Ouderen Financieel Veilig Financieel misbruik en ouderenmishandeling Pilot s-hertogenbosch Januari 2015
Inhoud Hoofdstuk 1. Inleiding... 3 1.1 Oorzaken ouderenmishandeling... 3 1.2 Vormen ouderenmishandeling... 3 1.3 Hoe voorkomen we financieel misbruik?... 3 Hoofdstuk 2. Wat is financieel misbruik van ouderen? Mirjam van Dongen... 4 2.1 Wat zijn voorbeelden van financieel misbruik?... 4 2.2 Hoe kom je erachter?... 4 2.3 Welke doelgroep is het meest kwetsbaar? Wat zijn de risicofactoren?... 4 2.4 Wie zijn de plegers?... 4 2.5 Op welke manier komt uitbuiting tot stand?... 4 2.6 Waarom melden ouderen het misbruik niet?... 5 Hoofdstuk 3. Opzet van de pilot Mark Waaijenberg... 6 3.1 Regionale prioriteit aan huiselijk geweld en ouderenmishandeling... 6 3.2 Pilot in kader van Ouderen in veilige handen... 6 3.3 Doelen van pilot uit werkconferentie met partners... 6 3.4 Projectteam als motor van de pilot... 6 3.5 Resultaten van de pilot in s-hertogenbosch... 7 3.6 Belangrijkste leerervaringen... 7 Hoofdstuk 4. Preventieve aanpak financieel misbruik bij ouderen... 8 4.1. Veilig Thuis Annette van Delft... 8 4.2. Welzijn ouderen Suzanne Cochius... 9 4.3. Ouderenzorg Lucia van Iersel... 10 4.5 Banken Jo van Erp... 12 5. Bijlage Resultaten pilot Den Bosch... 14 2
Hoofdstuk 1. Inleiding Ouderenmishandeling is Het handelen of het nalaten van handelen van al degenen die in een terugkerende persoonlijke of professionele relatie met de oudere (iemand van 65 jaar of ouder) staan, waardoor de oudere persoon lichamelijke en/of psychische en/of materiële schade lijdt en waarbij van de kant van de oudere sprake is van een vorm van gedeeltelijke of volledige afhankelijkheid. Naar schatting zijn jaarlijks 200.000 ouderen boven de 65 jaar op enigerlei wijze slachtoffer van ouderenmishandeling. Bijvoorbeeld door partners, familieleden of zorgverleners. De overheid wil het taboe op ouderenmishandeling doorbreken en ouderenmishandeling voorkomen en bestrijden. Zo moeten jaarlijkse voorlichtingscampagnes ouderen stimuleren om hulp of advies te zoeken. Verpleegkundigen, artsen en andere professionals krijgen trainingen om signalen te herkennen. En enkele gemeenten krijgen extra geld om samen met welzijn-, zorg- en andere partners binnen het sociale domein, een aanpak van ouderenmishandeling en specifiek financieel misbruik te ontwikkelen. In dit verslag leest u de resultaten van de pilot aanpak ouderenmishandeling en financieel misbruik, waarmee de gemeente s-hertogenbosch begon in december 2013. 1.1 Oorzaken ouderenmishandeling Ouderen vormen een kwetsbare groep mensen. Lang niet alle ouderen zijn kwetsbaar, maar door fysieke gebreken en door een kleinere leefwereld zijn ze al snel afhankelijk van anderen. Soms kunnen die anderen de zorg voor hun naasten of voor cliënten niet meer aan. Het gedrag kan ontsporen, met mishandeling tot gevolg. Maar er kan ook kwade opzet in het spel zijn. Vaak treden ouderen niet naar buiten als ze mishandeld worden. Bijvoorbeeld omdat ze zich schamen of omdat ze afhankelijk zijn van de pleger. Ook weten slachtoffers en hun naasten vaak niet waar ze terecht kunnen voor hulp. 1.2 Vormen ouderenmishandeling Ouderenmishandeling kent allerlei vormen. We onderscheiden - lichamelijke mishandeling - psychische mishandeling (bv herhaaldelijk uitschelden, beledigen of isoleren) - financieel misbruik (bv diefstal, veranderen van testament, ongewenste bemoeienis met geldzaken) - seksuele mishandeling ( gedwongen meekijken met pornofilms) - verwaarlozing (onthouden van lichamelijke of psychische zorg of voeding) 1.3 Hoe voorkomen we financieel misbruik? In zeven gemeenten waaronder s-hertogenbosch heeft de overheid door specifieke projecten ingezoomd op het thema financieel misbruik. In deze projecten werken, onder regie van deze gemeenten, steunpunten huiselijk geweld en partijen als welzijn en zorgaanbieders, banken en notarissen samen. Doel is om financieel misbruik bij ouderen te voorkomen, vroegtijdig te signaleren en adequaat aan te pakken. De resultaten en ervaringen worden verspreid onder alle gemeenten. Deze brochure laat zien welk resultaat s- Hertogenbosch heeft behaald in deze campagne. 3
Hoofdstuk 2. Wat is financieel misbruik van ouderen? Mirjam van Dongen Naar schatting zijn ongeveer dertig duizend ouderen jaarlijks het slachtoffer van financieel misbruik of - uitbuiting. Financieel misbruik is het ongepast gebruik van de bezittingen van een oudere. 2.1 Wat zijn voorbeelden van financieel misbruik? Wegnemen van geld en sieraden, verkoop van eigendommen, misbruik van machtigingen, koop op naam van slachtoffer, gedwongen testamentwijziging of wilsbeschikking, financieel kort houden, misbruik maken van rekeningen. 2.2 Hoe kom je erachter? Signalen kunnen zijn: betaalachterstand, schulden, geldgebrek, weigeren informatie te geven over financiële omstandigheden, verdwijnen van geld en/of goederen, onverklaarbare geldopnames of kosten, verdwijnen van waardevolle spullen. 2.3 Welke doelgroep is het meest kwetsbaar? Wat zijn de risicofactoren? Van alle slachtoffers is tachtig procent vrouw, veelal alleenwonend en 80- plusser. Zij zijn gemakkelijk slachtoffer als zij onbekend zijn met digitale mogelijkheden en nieuwe betalingswijzen. Of als zij slechtziend, doof of slecht ter been zijn waardoor zij voor allerlei handelingen afhankelijk worden van familie en hun sociale omgeving. Als zij daarbij een klein sociaal netwerk hebben en wellicht ook nog wat vergeetachtig of neerslachtig zijn, lopen zij risico om eenvoudige slachtoffers te worden van financieel misbruik. Een familielid neemt de taak op zich, een zaak van vertrouwen, zo veronderstelt men. 2.4 Wie zijn de plegers? Er zijn vijf categorieën plegers - gezinsleden - familieleden - buren en kennissen - beroepskrachten en vrijwilligers - plotselinge nieuwe vrienden Globaal gezien hebben plegers drie soorten motieven om een oudere financieel te misbruiken: - financiële nood waarbij een greep in de kas van de oudere een uitweg biedt - ordinaire hebzucht - vermeend recht op aanspraak als de pleger meent recht te hebben op wat hij/zij wegneemt 2.5 Op welke manier komt uitbuiting tot stand? Financieel misbruik van zorgafhankelijke ouderen kan op meerdere manieren tot stand komen. Door de zogenaamde welwillende invloed, waarbij de oudere in een richting gestuurd wordt om financiële handelingen te verrichten waar hij/zij zelf niet achter staat. Ouderen kunnen onder psychische of fysieke dreiging gedwongen worden om geld en goederen af te staan of om een testament of hypotheek te veranderen ten gunste van de pleger. Maar het kan ook gaan om misbruik van een pinpas, innen van geld (belasting, toeslagen), misbruik van machtigingen, diefstal en verkoop van goederen. 4
2.6 Waarom melden ouderen het misbruik niet? Dat komt voort uit dezelfde reden als waarom het überhaupt gebeurt: schaamte, onmacht, afhankelijkheid, angst, onvermogen en soms ook onwetendheid. Deze redenen kunnen ook bij hulpverleners spelen waardoor zij moeite hebben met het rapporteren van een vermoeden van financieel misbruik. De Wet Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling is op 1 juli 2013 ingegaan en moet daarbij helpen. Deze wet geeft professionals handvatten voor hoe zij om kunnen gaan met signalen van huiselijk geweld waaronder financieel misbruik. 5
Hoofdstuk 3. Mark Waaijenberg Opzet van de pilot 3.1 Regionale prioriteit aan huiselijk geweld en ouderenmishandeling De regio Noord-Brabant heeft huiselijk geweld en ouderenmishandeling hoog op de agenda staan. Beide onderwerpen zijn in het werkplan van de Regionale Aanpak Ouderenmishandeling opgenomen. De gemeente s-hertogenbosch heeft binnen de aanpak ouderenmishandeling het financieel misbruik van ouderen als één van de speerpunten benoemd. Vanuit haar rol als centrumgemeente heeft s-hertogenbosch zich aangemeld als pilotgemeente. 3.2 Pilot in kader van Ouderen in veilige handen Het ministerie van VWS heeft centrumgemeenten gevraagd als pilot deel te nemen aan het voorkomen van financieel misbruik van ouderen. De pilot maakt deel uit van het Actieplan Ouderen in veilige handen. De gemeente s-hertogenbosch heeft in samenwerking met partners invulling gegeven aan het voorkomen van financieel misbruik in 2014. 3.3 Doelen van pilot uit werkconferentie met partners Het project is gestart met een werkconferentie, waaraan 25 organisaties/deelnemers hebben bijgedragen. De uitkomst van de werkconferentie was het inzicht in bestaande interventies en een plan van aanpak met acties voor 2015 op het gebied van preventie, signalering en aanpak van financieel misbruik. De volgende doelen zijn geformuleerd in de werkconferentie: - De Wet Meldcode voor het voorkomen, signaleren en aanpakken van financieel misbruik wordt toegepast door doelgroepen die niet onder Wet Meldcode vallen, te weten vrijwilligers, notarissen en banken. - Ouderen zijn zodanig versterkt in de regie op hun financiële huishouding dat de kans op financieel misbruik kleiner is. - Mantelzorgers worden op het gebied van voorkomen van financieel misbruik ondersteund en hebben handvatten om hun eigen mogelijkheden en grenzen goed in te schatten. - Voorlichting en scholing op het gebied van het voorkomen van financieel misbruik is ingebed binnen de activiteiten van het SHG en hebben een plaats gekregen binnen de Regionale Aanpak Ouderenmishandeling. 3.4 Projectteam als motor van de pilot Annette van Delft Veilig Thuis 08002000 annettevandelft@juvans.nl Suzanne Cochius Vivaan 0413 367309 suzanne.cochius@vivaan.nl Lucia van Iersel Van Neynsel 073 8228146 l.van.iersel@vanneynsel.nl Jef Oomen Notaris 073 6918787 j.oomen@huijbregtsnotarissen.com Jo van Erp Rabobank 073 6995745 j.a.p.w.erpvan@s-hertogenbosch.rabobank.nl Wil Saenen Gemeente 073 6155155 w.saenen@s-hertogenbosch.nl Esther Smeulders Gemeente Mirjam van Dongen Moedt 06-14958718 mirjamwerk@gmail.com Mark Waaijenberg B&A Groep 06 2289 7814 m.waaijenberg@bagroep.nl Dit projectteam en de gemeente hebben in 2014 gewerkt aan het realiseren van de doelen. Zij werden ondersteunt door B&A groep (proces) en buro Moetd (inhoud). De projectgroep heeft dit steeds gedaan in samenwerking en samenspraak met partners. De producten van dit werk zijn uitgetest in de praktijk en op basis daarvan zo nodig bijgesteld. Verder is er in bilaterale contacten tussen leden van het projectteam en andere organisaties/professionals regelmatig aandacht besteed aan het onderwerp voorkomen van financieel misbruik. 6
3.5 Resultaten van de pilot in s-hertogenbosch De projectgroep heeft samen met vele andere organisaties en professionals gewerkt aan het realiseren van de doelen en in de loop van 2014 de volgende vijf resultaten opgeleverd, die allemaal zijn ontwikkeld en gebruikt in bijeenkomsten en (huis)bezoeken: 1. Presentatie voor ouderen over financieel misbruik 2. Presentatie voor vrijwilligers die met ouderen werken 3. Vragenlijst voor het signaleren van financieel misbruik voor professionals en vrijwilligers 4. Presentatie/training voor professionals en vrijwilligers 5. Presentatie voor vrijwilligers en professionals als onderdeel van de algemene voorlichtingen en trainingen van Veilig Thuis Deze vijf resultaten worden in hoofdstuk 4 van dit verslag beschreven. Veilig Thuis heeft de beschikking over alle producten en kan behulpzaam zijn bij het gebruik. 3.6 Belangrijkste leerervaringen De belangrijkste leerervaring van het projectteam is dat het gezamenlijk optrekken met ongebruikelijke partners op het onderwerp financiële uitbuiting veel nieuwe kennis, inzichten en inspiratie oplevert. De combinatie van zorg- en welzijnsinstellingen aan de ene kant en notarissen en banken aan de andere kant brengt twee werelden bij elkaar die veel voor elkaar kunnen betekenen als het gaat om financieel misbruik. Enerzijds om aandacht te krijgen voor het leed van financieel misbruik en anderzijds om leed te voorkomen met een robuuste financiële huishouding, waarbij we gebruikmaken van de nieuwste producten en diensten van banken en het laten opstellen van een levenstestament door notarissen. Het projectteam is hierover met elkaar het gesprek aangegaan, heeft werkendeweg nieuwe inzichten en kennis opgedaan en is gezamenlijk opgetrokken in bijeenkomsten en bezoeken van en voor ouderen. Het projectteam heeft ervaren dat dit misschien wel de belangrijkste opbrengst is van de pilot en het projectteam wil dit graag doorgeven aan andere organisaties en professionals die met het voorkomen van financieel misbruik aan de slag gaan. De leden van het projectteam zijn graag bereid om hieraan hun bijdrage te leveren. 7
Hoofdstuk 4. Preventieve aanpak financieel misbruik bij ouderen De deelnemende organisaties van de pilot hebben aanbod ontwikkeld voor het voorkomen en aanpakken van financieel misbruik van ouderen. 4.1. Veilig Thuis Annette van Delft Veilig Thuis is vanaf 2015 het Advies- en Meldpunt Huiselijk geweld en Kindermishandeling. De organisatie heeft drie kernfuncties: - Onderzoeken van meldingen van huiselijk geweld en kindermishandeling en het opstellen van plan van aanpak in deze zaken. - Adviseren van professionale en particulieren bij vermoeden van huiselijk geweld of kindermishandeling. - Geven van voorlichting ter voorkoming én signalering van huiselijk geweld en kindermishandeling. Met deze pilot is aan dit arsenaal van kennis en kunde van Veilig Thuis nu ook expertise over vormen en signalen en aanpak van het fenomeen Ouderenmishandeling en financiële uitbuiting toegevoegd. Er zijn meerdere voorlichtingen, een handreiking met stappenplan en een factsheet ontwikkeld voor ouderenbonden, vrijwilligers ouderenwerkers, belastinginvullers, thuisadministrateurs en professionals in de ouderenzorg. Voor professionals zijn de stappen van de Wet Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling uitgewerkt in een training als het gaat om ouderenmishandeling en financieel misbruik. Bij casussen ouderenmishandeling waarbij financieel misbruik vermoed wordt betrekt Veilig Thuis naast zorg- en hulpverlening ook de politie. Heel belangrijk is om de zorg en de financiële component uit elkaar te halen en scherp te krijgen welke invloed het financiële deel heeft op de zorg- en hulpverlening. Het niet aanpakken van het financiële deel kan het op gang brengen van zorg- en hulpverlening in de weg staan. Als de politie betrokken wordt is er in eerste instantie een rol voor de wijkagent. Indien het financiële deel van de casus te complex is wordt een financieel expert van de politie eenheid ingeschakeld. En is ook informatiemateriaal over welke beschermingsmaatregelen er getroffen kunnen worden. Bij banken (zakgeldrekening, geldexpress, bij notarissen (levenstestament, volmacht) en bij bewindvoering, mentorschap, curatele. In deze presentaties worden filmpjes gebruikt en opdrachten uitgevoerd. Annette van Delft vertelt: Tijdens voorlichtingsbijeenkomsten komt er bij deelnemers regelmatig herkenning naar boven. Dan blijkt dat mensen in hun werk of in hun privé situatie een oudere kennen die goedertrouw de pinpas heeft afgegeven om tot de ontdekking te komen dat de bankrekening leeg was gehaald. Wat ook wordt verteld zijn situaties waarin iemand die de boodschappen laat doen er achter is gekomen dat die persoon dan ook voor zichzelf boodschappen heeft gedaan van haar/zijn geld. Of een vrijwillige ouderenadviseur die erachter komt dat er geld is verdwenen. En hoe erg het is als dan blijkt dat iemand dat accepteert omdat anders dat kind of dat bezoek niet meer zou komen. Ook kwam een keer een verhaal voorbij waar bleek dat een volwassen zoon van de oudere een gokverslaving had en daarvoor zijn vaders geld gebruikte om zijn schulden af te betalen. Loyaliteit van de ouder naar een kind speelt een grote rol waardoor misbruik ook lang blijft voortbestaan. Maar toch moet je op zo n moment het gesprek aan gaan. Daarvoor zijn de trainingen bestemd voor de aandacht functionarissen die werkzaam zijn in de ouderen zorg en welzijn. 8
4.2. Welzijn ouderen Suzanne Cochius Welzijnsorganisatie Vivaan verbindt en ondersteunt mensen en instellingen om in samen redzaamheid verantwoordelijkheid te nemen voor een krachtige samenleving waarin alle burgers participeren. Zij heeft een breed aanbod van vrijwilligers. De thuisadministratie biedt ouderen, die niet meer zelf hun administratie kunnen doen, ondersteuning door inzet van een geschoolde vrijwilliger. Deze vrijwilliger komt regelmatig meehelpen met bv het doornemen van de post, het ordenen van de administratie, regelen extra subsidie, regelen betalingen, contact met instellingen en stukje budgetbeheer. Deze dienst telt 56 vrijwilligers. De bezoekdienst Oud en wijs en de vrijwillige ouderenadviseurs bezoeken de ouderen om meer algemene ondersteuning te kunnen bieden. Alle vrijwilligers hebben de voorlichtingscursus Ouderenmishandeling gehad. Deze biedt in 3 uur inzicht in de verschillende vormen van ouderenmishandeling waarbij financieel misbruik extra wordt toegelicht. De cursus bevat filmpjes vanuit de praktijk om zo de discussie op te wekken bij de deelnemende vrijwilligers. Daarnaast krijgen de vrijwilligers uitleg over werken met de meldcode. Er is een eenvoudige korte vragenlijst ontwikkeld op basis waarvan eventuele financieel misbruik van een oudere kan worden gesignaleerd. (Op pagina 15 staat hoe u de vragenlijst kunt opvragen). De vragen hebben zoveel mogelijk een plaats gekregen in bestaande instrumenten, zoals bijvoorbeeld het intake gesprek, de vragenlijst signalerend huisbezoek, de GGD-gezondheidsmonitor en vragenlijst voor huisartsen en banken, belastinginvullers, thuisadministrateurs en niet te vergeten de Wijk- en Basisteams! Deze vragenlijst in combinatie met een handzaam overzicht van signalen die kunnen duiden op financieel misbruik van ouderen zal bewustzijn opleveren bij de professionals en vrijwilligers en aan het licht brengen als er sprake is van misbruik. Deze vragen zijn opgenomen in onze gesprekken met de ouderen. Dit om helder te krijgen of de oudere de boel goed op orde heeft. Het feit alleen al dat er over gesproken wordt doorbreekt het taboe om erover te praten. Bij een signaal of hulpvraag gaat de vrijwilligerscoördinator of de gebiedsgerichte sociaal werker op huisbezoek om te bespreken wat er aan de hand is. Zij zijn ook geschoold in het herkennen van signaleren en het in werken met de Meldcode. Samen met de bewoner wordt er gekeken naar een passende oplossing. Ook worden er momenteel voorlichtingen gegeven aan ouderen over ouderenmishandeling en financieel misbruik. Dit gebeurt tijdens koffie-inlopen op tien locaties. Suzanne Cochius vertelt: De cursus heeft oogschellen verwijderd. Signalen die eerst door de vrijwilliger niet werden gezien, zijn nu wel zichtbaar. Tijdens en net na de cursus komen de meeste signalen, omdat de vrijwilligers deze opeens herkennen en weten wat ze met deze signalen moeten doen. Hoe langer weg na de cursus, des te minder signalen er komen. De sociaal werker heeft zelf meer ervaring gekregen met het oppakken van de signalen. Het doorgeven van informatie kost tijd. Daarnaast dien je als organisatie zelf goed op de hoogte te zijn van werken met de Meldcode, anders kan je het niet goed overbrengen op de ander. Niet alle vrijwilligers zijn evenveel betrokken. Dit is frustrerend, maar er zijn verschillende typen vrijwilligers. Vivaan kan de cursus wel aanbieden, maar kan vrijwilligers niet verplichten de cursus te volgen. Gelukkig heeft 80 % de cursus wel gevolgd, wat op zich een mooi resultaat Er zijn n.a.v. de cursus drie meldingen vanuit vrijwilligers binnengekomen over financieel misbruik en huiselijk geweld. Deze zijn door de werkers van Vivaan opgepakt en besproken. De lijn is doorgetrokken naar het RIGOM in Oss. Vivaan heeft de sociaal werker van RIGOM tools aangereikt om ook zelf met haar vrijwilligers aan de slag te gaan. 9
4.3. Ouderenzorg Lucia van Iersel Van Neynsel is een ouderenzorgorganisatie die alle vormen van wonen, zorg en welzijn biedt voor bewoners van s-hertogenbosch en omgeving. De missie van Van Neynsel is Goed leven. Dit betekent dat cliënten verder kunnen met hun eigen leven, ook als hun leven ingrijpend verandert. Van Neynsel biedt haar diensten steeds vaker in de wijk aan en opent de deuren van de locaties voor buurtbewoners. Uitgangspunt binnen de zorg is bevordering van kwaliteit van leven van de cliënt. Er zijn op alle locaties maatregelen genomen om ouderenmishandeling te kunnen signaleren en aanpakken. Op alle locaties zijn één of twee aandachtfunctionarissen ouderenmishandeling benoemt. Zij zijn deskundig en hebben zowel een consultfunctie voor medewerkers als een functie om deskundigheid te bevorderen. Dat wil zeggen dat zij medewerkers leren signaleren en bewust maken van ouderenmishandeling, in de dagelijkse praktijk en door casusbespreking in teamoverleg. Van Neynsel heeft ook vertrouwenspersonen benoemd die geraadpleegd kunnen worden door medewerkers. Met de vertrouwenspersoon kan de medewerker een vermoeden van mishandeling bespreken in het geval dat de medewerker dat om enigerlei reden niet kan bespreken met de aandacht functionaris of leidinggevende. De instelling mag sinds 1 januari 2014 zelf bewind aanvragen voor een cliënt in hun zorg. Dit kan als middel worden ingezet tegen ouderenmishandeling financiële uitbuiting. De bewindvoerder mag: o Geen direct betrokkene of behandelend hulpverlener is; o Niet behoren tot de leiding of tot het personeel van de instelling waar de cliënt wordt verzorgd of die aan de cliënt begeleiding biedt; o Niet organisatorisch verbonden zijn met de zorginstelling. De bewindvoerder neemt beslissingen over geld en goederen. Beslissingen op het persoonlijke vlak, zoals verzorging en verpleging, vallen hier dus niet onder. Als bewindvoering wordt aangevraagd zal dit allereerst met familie moeten worden besproken, zij dienen akkoord te gaan met het verzoek of in elk geval schriftelijk of tijdens de zitting laten weten wat zij van de gevraagde maatregel vinden. De organisatie heeft in het kader van dit project de korte eenvoudige vragenlijst ingevoerd bij het intake gesprek. Zodoende komt de financiële situatie van de nieuwe bewoner goed in beeld bij de verzorging en kunnen eventuele signalen van financiële uitbuiting aan het licht komen. Lucia van Iersel vertelt: De vragen worden in alle intakes gesteld. In het verleden werden er bij een niet pluis gevoel ook vragen gesteld over de financiële situatie. Het voordeel van het standaard opnemen van enkele vragen in het intakeformulier leidt er toe dat de vragen in alle intakes worden gesteld en de antwoorden worden vastgelegd in het dossier van de cliënt. Er is dus bij de start van de hulpverlening al (enige) duidelijkheid over de financiële situatie van de cliënt. De Klantenservice die het intakegesprek voert kan indien nodig contact opnemen met de zorgverlener die de zorg gaat verlenen om nadrukkelijk aandacht te vragen voor opmerkelijke zaken rondom het financieel beheer.. 10
4.4. De Notarissen Jef Oomen Het notariaat participeert op verschillende niveaus in het VWS-project, zowel op landelijk niveau (klankbordgroep van VWS) als op regionaal niveau door de betrokkenheid van de Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie (KNB)-werkgroep notarissen bij de pilots. De KNB is een project Financiële bescherming ouderen gestart, dat ten doel heeft: het bewustzijn van het notariaat te vergroten dat financieel misbruik plaatsvindt; hoe de notaris dat kan signaleren; wat de notaris kan doen wanneer hij financieel misbruik vermoedt/constateert. Dit betekent Vakinhoudelijke kennis van notariaat vergroten Notariële producten en diensten ontwikkelen en promoten om misbruik tegen te gaan o Levenstestament (het via een notariële akte benoemen van een gevolmachtigde persoon die voor en namens je kan optreden en die je vertrouwt ten aanzien van al je zakelijke en persoonlijke en medische belangen en wensen met name voor het geval je tijdelijk of permanent wilsonbekwaam wordt.) o Notariële volmacht (het via een notariële akte benoemen van een gevolmachtigde enkel ten aanzien van zakelijke gelegenheden.) Ouderen voorlichten over wat de notaris voor hen kan betekenen Het notariaat wil naast voorlichting via website en landelijke verspreide gratis brochures, ook via andere partijen deze informatie verspreiden. In 2013 is ten behoeve van het notariaat op basis van de Meldcode een speciaal voor het notariaat "Stappenplan bij financieel misbruik" opgesteld. Dit stappenplan instrueert de notaris hoe te handelen wanneer hij signalen van financieel misbruik opvangt. Tevens is in samenwerking met de specialistenvereniging EPN en VIA-artsen het Protocol wilsbekwaamheid geactualiseerd dat de notaris voorschrijft hoe te handelen wanneer zijn diensten gevraagd worden door kwetsbare personen. Jef Oomen vertelt: Ik was zeer geïnteresseerd om vanuit het notariaat deel te nemen aan het project in s-hertogenbosch en in die hoedanigheid heb ik regelmatig overleg gehad met andere notarissen in het land die elders betrokken waren bij andere pilots om kennis uit te wisselen. Daarbij lag in 2013 de nadruk op het vergroten van het bewustzijn en de kennis van het notariaat en het ontwikkelen van de producten en diensten. In 2014 lag de nadruk op vooral het oplossen van knelpunten voor de praktijk. Notarissen hadden vragen over het ontwikkelde stappenplan voor notarissen bij financieel misbruik. Notarissen a. wisten niet waar zij eventueel misbruik konden melden en b. waren zij nogal huiverig om in relatie tot hun geheimhoudingsplicht te melden. Knelpunt was dus vooral waar kan ik met mijn signaal van misbruik naar toe en is mij dat toegestaan. Wat duidelijk moet zijn voor notarissen is dat informatie/signalen die je als notaris opvangt buiten de professionele relatie om, mag melden bij Veilig Thuis, zolang je de cliënt hiervan in kennis stelt. En de professionele relatie moet je je voorstellen als de klant die bij mij aan tafel komt om te praten over bijvoorbeeld zijn of haar testament. Dan heb ik een inhoudelijk gesprek over hoe dat er moet komen uit te zien. Als ik in de randen van dat gesprek signalen opvang die zouden kunnen duiden op enig 11
financieel (of ander) misbruik, vraag ik daar op door. Die info valt dan buiten de professionele relatie en met die info mag ik aan de slag c.q. melden dus. Er zijn artikelen gepubliceerd in het Notariaat Magazine en NotarisNet over geheimhouding en wilsonbekwaamheid en over de cursus levensexecuteur. Het model 'notariële volmacht' ligt op dit moment ter goedkeuring bij de banken. Binnenkort komt een standaard model Levenstestament beschikbaar voor alle notarissen. Alleen aan de toelichting wordt nog gewerkt. Het consumentenboekje 'Wie geeft u het vertrouwen?' is herschreven en opnieuw uitgebracht maart 2014. En er is een voorlichting voor ouderen ontwikkeld voor notarissen. 4.5 Banken Jo van Erp De Rabobank heeft dagelijks te maken met de financiële zorg voor haar klanten. Het gaat om vertrouwelijke informatie. Wat te doen met signalen die wijzen op financieel misbruik? Vooral kwetsbare ouderen zijn doelwit. De Rabobank neemt diverse initiatieven om dit maatschappelijke probleem aan te pakken. Participatie in het actieplan Ouderen in Veilige Handen is daar één van. Ouderen moeten veilig zijn, en zich veilig voelen. Jo van Erp, accountmanager Private Banking bij Rabobank s-hertogenbosch en Omstreken vertelt: Wij denken mee over hoe we vanuit de bank onze oudere klanten financieel kunnen beschermen. Zij zijn voor hun bankzaken soms afhankelijk van anderen of kunnen de ontwikkelingen op het gebied van internet- en mobiel bankieren niet bij kunnen. Dat maakt hen extra kwetsbaar op financieel gebied. Een schrijnend vind ik bijvoorbeeld de mantelzorger die bij de boodschappen ook voor zichzelf geld pint. Of een gevolmachtigde zoon die de rekening van zijn moeder gebruikt voor zijn gokverslaving. Preventief geeft de bank voorlichting en advies aan haar klanten. Dit kan ook in groepsverband in verzorgingshuizen of bij ouderenbonden. Om hen goed voor te lichten over hoe zij zich kunnen beschermen tegen financiële uitbuiting. Van Erp: Daarnaast ontwikkelde de Rabobank een aantal middelen voor klanten die extra hulp nodig hebben. Denk aan spraakcomputers bij de geldautomaat, extra grote inlogapparaten en een bezorgservice voor geldbestellingen. Ook organiseert de bank cursussen internetbankieren voor ouderen. De initiatieven richten zich op de zelfredzaamheid van de klant. Want wanneer ouderen zelfstandig bankieren, maakt hen dat minder kwetsbaar. De Rabobank stelde een overzichtelijke brochure samen waarin de services en adviezen helder uitgelegd staan, genaamd Samen Bankieren. De Rabobank investeert ook in de bewustwording en signaleringsfunctie van de medewerkers. Werkend in een financiële instelling, moeten medewerkers ook rekening houden met de zorgplicht voor klanten. Dat kan best moeilijk zijn. Want hoe te handelen als er onrechtmatigheden gesignaleerd worden? De Rabobank ontwikkelde trainingen voor medewerkers om hen hierbij te ondersteunen. Ook stelde de bank een stappenplan op om juist te handelen in het kader van de Meldcode om dit bij Veilig Thuis te kunnen rapporteren. Eenzelfde stappenplan kent de bank voor de wilsbekwaamheid van klanten. Bij concrete signalen van handelingsonbekwaamheid of misbruik van bijvoorbeeld volmachten weten medewerkers precies welke beschermende maatregelen zij moeten treffen. 12
13
5. Bijlage Resultaten pilot Den Bosch In deze bijlage staat een beknopte beschrijving van een aantal presentaties van de pilot Ouderen financieel veilig in de gemeente s-hertogenbosch. Het hoofddoel van alle presentaties is bewustwording van ouderenmishandeling; het komt dus voor. En zicht op signalen zodat het ook beter herkend wordt. En door het onderwerp te benoemen ook een drempel te verlagen om iets met de twijfel, niet-pluis gevoel te doen. Een presentatie voor ouderen In deze presentatie ligt de nadruk op het versterken van de zelfregie van de ouderen. Dat betekent veel aandacht voor preventieve maatregelen die bij banken en notarissen kunnen worden genomen. Ook is er aandacht voor de mogelijkheden voor mentorschap. Deze presentatie is geschikt om door ouderen zelf aan andere ouderen te geven en is op te vragen bij Annette van Delft, medewerker Veilig Thuis (annettevandelft@juvans.nl), Jet Oomen notaris (j.oomen@huijbregtsnotarissen.com). Zij kunnen deze presentatie ook voor u verzorgen. Een presentatie voor vrijwilligers die met ouderen werken Deze presentatie is gericht op bewustwording van de signalen die mogelijk kunnen duiden op ouderenmishandeling en in het bijzonder op financieel misbruik. In de presentatie is aandacht voor de verschillende vormen van ouderenmishandeling en van financiële uitbuiting. Risico s voor ouderen en kenmerken van slachtoffers en plegers. Een oefening voor het herkennen van signalen is onderdeel van de presentatie, evenals diverse filmpjes over verschillende manieren van financiële uitbuiting. Deze presentatie is te gebruiken door professionals die voorlichting geven aan hun eigen vrijwilligers. Op te vragen bij Suzanne Cochius (suzanne.cochius@vivaan.nl). Een vragenlijst te gebruiken door professionals en vrijwilligers De vragenlijst is zeer eenvoudig en kort en bevat 5 logische vragen die zeer eenvoudig toepasbaar zijn in vragenlijsten die al gebruikt worden bv. bij huisbezoeken of intakegesprekken. De vragenlijst is zowel door professionals als door vrijwilligers te gebruiken in uiteenlopende sectoren zoals welzijnswerk, zorginstelling, incassoteam van woningcorporaties, banken. Op te vragen bij Lucia van Iersel (l.van.iersel@vanneynsel.nl) of Suzanne Cochius (suzanne.cochius@vivaan.nl). Een presentatie/training voor professionals en vrijwilligers Veilig Thuis biedt training en voorlichting aan professionals over ouderenmishandeling breed met daarin specifieke aandacht voor financieel misbruik. Deze training is al aan een grote groep professionals gegeven. Zowel aan mensen die stap 1 van de Wet Meldcode invullen als aan medewerkers die de andere stappen van de Wet invullen. In deze training wordt uitgebreid stilgestaan bij de stappen van de Wet Meldcode en hoe deze in te vullen. In deze presentatie wordt gebruik gemaakt van oefeningen, onder meer een oefening om zicht te krijgen op belemmeringen die kunnen spelen waardoor het signaleren niet gebeurt. Er zijn casussen uit een dvd die vertoond worden maar ook korte filmpjes zijn onderdeel van de presentatie. Deze presentatie is geschikt voor professionals om te gebruiken in bijeenkomsten binnen de eigen organisatie voor collega s. Op te vragen bij Annette van Delft, medewerker Veilig Thuis (annettevandelft@juvans.nl) Een factsheet Ouderenmishandeling Deze factsheet geeft kort en bondig informatie over wat ouderenmishandeling en financieel misbruik is, hoe het zich uit, welke risicofactoren er zijn voor slachtoffer en dader en op welke signalen men kan letten. Dit factsheet is op te vragen bij Annette van Delft, medewerker Veilig Thuis (annettevandelft@juvans.nl) 14
Een handreiking voor vrijwilligers die met ouderen werken De handreiking is een stappenplan voor vrijwillige belastinginvullers en thuisadministrateur. Het stappenplan is gebaseerd op de stappen van de Wet Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling. Het initiatief voor de handreiking is genomen door de KBO en het SHG om samen een handreiking te schrijven. Het is bedoeld voor vrijwilligers die bij senioren komen om hen te ondersteunen. Uitgangspunt is dat de vrijwilliger signaleert dat er mogelijk iets niet pluis is en wil weten wat hij/zij daarmee kan doen. De factsheet is op te vragen bij de KBO en bij Annette van Delft, medewerker het Veilig Thuis. Installeren Expertiseteam Ouderenmishandeling Het expertise team ouderenmishandeling wordt gevormd door de volgende organisaties: Veilig Thuis, zorginstelling Van Neynsel, GGZ, Reinier van Arkel, Mentorschap, financieel expert van de politie. Dit team bespreekt de aanpak van complexe casussen ouderenmishandeling die door Veilig Thuis worden ingebracht. Aanmelding voor dit team loopt dus via Veilig Thuis dat beslist of inzet van het expertise team nodig is. Informatie over dit expertiseteam kunt u verkrijgen bij Annette van Delft medewerker Veilig Thuis. 15