeft bijgedragen aan de aandacht voor een gezond binnenmilieu en het structureel verankeren van verbetering van het binnenmilieu op basisscholen. Mechanisch geventileerde scholen In de pilot Mechanische geventileerde scholen zijn 468 basisscholen bezocht met mechanische ventilatie. Op veel van deze scholen was het binnenmilieu niet in orde. Na het bezoek van de GGD blijkt dat de school meer aandacht heeft voor een goed werkend en onderhouden ventilatiesysteem, dit in relatie tot een goed 2
binnenmilieu. Ook heeft bijna de helft van de scholen maatregelen genomen om de gesignaleerde knelpunten aan het ventilatiesysteem aan te pakken naar aanleiding van het adviesrapport van de GGD en/ of het gesprek met de installateur. De uitkomsten van dit onderzoek zijn geen representatieve weergave van alle mechanisch geventileerde scholen in Nederland. E-learning en gastcolleges op Pabo s De E-learning Beter leren ventileren en de gastcolleges over binnenmilieu op Pabo s hebben bijgedragen aan deskundigheidbevordering van (toekomstige) leerkrachten. Het bleek echter lastig voor de GGD om gastcolleges op Pabo s in te plannen, dit mede vanwege het vaak vaststaande curriculum op Pabo s. Informatiemateriaal, promotie vignet Gezonde School en regionale werkgroepen De deelactiviteiten update informatiemateriaal, promotie vignet Gezonde School en regionale werkgroepen waren ondersteunend bij de verankering van het thema binnenmilieu op scholen en binnen verschillende (landelijke) partijen. Het informatiemateriaal behorend bij het bewustwordingsproject is naar tevredenheid geactualiseerd. De materialen zijn digitaal beschikbaar op de digitale toolkit Milieu en natuur. De activiteiten promotie vignet Gezonde School en regionale werkgroepen hebben (nog niet) het gewenste resultaat opgeleverd. Doordat het themacertificaat relatief nieuw is, is een beperkt deel van de scholen bezig met een aanvraag van het themacertificaat. Het is waarschijnlijk dat het aantal aanvragen voor het themacertificaat in de komende jaren toeneemt, dit gezien het themacertificaat Milieu en natuur goed aansluit op de Green Deal Scholen. Het opzetten van regionale werkgroepen door GGD en, en het bij elkaar brengen van de belanghebbende partijen, bleek lastig. In totaal hebben 3 GGD en gezamenlijk een zelfsturende werkgroep in de provincie opgezet. In de GGD regio s waar het niet is gelukt om een zelfsturende werkgroep op te zetten, is de ervaring dat GGD en wel beter in beeld/ zichtbaar zijn bij de verschillende partijen als deskundige op het gebied van een gezond binnenmilieu. Extra activiteiten: CO2-meter regeling en asbest op scholen Het project Verdiepend onderzoek naar binnenmilieu bij bestaande woningen is op verzoek van de ministeries van IenM en OCW niet opgestart. De gereserveerde financiën zijn onder andere ingezet voor de CO2-meter regeling en het project GGD ondersteuning bij asbest in scholen. Beide activiteiten hebben bijgedragen aan aandacht voor een gezond binnenmilieu op scholen. Vervolg: Green Deal Scholen De gereserveerde financiële middelen voor het aanvullend activiteitenplan voor het bewustwordingsproject zijn niet volledig benut. Deze financiële middelen worden, op verzoek van de ministeries van IenM en OCW, ingezet voor de programmatische ondersteuning van de GGD bij de Green Deal Scholen gedurende looptijd van de Green Deal (2014-2019). 3
1 INLEIDING In opdracht van het toenmalig ministerie van Volkshuisvestiging, Ruimtelijke Ordening en Milieu (VROM) en het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) ontwikkelde en coördineerde GGD GHOR Nederland, toenmalig GGD Nederland, het bewustwordingsproject Binnenmilieu Basisscholen (hierna te noemen: bewustwordingsproject). Het vergroten van het bewustzijn van een goed binnenklimaat onder leerkrachten én leerlingen was één van de doelstellingen. In een periode van vijf jaar (2008-2013) bood de GGD aan alle basisscholen met natuurlijke ventilatie (zowel basis als speciaal onderwijs) de ééndagsmethode aan. Resultaten bewustwordingsproject In opdracht van GGD GHOR Nederland heeft onderzoeks- en adviesbureau Pallas begin 2014 het bewustwordingsproject geëvalueerd. De resultaten van het evaluatieonderzoek laten zien dat het bewustwordingsproject onder basisscholen met natuurlijke ventilatie een succes was. 100% van de GGD en in Nederland hebben deelgenomen aan het project. Alle scholen met natuurlijke ventilatie in Nederland mochten gratis meedoen aan het project. 4.300 basisscholen (98%) met natuurlijk ventilatie zijn door de GGD bezocht! Alle deelnemende scholen kregen 1.500 voor het verbeteren van het binnenmilieu. Iedereen is overtuigd; Goede ventilatie is een noodzaak voor een gezond klimaat op school. 86% van de leerkrachten ventileert beter. Scholen hebben nu veel meer kennis over en interesse voor een frisse en goed geventileerde klas. Iedereen in de klas merkt dat het binnenmilieu is verbeterd. Ouders zijn blij met een frisse en gezonde klas voor hun kinderen. CO2-meter helpt om de kwaliteit van het binnenmilieu hoog te houden. CO2-meter meet en weet en zet aan tot actie. Scholen zijn aan de slag gegaan met het advies op maat van de GGD. Kijk voor het hele evaluatierapport op www.digitaletoolkitmilieu.nl. Vervolg bewustwordingsproject De ministeries van Infrastructuur & Milieu (IenM) en OCW hebben GGD GHOR Nederland medio 2012 gevraagd, om binnen de huidige opdracht, een aanvullend activiteitenplan in te dienen tot het verrichten van activiteiten die eveneens ten goede komen aan het binnenmilieu op basisscholen. Focus lag zowel op het structureel verankeren van verbetering van het binnenmilieu binnen bestaande kaders als op aanpak van verbetering van schoolgebouwen die zijn voorzien van mechanische ventilatie. Een item dat tot dusverre niet was opgepakt binnen het meerjarenprogramma, maar wel degelijk aandacht behoeft zeker in relatie tot energiebesparende activiteiten. 4
In de periode 2012-2015 zijn onderstaande activiteiten uit het aanvullend activiteitenplan tot uitvoering gebracht: 1. Pilot mechanisch geventileerde scholen 2. Gastcolleges m.b.t. binnenmilieu op Pabo s 3. E-learning Beter leren ventileren 4. Promotie van het vignet Gezonde School 5. Update van informatiemateriaal 6. Regionale werkgroepen 7. Verdiepend onderzoek naar binnenmilieu bij bestaande woningen 8. CO2 meter regeling 9. GGD ondersteuning asbest in scholen Eindevaluatie 2016 GGD GHOR Nederland is in februari 2016 door de ministeries van IenM en OCW gevraagd de aanvullende activiteiten ten behoeve van het bewustwordingsproject te evalueren en te bepalen of de doelstellingen van de verschillende deelprojecten zijn behaald. GGD GHOR Nederland heeft de evaluatie uitgevoerd door gebruik te maken van informatie uit de halfjaarlijkse terugkoppelingen van de GGD en, de online enquête onder basisscholen, en de opgeleverde producten voor de verschillende deelactiviteiten. Afhankelijk van de aard en omvang van de deelactiviteiten heeft een proces- of productevaluatie plaatsgevonden. De resultaten zijn geanalyseerd en in dit rapport weergegeven (of gepresenteerd) Leeswijzer Dit rapport bestaat uit de product- en/of de procesevaluatie van de negen deelactiviteiten uit het aanvullend activiteitenplan voor het bewustwordingsproject. Hoofdstuk 2 beschrijft per deelactiviteit de aanleiding, doelstellingen en de resultaten. Hoofdstuk 3 beschrijft een beknopte discussie en conclusie van de verschillende deelactiviteiten. 5
2. AANVULLENDE ACTIVITEITEN 2.1 Pilot mechanisch geventileerde scholen (fase 1 &2 ) Aanleiding Uit LBP-onderzoek blijkt dat het merendeel van de mechanisch geventileerde scholen niet voldoet aan de eisen voor de nominale capaciteit (Bouwbesluit 2003). Het probleem is vaak een te geringe capaciteit en of onjuiste inregeling van het systeem en een te hoge geluid productie. Daarbij komt het regelmatig voor dat de gebruikers (leerkrachten, schoolleiding en facilitaire dienst) te weinig kennis en middelen hebben om mechanische ventilatiesystemen goed te beoordelen, dan wel weten hoe het werkt. In 2012 hebben acht GGD'en onder regie van GGD IJsselland een pilot uitgevoerd onder 40 mechanisch geventileerde basisscholen (fase 1). Doel van de pilot was om te komen tot een goede methodiek voor het beoordelen van de ventilatievoorzieningen, met name de ventilatiecapaciteit. Daarnaast kreeg in de ontwikkelde werkwijze de installateur een prominente rol in het proces. In januari 2014 is het eindrapport 'Ontwikkelen van een richtlijn voor onderzoek van het binnenmilieu in mechanisch geventileerde basisscholen' aangeboden aan het ministerie van IenM en OCW. De positieve resultaten hebben geleid tot een bredere uitrol van de pilot onder 500 mechanisch geventileerde scholen (fase 2): Het doel van de brede pilot was: a. Het verbeteren van de ventilatie in mechanisch geventileerde schoollokalen. Daarbij gaat het om twee typen van mechanische ventilatie: natuurlijke toevoer en mechanische afvoer, en mechanische toevoer en mechanische afvoer (ook wel balansventilatie genoemd). b. Het bewerkstelligen dat betrokken partijen (schooldirectie, installateur en aannemer) een gezamenlijke verantwoordelijkheid ervaren om de gesignaleerde knelpunten aan te pakken. c. De betrokken partijen (schooldirectie, installateur, aannemer) stellen op basis van de gesignaleerde knelpunten een plan van aanpak op m.b.t. te nemen maatregelen. d. Het op gang brengen van een bewustwordingsproces bij directeuren en leerkrachten dat mechanische ventilatie in scholen onderhoud en (blijvende) aandacht vraagt. GGD GHOR Nederland heeft de brede pilot gecoördineerd. Elke GGD was vrij om deel te nemen aan de pilot. Bij de uitvoering van de pilot waren 16 GGD'en betrokken. Resultaten In de periode 2012-2015 hebben de GGD en in totaal 468 basisscholen met mechanische ventilatie onderzocht, rapportages opgesteld en voor zover noodzakelijk (c.q. wenselijk) gesprekken gevoerd met de schooldirectie en/of schoolbestuur en installateur (zie tabel 1). De bezochte mechanisch geventileerde basisscholen zijn veelal scholen waarvan bij de GGD bekend was dat zij problemen hadden met het binnenmilieu/ventilatie op de 6
school. De bezochte basisscholen vormen hiermee geen representatieve steekproef van alle mechanisch geventileerde scholen in Nederland. Om meer inzicht te krijgen in de bereikte resultaten heeft GGD GHOR Nederland in het voorjaar van 2016 een online enquête uitgevoerd bij de mechanisch geventileerde scholen met een slechte ventilatiecapaciteit (volgens bouwbesluitnorm). Daarnaast hebben de deelnemende GGD en halfjaarlijks een terugkoppeling gegeven aan GGD GHOR Nederland over hun werkzaamheden en ervaringen met betrekking tot de pilot. Tabel 1 Bevindingen GGD en uitkomst online enquête Bevindingen GGD (eind 2015) Online enquête Scholen 2016 % n/n % n/n Aantal bezochte scholen 94% 468/500 Aantal scholen met slechte ventilatie (bouwbesluit) 73% 340*/468 23% 68/294* Uitgevoerde (+geplande) gesprekken met installateur/school 21%** 72/340 41% 28/68 * 340 scholen kwamen in aanmerking voor de vragenlijstonderzoek. Uiteindelijk zijn 294 scholen benaderd. ** gesprekken waarbij de GGD aanwezig is geweest. Ervaring bezoek GGD Uit de online enquête blijkt dat bijna 65% van de bezochte scholen het bezoek van de GGD als goed tot zeer goed hebben ervaren. Daarnaast geeft ruim 60% van de scholen in de online enquête aan dat het bezoek van de GGD heeft geleid tot meer aandacht voor een goed werkend en onderhouden ventilatiesysteem op school. Dit in relatie tot een gezond binnenmilieu en goede luchtkwaliteit. Het rapport van de GGD bracht eindelijk beweging in een log gemeentelijk apparaat! Luchtkwaliteit op scholen De GGD constateerde dat op 73% van de bezochte scholen de ventilatiecapaciteit onvoldoende is (volgens bouwbesluitnorm). Veelvoorkomende oorzaken zijn: mechanische ventilatiesysteem werkt niet naar behoren, is niet aangesloten, is slecht onderhouden, is verkeerd ingeregeld en/of maakt te veel geluid, zodat de 7
capaciteit van het systeem niet voldoende benut kan worden. Ook gaven GGD en aan dat de kennis over het aanwezige type ventilatiesysteem in de school vaak beperkt is en/of ontbreekt bij de schooldirectie/ schoolbestuur. Daarnaast is bij de schooldirectie/ schoolbestuur vaak niet bekend of zij een onderhoudscontract hebben afgesloten voor het aanwezige ventilatiesysteem in de school, en zo ja met welke partij, Gesprek met installateur/ school / GGD Voor 340 scholen vormde de kwaliteit van de ventilatie aanleiding voor een gesprek met de GGD, de directie van de school en de installateur. Uit de terugkoppeling door de GGD blijkt dat bij 72 scholen (21%) een overleg heeft plaatsgevonden waarbij bovengenoemde partijen aan tafel zaten. Uit de online enquête blijkt dat het aantal gevoerde gesprekken met de installateur hoger ligt namelijk 40%. Dit komt doordat veel scholen de gesprekken met de installateurs zelf hebben gevoerd zonder bijzijn van de GGD. Als reden werd vaak aangegeven dat de rapportages van de GGD voldoende informatie bood om het gesprek zelf te voeren. Ook gaven enkele scholen in de online enquête aan dat zij nog bezig zijn met het plannen van een gesprek. Veelvoorkomende redenen waarom er geen gesprek is gepland zijn: Installateur is niet (meer) in beeld en/of school wil eerst gesprek voeren met schoolbestuur/ gemeente alvorens een gesprek in te plannen met installateur. Verantwoordelijkheid voor het onderhoud van het ventilatiesysteem ligt bij het schoolbestuur/ en of de gemeente en niet op schoolniveau. De resultaten van het onderzoek zijn meegenomen in de RI&E. Als school vallen we onder een groot schoolbestuur met veel scholen. Veel zaken m.b.t. een goed werkend ventilatiesysteem zitten in afspraken rond schoonmaak en gebouw onderhoud. Het is moeilijk om school specifieke zaken ingepast te krijgen. Kanttekening hierbij is dat het project is uitgevoerd in de periode 2013/ 2014/2015. In deze periode (per 1 januari 2015) is het budget voor het buitenonderhoud en de aanpassing van primair onderwijsgebouwen overgeheveld van gemeenten naar schoolbesturen. Aanpak gesignaleerde knelpunten In de online enquête geeft ongeveer 44% van de scholen aan dat de installateur/ school al maatregelen heeft getroffen om de gesignaleerde knelpunten aan het ventilatiesysteem aan te pakken. Op basis van de uitkomsten uit de online enquête is tevens een duidelijke relatie te zien tussen bouwjaar van het ventilatiesysteem en de uitkomst of de installateur maatregelen heeft getroffen om de gesignaleerde knelpunten op te lossen. Hoe 'jonger' het ventilatiesysteem, des te vaker de problemen worden aangepakt. Zie tabel 2. De scholen die hebben aangegeven nog geen maatregelen te hebben getroffen om de gesignaleerde knelpunten aan te pakken, geven vaak aan dat zij hiermee bezig zijn, dat onderzoek loopt en/of dat dit bij 8
gemeente/ schoolbestuur ligt. Ook wordt soms aangegeven dat maatregelen niet mogelijk zijn, vanwege de hoge kosten die hieraan zijn verbonden. Tabel 2: Bevindingen uitkomst vragenlijstonderzoek; bouwjaar ventilatiesysteem - aanpak knelpunten 0-5 jaar geleden 5-10 jaar geleden >10 jaar geleden onbekend Ja 12 12 6 0 Nee 7 14 12 5 Tenslotte, ruim 70% van de scholen geeft in de online enquête aan dat ze het idee hebben dat alle betrokken partijen (schooldirectie/ installateur) een gezamenlijke verantwoordelijkheid ervaren om de gesignaleerde knelpunten aan het ventilatiesysteem aan te pakken. Investeringen door gemeenten n.a.v. pilot Naast de resultaten op de deelnemende scholen heeft de pilot bijgedragen aan aandacht bij gemeenten voor een goed binnenmilieu op basisscholen. Zo stelt de gemeente Arnhem 250.000 euro beschikbaar om de temperatuur- en ventilatieproblemen op vier scholen aan te pakken. Zie ook het krantenartikel op 8 juni 2016 in de Gelderlander. De gemeente Rotterdam werkt daarnaast met schoolbesturen in de komende jaren actief aan frisse en duurzame scholen. Zo investeert de gemeente Rotterdam tussen 2015 en 2019 200 miljoen euro in de huisvestiging van 146 scholen die aan vervanging of renovatie toe zijn. Voor zowel nieuwbouw als renovatie gaat het om frisse scholen. Zie ook het Integraal Huisvestigingsplan Onderwijs 2015-2019 Rotterdam. 9
2.2 Gastcolleges m.b.t. binnenmilieu op Pabo's Aanleiding Bij de uitvoering van het bewustwordingsproject ervaarden GGD en dat het CO2 gehalte in lokalen vaak hoog oploopt, omdat de ventilatie vaak tekort schiet in veel Nederlandse scholen. Eén van de redenen is onvoldoende ventilatiegedrag. Zo zijn leerkrachten zich vaak niet bewust van het juist ventileren en het nut van een goede ventilatie in schoollokalen. Om deze reden is een pilot gestart om gastcolleges m.b.t. binnenmilieu te geven op de hogescholen in Nederland. Het doel van de pilot was: a. Aankomende leerkrachten bewust maken van het nut van een goed binnenmilieu en een goede ventilatie in schoollokalen. b. Aankomende leerkrachten uitleggen hoe zij goed kunnen ventileren en luchten. c. Lesmateriaal over binnenmilieu op te nemen in het basis lespakket voor Pabo studenten. GGD GHOR Nederland heeft de pilot gecoördineerd. GGD en waren vrij om deel te nemen aan de pilot. In totaal hebben 15 GGD en meegedaan aan de pilot. Resultaten In de regio s van de 15 GGD en zijn 29 vestigingen/ locaties van Pabo s gevestigd. In de periode 2013-2015 hebben de GGD en alle Pabo s in hun regio benaderd voor een gastcollege over een gezond binnenmilieu. In totaal zijn 10 Pabo s bezocht en hebben de GGD'en 16 gastcolleges verzorgd. In totaal gaven 19 Pabo s aan geen interesse te hebben in een gastcollege. Medewerking/ contact Pabo s Het netwerk duurzame Pabo s voerde op verzoek van GGD GHOR Nederland in najaar 2013 een inventarisatie uit onder Pabo s. Via deze inventarisatie zijn Pabo s onder andere geïnformeerd over het aanbod van de GGD en om een gastcollege te verzorgen over een gezond binnenmilieu. Tevens heeft GGD GHOR Nederland via diverse nieuwsberichten de gastcolleges onder de aandacht gebracht van Pabo s. Daarnaast hebben de deelnemende GGD en alle Pabo s in hun regio benaderd voor een gastcollege over binnenmilieu. In de halfjaarlijkse terugkoppeling aan GGD GHOR Nederland gaven GGD en aan dat het bij aanvang moeilijk was om de juiste contactpersoon te treffen voor het maken van afspraken. In het contact met de Pabo s hoorden GGD en vaak dat het curriculum al vast staat en dat het lesprogramma op Pabo s vrij vol zit. Ook is het voor Pabo s niet verplicht om aandacht te besteden aan het thema Gezond binnenmilieu binnen het curriculum. Dit maakt dat Pabo s het lastig vinden om een gastcollege in te plannen of geen interesse hebben. 10
Ervaringen Over het algemeen zijn de GGD en, Pabo s en studenten positief over de inhoud en het verzorgen van de gastcolleges. Een aantal GGD en hebben dan ook structurele afspraken gemaakt over het verzorgen van gastcolleges op de Pabo. Stenden Hogeschool: Ik vond het zeer informatief en de studenten trouwens ook. Sterk was dat het niet alleen luisteren was (natuurlijk hoort bij bewustwording ook informatie verstrekken), maar dat de studenten zelf mochten experimenteren door op verschillende plaatsen in het gebouw testjes te doen. Kortom, een goed, informatief en afwisselend college dat ik ook zeker zou aanbevelen bij andere Pabo s. In het online boekje Terugblik en frisse inspiratie voor de toekomst van het bewustwordingsproject Binnenmilieu Basisscholen 2008-2015 zijn de ervaringen te lezen van de Stenden Hogeschool met het gastcollege van de GGD. Zie interview Een goed binnenmilieu begint al in de schoolbanken. Basis lespakket Het bleek niet haalbaar om het thema Gezond Binnenmilieu als lesmateriaal op te nemen in het basis lespakket voor Pabo studenten. GGD GHOR Nederland heeft hierover contact gehad met enkele Pabo s en Stichting Leerplan Ontwikkeling. Het thema Gezond binnenmilieu past goed binnen het leergebied oriëntatie op jezelf en de wereld en de kerndoelen die zijn gesteld. Echter de kerndoelen voor het primair onderwijs zijn streefdoelen waarop basisscholen zich moeten richten. Basisscholen mogen zelf bepalen hoe de kerndoelen binnen bereik komen. 11
2.3 E-learning 'Beter leren ventileren' Aanleiding GGD Haaglanden ervoer bij de uitvoering van het bewustwordingsproject dat leerkrachten zich vaak niet bewust zijn van energiebesparende en milieu verbeterende maatregelen voor basisscholen. Dit was de aanleiding voor GGD Haaglanden om een e-learning Beter leren ventileren te ontwikkelen voor leerkrachten. In deze e-learning wordt onder andere aandacht gegeven aan het binnenmilieu (natuurlijke- en mechanische ventilatie) en energie op basisscholen. Het doel van de pilot (fase I) was: a. Meer dan 50 % van de aangeschreven basisscholen hebben gebruik gemaakt van het e-learning programma. b. Door het gebruik van het e-learning programma, gaan leerkrachten en leerlingen bewust om met het binnenmilieu en ventilatie op basisscholen. c. Door het gebruik van het e-learning programma, gaan leerkrachten en leerlingen bewust om met hoe zij kunnen bijdragen aan een energiezuiniger en gezondere schoolgebouw. Resultaten De implementatie van de e-learning Beter leren ventileren is in 2 fasen uitgevoerd: Fase 1: Pilot GGD Den Haag De e-learning van GGD Haaglanden diende als pilot om de mogelijkheid van een landelijke uitrol uit te testen. De e-learning is gericht op leerkrachten. Om deze doelgroep te bereiken zijn scholen, MR en ouderraden benaderd. Voorafgaand aan lancering van de e-learning is deze uitgetest bij aantal basisscholen. Resultaten pilot Producten: folder/flyer materiaal ontwikkeld ter promotie van de e-learning. Alle 145 basisscholen in Den Haag zijn benaderd door middel van email en een brief. De e-learning 'Beter leren ventileren' is door ongeveer 500 leerkrachten in de regio Den Haag bekeken. Helaas is niet te achterhalen vanuit welke school is ingelogd op de website. Aangezien er ruim 3 keer zoveel is ingelogd ten opzichte van het aantal scholen wat is benaderd mag worden aangenomen dat op 50% van de scholen tenminste één leerkracht de website heeft bezocht. Uit een steekproef onder leerkrachten is gebleken dat de e-learning positief is beoordeeld (gebruikersvriendelijkheid, duidelijke en volledige informatie en toepasbaarheid van de informatie in de praktijk) Een groot deel van de docenten heeft na het bekijken van de e-learning meer aandacht voor het gebruik van bovenramen, het luchten in pauze, voor en na de les, en de instelling van de verwarming. 12
Op basis van de bevindingen in de pilot is in overleg met de ministeries van IenM en OCW besloten om de e- learning 'Beter leren ventileren' landelijk uit te rollen. Figuur 1: E-learning Beter leren ventileren Fase 2: Landelijke uitrol De e-learning zou alvorens landelijk uit te rollen aangepast worden met een extra ingang voor leerlingen. Wegens onvoldoende draagvlak bij de opdrachtgevers is in overleg besloten om geen leerlingeningang te creëren. Beschikbaarheid en promotie De e-learning Beter leren ventileren is in 2013 online beschikbaar gesteld op de digitale toolkit Milieu en natuur op GGD GHOR Kennisnet. Voor promotie van de digitale toolkit (en hiermee de E-learning) ontwikkelde GGD GHOR Nederland een advertentie. Deze advertentie is in 2014 in diverse onderwijsvakbladen (zoals PrimaOnderwijs, JUF magazine, Onderwijsblad van het AOB en het Schooljournaal) verschenen (Figuur 2: blz 15). Naast de advertentie in vakbladen heeft GGD GHOR Nederland via diverse acties de e-learning onder de aandacht gebracht van scholen: Via diverse nieuwsberichten in verschillende media. Verwijzing opgenomen naar de e-learning op de kennisportal van de Green Deal Scholen. Verwijzing opgenomen naar de e-learning in de handreiking Gastcolleges Pabo s voor GGD en. Verwijzing opgenomen in (nieuw) informatiemateriaal, zoals de brochure Een frisse school, begint in de klas van GGD GHOR Nederland. Vraag over deskundigheidsbevordering van leerkrachten opgenomen in de vragenlijst voor het themacertificaat Milieu en natuur van het vignet Gezonde School. De e-learning Beter leren ventileren is 13
één van de activiteiten die scholen kunnen uitvoeren om de deskundigheid van leerkrachten over een frisse klas te bevorderen. 14
2.4 Promotie van het vignet Gezonde School Aanleiding Het vignet Gezonde School is een erkenning voor scholen die structureel en integraal werken aan gezondheidsbevordering. Het is een keurmerk waarbij scholen moeten voldoen aan een landelijke norm die de gezamenlijke partners hebben gesteld aan gezondheidsbevordering in het onderwijs. Met het vignet laten scholen zien hoe belangrijk zij de gezondheid van kinderen vinden. In 2012 omvatte het vignet gezonde school voor het basisonderwijs acht themacertificaten. Milieu is één van de acht themacertificaten. Het Longfonds zet zich samen met GGD GHOR Nederland in voor het themacertificaat Milieu. Via het bewustwordingsproject Binnenmilieu Basisscholen zijn de gevolgen van een ongezond binnenmilieu in basisscholen onder de aandacht gebracht. Het project Milieubewuste scholen zijn gezonde scholen! wil de kans benutten door de aandacht voor een gezond klimaat op deze scholen vast te houden, door te pakken én te verankeren in het schoolbeleid. Inbedding binnen het vignet Gezonde School kan scholen hierbij helpen. Met het behalen van een themacertificaat Milieu laat een school zien dat zij gericht aandacht besteedt aan de kwaliteit van het binnenmilieu. Vervolgens kunnen scholen zich hiermee ook naar buiten toe profileren. Op dit moment profileren scholen zich mondjesmaat als milieubewuste school. En dat is jammer, want een goed voorbeeld doet vaak volgen! Doel a. Het ondersteunen van basisscholen om de aandacht voor een gezond klimaat structureel in te bedden in het schoolbeleid. b. Het stimuleren en bevorderen van een gezond binnenmilieu in basisscholen. Resultaten Afstemming en harmonisatie rond instrumenten themacertificaat Milieu In 2013 heeft GGD GHOR Nederland en het Longfonds afstemming gezocht met een aantal partijen over de inhoud van het themacertificaat Milieu. Het themacertificaat Milieu is daar waar mogelijk geharmoniseerd met de Scholenbouwwaaier van de Rijksbouwmeester en het Programma van Eisen-Frisse Scholen van Agentschap NL. Promotie themacertificaat Milieu op NOT In 2013 heeft GGD GHOR Nederland en het Longfonds het themacertificaat Milieu onder de aandacht gebracht van onderwijsprofessionals in een gezamenlijk stand van de Gezonde School op de Nationale Onderwijstentoonstelling (NOT). De NOT is de grootste vakbeurs voor professionals in het PO, VO en MBO. Ook hebben GGD GHOR Nederland en het Longfonds in 2013 een marketing inlegvel voor het themacertificaat Milieu ontwikkeld. 15
Ontwikkeling digitale toolkit Milieu GGD GHOR Nederland ontwikkelde, in samenwerking met de werkgroep binnenmilieu van de GGD en, in 2013 de digitale toolkit Milieu. De digitale toolkit is ontwikkeld om scholen te ondersteunen bij de aanvraag van het themacertificaat Milieu. De toolkit maakt inzichtelijk welke activiteiten, instrumenten en/of producten het beste ingezet kunnen worden en waar je scholen terecht kunnen voor specifieke ondersteuning. Ook zijn voorbeelddocumenten opgenomen die scholen kunnen gebruiken om hun inspanningen rond een gezond binnenmilieu te verankeren in het schoolbeleid. Voor promotie van de digitale toolkit Milieu ontwikkelde GGD GHOR Nederland een advertentie. Deze advertentie is in 2014 in diverse onderwijsvakbladen (zoals PrimaOnderwijs, JUF magazine, Onderwijsblad van het AOB en het Schooljournaal) verschenen. Figuur 2: Advertentie digitale toolkit Milieu Ondersteuning GGD bij aanvraag themacertificaat Milieu In 2014/ 2015 heeft GGD Amsterdam, in kader van het projectvoorstel GGD ondersteuning Asbest in scholen, zich ingespannen om 10 scholen te ondersteunen en te begeleiden bij de aanvraag van het themacertificaat Milieu in de regio Amsterdam. De GGD volgde twee strategieën om het themacertificaat Milieu onder de aandacht te brengen bij scholen. De eerste strategie was het contact leggen met schoolbesturen. De schoolbesturen zijn gekozen op basis van goede ervaringen, die binnen het project Energieke scholen zijn opgedaan. Energieke Scholen is een lesprogramma waarbij basisschoolleerlingen aan de slag gaan met energie en binnenmilieu om hun schoolgebouw energiezuiniger en gezonder te maken. De tweede strategie was het benaderen van scholen die reeds bezitten over het themacertificaat Sport en Bewegen van het vignet Gezonde School. Helaas hebben de inspanningen van de GGD niet direct tot aanvragen van het themacertificaat Milieu geleid. Een van de schoolbesturen heeft in het koersplan van de school als doelstelling opgenomen dat alle scholen die onder het schoolbestuur vallen het themacertificaat Milieu in de toekomst dienen te behalen. Gebrek aan tijd en andere prioriteiten lijken de belangrijkste redenen voor scholen te zijn om niet tot de aanvraag van het themacertificaat te komen. 16
Uitbreiding themacertificaat met onderwerpen groen en duurzaamheid Op basis van de ervaringen van GGD Amsterdam en de uitkomsten van de evaluatie van het bewustwordingsproject Binnenmilieu Basisscholen door Pallas in 2014, blijkt dat slechts een beperkt deel van de scholen bezig is met een aanvraag voor het themacertificaat Milieu. In 2014 is in overleg met de opdrachtgevers, in kader van de programmatische ondersteuning van de GGD bij de Green Deal Scholen, besloten om het themacertificaat uit te breiden met de onderwerpen groen en duurzaamheid. Door uitbreiding van het themacertificaat Milieu met de onderwerpen groen en duurzaamheid sluit het themacertificaat beter aan bij de belevingswereld van scholen en de huidige ontwikkelingen die gaande zijn (o.a. initiatieven groene schoolpleinen en de green deal scholen). In 2014/ 2015 heeft GGD GHOR Nederland afstemmingsgesprekken gevoerd met EcoSchools, IVN en Jantje Beton over de invulling van het nieuwe themacertificaat. Op basis van deze afstemmingsgesprekken en in samenwerking met de GGD en en het Longfonds is het nieuwe themacertificaat Milieu en natuur in najaar 2015 tot stand gekomen. Voor promotie van het themacertificaat Milieu en natuur ontwikkelde GGD GHOR Nederland een advertentie. Deze advertentie is in 2015 in diverse onderwijsvakbladen (zoals PrimaOnderwijs, JUF magazine, Onderwijsblad van het AOB en het Schooljournaal) verschenen. Figuur 3: Advertentie themacertificaat Milieu en natuur Ook is de digitale toolkit Milieu uitgebreid met de onderwerpen groen en duurzaamheid en heeft GGD GHOR Nederland een nieuw marketing inlegvel ontwikkeld voor het themacertificaat Milieu en natuur. Deze middelen zijn via diverse communicatiekanalen onder de aandacht gebracht bij scholen. Momenteel is een beperkt deel van de scholen bezig met de aanvraag van het themacertificaat Milieu en natuur. Het is waarschijnlijk dat het aantal aanvragen voor het themacertificaat in de komende jaren toeneemt, dit gezien het themacertificaat Milieu en natuur goed aansluit op de Green Deal Scholen. 17
2.5 Update van informatiemateriaal Aanleiding Meerdere GGD en hebben aangegeven dat het noodzakelijk is om diverse standaarddocumenten en informatiemateriaal behorend bij het bewustwordingsproject te actualiseren. Daarnaast blijkt ook uit de inventarisatie van GGD GHOR Nederland (juni 2012) dat de schoolleiding zeer positief is over het ontvangen informatiemateriaal behorend bij het bewustwordingsproject. Het informatiemateriaal zet de school aan om het binnenmilieu op verschillende manieren onder de aandacht te brengen. Daarnaast is het noodzakelijk om blijvende aandacht te genereren voor een goed binnenmilieu bij verschillende partijen en netwerken, zoals provincie, gemeenten en installatiebranche. Doel a. Het ontwikkelen van vereenvoudigde standaarddocumenten die zowel voor de advisering aan natuurlijkals mechanische geventileerde scholen kan worden gebruikt. b. Het ontwikkelen van up to date informatiemateriaal, dat zowel voor natuurlijke- als mechanische geventileerde scholen kan worden gebruikt. c. Verankering van het thema binnenmilieu binnen verschillende (landelijke) netwerken en partijen. Resultaten: (Door) ontwikkeling standaarddocumenten Rapportage ééndagsmethode De standaardrapportage behorend bij het bewustwordingsproject werd door meerdere GGD en als te omvangrijk ervaren. Daarnaast was de standaardrapportage alleen gericht op natuurlijk geventileerde scholen. Najaar 2012 heeft GGD IJsselland, in opdracht van GGD GHOR Nederland, de standaardrapportage aangepast, zodat deze beknopter is en zowel toepasbaar is voor de advisering van scholen met natuurlijke- als mechanische ventilatie. De standaardrapportage wordt ingezet door GGD-medewerkers bij het bezoeken van scholen met (gezondheids-) klachten in relatie tot het binnenmilieu. Vragenlijst gezondheidsklachten Najaar 2012 heeft GGD IJsselland, in opdracht van GGD GHOR Nederland, een (beknopte) vragenlijst opgesteld om gezondheidsklachten van leerlingen en leerkrachten m.b.t. binnenmilieu op scholen in kaart te brengen. De vragenlijst is een toevoeging op de ééndagsmethode en dient als hulpmiddel voor de GGD-medewerker. De vragenlijst kan net als de standaardrapportage worden ingezet door GGD-medewerkers bij het bezoeken van scholen met (gezondheids-) klachten in relatie tot het binnenmilieu. Resultaten: Ontwikkelen up-to-date informatiematerialen Brochure Binnenmilieu van basisscholen (herziening). Beeldkaart 'Een frisse klas' (herziening). 18
Flyers (herziening). Voorlichtingsfilm 'Een frisse school begint in de klas' (NIEUW). Brochure Binnenmilieu van basisscholen In 2013 heeft GGD GHOR Nederland de brochure 'Binnenmilieu van basisscholen' (hierna te noemen: Brochure 'Een frisse school begint in de klas') aangepast, zodat de brochure geschikt is voor scholen met zowel natuurlijke- als mechanische ventilatie. Tevens is in de brochure een verwijzing opgenomen naar het vignet Gezonde School en de digitale toolkit (met o.a. de voorlichtingsfilm 'Een frisse school begint in de klas', e- learning 'Beter leren ventileren' en de beeldkaarten 'Een frisse klas' ). De brochure is verspreid onder de GGD en met het verzoek om dit onder de aandacht te brengen van de basisscholen. Daarnaast is de brochure ook ingezet door GGD'en die hebben meegedaan aan de brede uitrol van de pilot mechanisch geventileerde scholen en/of het geven van gastlessen op Pabo's. Beeldkaart 'Een frisse klas' Uit het evaluatieonderzoek van Pallas bleek dat de beeldkaart 'Een frisse klas' voor natuurlijk geventileerde scholen goed is ontvangen door basisscholen. In 2014 heeft GGD GHOR Nederland in aanvulling op de beeldkaart 'Een frisse klas' twee nieuwe beeldkaarten ontwikkeld t.b.v. mechanisch geventileerde scholen. De nieuwe beeldkaarten richten de aandacht op een aantal punten die vaak problematisch zijn bij het gebruik van klaslokalen met balansventilatie en/of mechanische ventilatie. De bestaande beeldkaart voor natuurlijk geventileerde scholen is geüpdatet. Klik hier voor de beeldkaarten Een frisse klas met natuurlijke ventilatie, Een frisse klas met mechanische ventilatie en Een frisse klas met balansventilatie. De beeldkaarten voor mechanische- en balansventilatie zijn door de GGD en ingezet bij de brede uitrol van de pilot mechanisch geventileerde scholen. Tevens worden de beeldkaarten door de GGD'en gebruikt als zij een school bezoeken op basis van een (gezondheids-) klacht en/of bij het verzorgen van een gastcollege op Pabo s. De beeldkaarten worden dan tezamen met de brochure achtergelaten voor de leerkrachten. Flyers voor de Medezeggenschapsraad en ouders De flyer voor de medezeggenschapsraad 'Gezond binnenmilieu in basisscholen, nu en in de toekomst' en de flyer voor ouders 'Frisse lucht in school en om huis' zijn geschikt gemaakt voor zowel natuurlijk als mechanisch geventileerde scholen. Beide flyers zijn digitaal beschikbaar op de digitale toolkit Milieu en natuur. 19
Voorlichtingsfilm: Een frisse school begint in de klas In 2013 ontwikkelde GGD GHOR Nederland, in samenwerking met de PO- Raad, Ruimte-OK, LBP Sight, Milieu Centraal, Longfonds, Landelijk Centrum Hygiëne en Veiligheid (LCHV), GGD'en en twee basisscholen, een voorlichtingsfilm over een gezond binnenmilieu op basisscholen. De voorlichtingsfilm Een frisse school begint in de klas (hierna te noemen: voorlichtingsfilm) is geschikt voor zowel natuurlijke als mechanische geventileerde scholen. De voorlichtingsfilm biedt ondersteuning aan (aankomende) leerkrachten die met een gezonde, frisse klas aan de slag willen gaan. De film is opgebouwd uit een introductiefilm en 6 modules. De film bevat praktische informatie en waardevolle tips over de onderwerpen ventilatie, akoestiek, temperatuur & licht, schoonmaak & inrichting, groen & ligging en energiebesparing. De voorlichtingsfilm is opgenomen in de digitale toolkit Milieu en natuur en/of via http://www.eenfrisseschoolbegintindeklas.nl te bekijken. Aan alle betrokken partijen is gevraagd de voorlichtingsfilm te verspreiden onder de eigen achterban. Voor promotie van de digitale toolkit (en hiermee de e-learning) heeft GGD GHOR Nederland een advertentie ontwikkeld (zie figuur 2, blz. 15). Deze advertentie is in 2014 in diverse onderwijsvakbladen (zoals PrimaOnderwijs, JUF magazine, Onderwijsblad van het AOB en het Schooljournaal) verschenen. Resultaten: verankering thema binnenmilieu binnen landelijke netwerken en partijen Het verankeren van het thema binnenmilieu binnen verschillende landelijke netwerken is van belang om blijvende aandacht voor een goed binnenmilieu op scholen vast te houden. GGD GHOR Nederland heeft in de afgelopen jaren contact gezocht met landelijke organisaties, zoals Ruimte OK en RVO, om opgedane kennis en ervaringen m.b.t. gezond binnenmilieu op scholen te delen. GGD GHOR Nederland ondersteunt sinds najaar 2014 de Green Deal Scholen. Partners van de Green Deal Scholen zijn: RVO, Klimaatverbond, Ruimte OK, PO- Raad, VO-Raad, VNG en Platform 31. 20
2.6 Regionale werkgroepen Aanleiding De provincie Gelderland heeft in 2011 het initiatief genomen met het opzetten van een regionaal platform, t.b.v. een goed binnenmilieu op scholen, waarin tal van partijen deelnemen. Het platform wordt ondersteund vanuit een kerngroep en wordt inhoudelijk gevoed vanuit de kennisgroepen. De kerngroepleden komen vanuit de sector onderwijs, provincie en de GGD (Milieu & Gezondheid). De kerngroepleden zitten de kennisgroepen voor. De leden van de kennisgroepen komen van scholen en gemeenten en worden ondersteund door experts. Het platform komt 3 maal per jaar bijeen. Hoofddoel is het verbeteren van de luchtkwaliteit en gezondheid op basisscholen in de provincie Gelderland. Hiervoor wordt een platform annex kennisnetwerk ingezet, wat zich ontwikkelt tot een zelfsturend netwerk. Meer informatie: www.binnenluchtkwaliteitscholen-gelderland.nl Op basis van de ervaringen van provincie Gelderland zal GGD GHOR Nederland verkennen of dit landelijke uitrol kan krijgen in de vorm van het opzetten van regionale werkgroepen. Doel van de regionale werkgroepen is om o.a. blijvende aandacht voor mechanische ventilatie en natuurlijke ventilatie op basisscholen te genereren. Gelijk met het platform van de provincie Gelderland hebben schoolbesturen, installatiebranche, gemeenten en GGD en zitting in deze werkgroepen. Doel a. Verankering van het thema binnenmilieu op school d.m.v. het opzetten van regionale werkgroepen, waarin scholen, gemeenten, installatiebranche en GGD zitting hebben. GGD GHOR Nederland heeft het project regionale werkgroepen gecoördineerd. Elke GGD was vrij om deel te aan het project. Bij de uitvoering van het project waren 8 GGD'en betrokken. Resultaten In 2013 zijn 8 GGD en aan de slag gaan met het opzetten van een regionale werkgroep in hun regio. Voor 2 GGD en bleek het opzetten van een regionale werkgroep in hun regio helaas niet haalbaar, dit vanwege (onverwachte) personeelsproblemen. De overige 6 GGD en hebben zich ingespannen om een (boven) provinciale werkgroep op te richten. Resultaten: Werkgroep Noord Nederland (Groningen, Friesland en Drenthe) GGD Groningen, GGD Fryslân en GGD Drenthe hebben zich gezamenlijk ingespannen om een boven provinciale werkgroep op te richten. In 2013 organiseerden zij een startbijeenkomst om te inventariseren welke behoeften er zijn bij gemeenten, schoolbesturen en schooldirectie. Uit deze bijeenkomst kwam naar voren dat er een tweezijdige behoefte was bij deze groep: 1. Workshop over binnenmilieu en RI&E voor schooldirecteuren en MR leden en 2. Ronde tafel gesprek om probleem en good practices m.b.t. een gezond binnenmilieu op scholen uit te wisselen. Op basis van deze informatie hebben de GGD en in 2014 drie bijeenkomsten (in de 21
verschillende provincies) voorbereid. Echter de respons op de uitnodiging voor de bijeenkomsten was laag. Besloten is om de bijeenkomsten samen te voegen en alleen het ronde tafel gesprek door te laten gaan. Deze groep was enthousiast over de bijeenkomst en is er afgesproken om begin 2015 een vervolgafspraak te plannen. Helaas bleek voor deze vervolgbijeenkomst niet genoeg animo te bestaan. Naast de organisatie van de bijeenkomst(en) hebben de GGD en ook contact gehad met een aantal scholen op individueel niveau. Ook hebben de GGD en advies gegeven aan een school over nieuwbouw/ programma van eisen en ontwerptekeningen. De ervaringen van de Noordelijke GGD en is dat het met name moeilijk is om schoolbesturen te overtuigen van de meerwaarde van een (boven) provinciale werkgroep. Het is in de Noordelijke provincies dan helaas ook niet gelukt om een zelfsturende werkgroep op te zetten. De GGD geeft aan dat zij door middel van dit project wel zichtbaarder/beter in beeld zijn als deskundige op het gebied van een gezond binnenmilieu bij een aantal partijen. Resultaten: Werkgroep Brabant In Brabant is geen nieuwe regionale werkgroep opgericht, maar in deze provincie hebben de Brabantse GGD en zich aangesloten bij het Frisse scholen platform. Het kernteam van het platform bestaan uit de provincie Noord-Brabant, de GGD, VIBA-EXPO en Driven by Values (DBV). Gelegenheidspartners zijn de Hoge Agrarische School (HAS) en Green & So. Elke organisatie heeft zijn eigen expertise: GGD: gezond binnen-en buitenmilieu. VIBA-EXPO: gezond binnen- en buitenmilieu, duurzaam bouwen en duurzame energie. Driven by Values: duurzaamheid, energietransities en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Green & So: groene omgeving en samenleving. Het doel van het platform is om kennis en ervaringen te delen met andere partijen, zoals schoolbesturen en gemeenten. Zowel binnen als buiten de GGD is bekendheid gegenereerd voor het platform. Het platform heeft diverse externe bijeenkomsten georganiseerd. Het resultaat van deze bijeenkomsten is onder andere dat het platform betrokken is geweest bij het opstellen van een huisvestigingsplan van een gemeente, uitvoering van een Quick scan binnenmilieu op school, advisering over de bouw van een nieuwe school en advisering over de inrichting van een speel-en leertuin. In 2016 gaat het platform zelfstandig verder. Regionaal platform Gelderland Het initiatief dat de aanleiding voor dit deelproject bleek helaas na een voortvarende start toch in 2015 niet zelfstandig (zonder directe aansturing/ subsidie vanuit de Provincie Gelderland) verder te kunnen gaan. 22
2. 7 Verdiepend onderzoek naar binnenmilieu bij bestaande woningen Op verzoek van het ministerie van IenM en OCW is de activiteit Verdiepend onderzoek naar binnenmilieu bij bestaande woningen opgenomen in het aanvullend activiteitenplan voor het bewustwordingsproject. Gedurende de looptijd van het aanvullend activiteitenplan hebben de ministeries van IenM en OCW echter besloten om het verdiepend onderzoek naar binnenmilieu bij bestaande woningen niet door te laten gaan. De gereserveerde financiën zijn onder andere ingezet voor de CO2-meter regeling (zie hoofdstuk 2.8) en het project GGD ondersteuning bij asbest in scholen (zie hoofdstuk 2.9). 23
2.8 CO2- meter regeling Aanleiding In de kamerbrief van 27 juni 2013 over de afsluiting van de Nationale Aanpak Milieu en Gezondheid (NAMG) in is door staatssecretaris Mansveld (IenM) en minister Schippers (VWS) de regeling CO2-meter voor basisscholen aangekondigd. Deze regeling bestaat uit een gratis CO2-meter voor bestaande basisscholen en een verplichting voor de aanwezigheid van een CO2-meter in verblijfsruimten van nieuw te bouwen en te verbouwen scholen voor het primair onderwijs. Bestaande basisscholen, inclusief speciaal onderwijs die nog geen CO2-meter hebben, kunnen in 2014 zonder kosten een CO2-meter verkrijgen via de GGD. In overleg met de ministeries van IenM en OCW coördineerde GGD GHOR Nederland de regeling voor het beschikbaar stellen van CO2-meters voor bestaande basisscholen. De regeling is gefinancierd uit de subsidie voor het bewustwordingsproject. Doel a. Het aanbieden van een gratis CO2-meter aan geïnteresseerde basisscholen, indien zij deze nog niet eerder hebben ontvangen van de GGD. Resultaten Alle natuurlijke geventileerde basisscholen hebben gedurende het bewustwordingsproject een CO2-meter van de GGD ontvangen (n= 4300). Op verzoek van de ministeries van IenM en OCW benaderde GGD GHOR Nederland in voorjaar 2014 alle overige bestaande basisscholen in Nederland per e-mail, die nog niet eerder een CO2-meter hebben ontvangen van de GGD. In deze e-mail konden scholen hun interesse kenbaar maken en een gratis CO2-meter bestellen. Alleen basisscholen die hun bestelling hebben doorgegeven aan GGD GHOR Nederland kwamen in aanmerking voor een gratis CO2-meter. De verstrekking van de CO2-meters vond plaats op basis van het brin-nummer (één CO2-meter per brin-nummer). In de periode september december 2014 zijn de CO2-meters uitgereikt aan ruim 1100 basisscholen. De CO2-meters waren voorzien van begeleidende informatie (folder Een frisse school, begint in de klas, folder Themacertificaat Milieu, vignet Gezonde School, instructiekaart CO2-meter en een begeleidende brief). Daarnaast kreeg een deel van deze scholen een persoonlijke voorlichting van de GGD. De CO2-meters zijn geleverd door het bedrijf ATAL. Het bedrijf ATAL is geselecteerd door middel van een Europees Aanbestedingstraject. Bij de start van de uitlevering van de CO2-meters heeft GGD GHOR Nederland een persmoment georganiseerd op een basisschool in Almere. Bij dit persmoment was zowel de directeur van GGD Flevoland als GGD GHOR Nederland aanwezig. Staatssecretaris Mansveld is voor het persmoment benaderd, maar kon vanwege andere werkzaamheden helaas niet aanwezig zijn. Klik hier voor het nieuwsbericht over de uitreiking van de eerste CO2-meter op basisschool de Kristal in Almere. 24
2.9 GGD ondersteuning Asbest in Scholen Aanleiding In mei 2011 startte het landelijke project Asbest in scholen. In dit project werkt het Ministerie van IenM samen met de Raad voor het Primair Onderwijs (PO-Raad), Voortgezet Onderwijs (VO-Raad) en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). Het doel van het project is dat scholen hun verantwoordelijkheid nemen in de omgang met asbest. Hiertoe is het belangrijk dat een duidelijk beeld wordt verkregen van de aanwezigheid van asbest in alle Nederlandse scholen in het primair en het voortgezet onderwijs. Dit is om verschillende redenen belangrijk. Allereerst kan de aanwezigheid van asbest tot gezondheidsrisico s leiden. Daarnaast kan de plotselinge vondst van asbest bij bijvoorbeeld een verbouwing tot onrust, draconische maatregelen en hoge kosten leiden. In 2014 was ruim 55% van alle Nederlandse scholen in het primair en voortgezet onderwijs die zijn gebouwd vóór 1994, zijn geïnventariseerd op asbest (respectievelijk 6137 en 985 scholen). Van de 7122 scholen met een bouwjaar van vóór 1994, hadden 2208 scholen nog geen asbestinventarisatie uitgevoerd. Van 906 scholen was onbekend of zij dit wel of niet hebben gedaan (bron: InfoMil, maart 2014). Er leken verschillen te bestaan tussen regio s. Het is belangrijk dat alle scholen zich bewust worden van hun verantwoordelijkheid. Het streven is dat alle scholen met gebouwen van vóór 1994 een asbestinventarisatie laten uitvoeren en zo nodig een asbestbeheersplan opstellen. De ministeries van IenM en OCW hebben GGD GHOR Nederland gevraagd een projectvoorstel te schrijven om na te gaan of en hoe de contacten tussen de GGD en en gemeenten benut kunnen worden om de resterende scholen in Nederland een asbestinventarisatie te laten uitvoeren en zo nodig een asbestbeheersplan te laten opstellen. GGD Amsterdam heeft dit project (in twee delen) uitgevoerd. Het project is gefinancierd uit de subsidie voor het bewustwordingsproject Binnenmilieu Basisscholen. Doel Project, deel 1 a. Het maken van een overzicht van algemene factoren en daarop gebaseerde aanpakken (met specifieke aandacht voor de rol van de gemeenten) waarmee het aantal scholen dat een asbestinventarisatie in Nederland gaat uitvoeren (en zo nodig een asbestbeheersplan opstelt) tot boven de 90% kan worden gebracht. b. Indien het in Amsterdam niet mogelijk blijkt om de laatste scholen tot een asbestinventarisatie te bewegen: Inzicht in factoren die verklaren welk type scholen om welke redenen ook na herhaalde pogingen en onder (politieke) druk geen asbestinventarisatie willen uitvoeren. 25