N GEVAL VAN DOOMPP'""-TAND o s' P!!D" ; 7JUNVJZN ;;. ; )" ; ljst- Bestuur Voorzitter Secretaris Penningmeester CoOrdinator Opleidingen Evenementencommissaris Materia!encommissaris LUTERATUUR Marc Verdiesen Tom van der Waals Rolt lamerichs Eric Derksen FreekAdam Jeroen Blommaart Secretariaat: Zevensprong 8, 5683 KR BEST Redactie Piet Groenendijk Marty linnemans Bas van Lonkhuyzen Marjo jn van Osch Redactle-adres: Roodkapje 25, 5629 'fwv ENDHOVEN nternet-adres: http://www.dse.nlllutralindex.html Gironummer: 1542649 040 2489975 0499-391126 0499 392497 0499 392915 040 842098 0499 391515 0499-475922 040 2483125 0499 472053 040 2446684 Lidmaatschap en contributie Lutfa kent aspirant lede n volle leden, gezinsleden en buitenleden, alle leden zijn laaneden. AS b gezins- of uiten d betaal je de helft van de voor een vol of aspirant id verschuldigde contributie. Beêindiging van het fidmaatschap kan slechts door middel van een schriftelijke mededeling aan het bestuur. Lidmaatschappen worden alleen per 31 december beêinaigd. Let op; je betaalt dus tot en met 31 december contributie. De contributie voor een vol of aspirant lid bedraagt F. 275-- per jaar, Dit dien je aan het begin van het kalenderjaar te betalen. De mogelijkheid bestaat om via een automatische overschrijving maandelijks Htl. 25,- te betalen. Zie voor meer informatie de statuten en het huishoudelijk reglement. Compressor ratis vullen bij de Lutra edere dinsdag van 20.15 tot 21.15 kun je je persluchtfles g compressor. Van 1 oktober tot 1 april kun Je van 20.45 tot 21.15 terecht. Materlalenverhuur Materiaalsoort Persluchtfles Ademautomaat Stabilizing Jacket com ete set Fees ent Boot ot Trailer Weekhuur 20 10 20 10 40 20 60 30 50 200 100 Weekendhuur LUTERATUUR HET BLAD WAAR "DEPTE" N ZT MAART 1997 1 8 '8 15 150 150 300 500
-- VAN NHOUD DE REDACTE Pagina 3 3 4 6 7 8 10 13 15 19 19 20 21 22 30 35 40 46 49 Van de redactie Sluitingsdata kopij Van de voorzitter Nieuws van BORE Shirt met Lutra-Logo Notulen Bestuursvergadering Van de Evenementencommissie Opleidingen PAD opleidingen ntemetduiken Oproep Duikenl lutra op het nternet Procedures voor opstijgen Grotduiken Toedienen van zuurstof Reisverslag ndonesië (3) Droogduiken AquaLutra Het nieuwe voorjaar is aangebroken, de natuur doet zjjn best om er iets moois van te maken. En de redactie van -Luteratuur" moet het zonder Wendy stellen. Wendy, bedankt voor je inzet de afgelopen jaren. Het redactiewerk dat je naast al je andere activiteiten gedaan hebt heeft er toch toe bijgedragen dat ons eigen clubblad aldoor de moeite van het lezen waard is gebleven. De vemieuwde redactie zal met frisse moed doorgaan. Het aantal ingezonden artikelen geeft toch aan dat de Luteratuur leeft in de club. Door de winter is dit keer het blad wat dunner dan de vorige edities, die het telefoonboek in dikte benaderden (nou ja, een beetje dan). Gelukkig hebben we onderhand een aantal vaste rubrieken die ons door deze moeilijke tijd heen helpen. Nu we het toch over artikelen hebben, terwijl wij dit lezen zijn de eerste Egypte-gangers alweer teruggekomen uit de "grote zandbak". Wie schrijft de sterke verhalen op? Het seizoen staat te beginnen. Wij zijn allemaal klaar voor de tijd dat het water warmer en het duiken goed zal zijn (ook voor de nietijsduikers). Maak er een goed en veilig seizoen vanl De redactie SLUTNGSDATA, KOPJ 2 25 februari (editie mrt/april) 29 april (editie mei/juni) 1 juli (editie juli/augustus) 2 september (editie oktober) 11 november (editie december) 3
VAN DE VOORZTER (Marc Verdiesen) Nadat twee eerdere afspraken afgezegd waren, heeft het bestuur van Lulra op 19 februari jongstleden een gesprek gehad met een tweetal afgevaardigden van de NOB. Deze afgevaardigden waren geen onbekenden. Zowel Jan Oomens als Emest van der Stelt zijn vroeger lid van Lutra geweest. Een volledig verslag van het gesprek zullen jullie, na accordering door de NOB, te zijner tijd via de luleratuur of via een nieuwsbrief ontvangen. Voor nu zal ik even volstaan met een korte samenvatting. Het Lutra bestuur heeft vervolgens besloten om aan het eind van het jaar een bijzondere ledenvergadering bijeen te roepen waarin de leden zullen stemmen over het wel of niet afbreken van het NOB lidmaatschap. De NOB heeft tot die tijd de gelegenheid om de goede bedoelingen ook in de Onderwatersport tot uiting te brengen. Bezin je dus het komende jaar op wat jouw eigen keuze zou zijn... Marc Verdiesen lutra heeft haar bezwaren over het functioneren van de NOB uitgelegd: een onduidelijke behandeling van nationale problemen in de duiksport (Zeelandproblematiek, duikwet) en een zeer negatieve houding ten opzichte van andere duikopleidingen in de Onderwatersport. Die negatieve uitstraling in de Onderwatersport is voornamelijk, maar niet uitsluitend, veroor-zaakt door de voorwoorden van Bertus Bleiji. De NOB geeft aan dat de voorwoorden van Bertus Bleiji op persoonlijke titel geschreven worden en dat de verschillende kritische artikelen in de Onderwatersport niet 'georganiseerd' zijn, maar alie artikelen zijn die door personen onafhankelijk van elkaar worden ingestuurd. De NOB gaat het komend jaar diverse activiteiten ondernemen om contact te zoeken met ander opleidingen. Oe overstap tussen PAD en NOB/CMAS opleidingen zal zeer eenvoudig worden. Er wordt een symposium gehouden waarin de verschillende duikopleidingen hun systeem aan elkaar kunnen uitleggen (iets dat BORE twee jaar terug ook al eens heeft gedaan). 4 5
-- NEUWS VAN BORE (Wendy van der Waals) Zoals je al hebt kunnen lezen in de krant gaat het wrak uit Helmond niet door voor Aqua-Best. Er waren met dit specifieke wrak teveel problemen. nmiddels kijken we al weer uit naar een ander schip. Voorzitter 17 Februari jl. was de ALV van BORE. De bedoeling was dat ik als voorzitter op deze avond zou aftreden. Daar er echter nog een aantal zaken afgehandeld moeten worden en de enige kandidaatvoorzitter voor zijn werk in het buitenland was, is er besloten een extra ALV te plannen op 16 juni a.s. Tot die tijd blijf ik aan als voorzitter. De nieuwe kandidaat-voorzitter is voor Lutra geen onbekende, nl. Rob Vader. Het voorzitterschap blijft dus in handen van Lutra. n de komende tijd zullen de bestuursleden van BORE nader kennis met elkaar maken. k ben ervan overtuigd dat Rob als voorzitter BORE goed zal doen. SHRTS MET LUTRA- --- LOGO Veel leden zijn al in het bezit van een mooi T-shirt, sweater of bodyvvarmer met het clublogo. k heb nu goed nieuws voor degenen die nog niet in het bezit zijn van een T-shirt, sweater of bodywarmer: T-shirt Sweater Bodywarmer JE KAN ZE WEER BESTELLEN i!! maat XL M, L, XL, XXL L, XL en XXL prijs Hf. 22,- Hfl. 32,50 HH. 57,50 Het T-shirt is in het grijs met blauwe opdruk. De sweater en bodywarmer zijn in het donkerblauw met lichtblauwe opdruk. Vul ond staande bon in en lever deze met gepast geld (geen cheques!) bij mij in. Tom van der Waals Gehandicapten-dag. Zondag 27 april organiseert duikvereniging EPSOV samen met de BORE-verenigingen een duikmiddag voor gehandicapten in het r. Ottenbad. Als er rescue-duikers en divemasters zijn die op die dag mee willen begeleiden, laat het me dan weten. Pasjes Aqua-Best Er is ook dit seizoen de mogelijkheid om pasjes te bestellen voor Aqua-Best. Voor de leden, aangesloten bij BORE, is het voordeliger om een abonnement aan te schaffen via BORE. k wil graag een 0 T-shirt Maat Prijs: HH. 22,- 0 Sweater Maat Prijs: HH. 32,50 0 Bodywarmer Maat Prijs: HH. 57,50 Naam: Groeten van de nog-steeds-voorzitter, 6 Wendy van der Waals Betaald: / /, 7 (niet invullen)
NOTULEN BESTUURSVERGADERNG Post Opzegging Robbert de Kort 11 december 1996 Notulen vorige vergadering: Goedgekeurd Commissies Penningmeester: Tourilis heeft sponsoring nog niet betaald (er is wel een factuur verstuurd). Nog 5 leden met betalingsachterstand. 12 nschrijvingen voor Frankrijk-reis. Afschrijvingen zijn opgenomen in het boekhoudprogramma. Svp allen controleren. Restwaarde van de flessen is nu op 100, gesteld. Naar 0 afschrijven in 2 jaar omdat kranen waarschijnlijk niet meer te vernieuwen zijn. Secretariaat: Tom is er niet. Forum-brief Marc naar NOB is onderweg. Wachten op reactie. Opleidingen: Voorlopig opleidingenschema is er. Met Emiel is er overleg over een NOB inschalingscursus en een materialencursus. Materialen: Nog geen gegevens over verzekeringen. Tom is ermee bezig. Freek: Schimmel in de mondstukken van automaten. Jeroen onderzoekt dit. Verdwenen fles 14 schijnt weer terug te zijn. Evenementen: Kalender is klaar. Nog even afstemmen met opleidingen.. BORE: Geen nieuws. Volgende week weer vergadenngen. Keuringsbeleid Zoals vorig jaar ook al gesteld houdt Lutra zich voorlopig aan de keuringstermijn van een jaar. Redenen hiervoor zijn: 1) het staat in het huishoudelijk reglement. 2) in het verre buitenland (Egypte) wordt nog vaak een Jaar gesteld. 3) duiken blijft een potentieel gevaarlijke sport. Begroting. Voorzet van Rolt wordt besproken. Na wat aanpassingen, waarvan enkele grote, blijken we dit jaar 3300 gulden tekort te komen. Hoe krijgen we dit rond? edereen probeert eigen begroting nog eens kritisch te bekijken. Volgend jaar een verhoging van het abonnementsgeld. Enquête " De evenementencommissie wit opnieuw een enquete doen onder de Lutra-eden. Dit keer niet alleen over de evenementen, maar ook over bijvoorbeeld opleidingen, materialen en zo. edereen svp deze maand vragen inleveren bij, of mailen naar Freek (freek.adam@hta.nl). Rondvraag Freek is niet her1tiesbaar in 1997. Actiepunten cursus Frankrijk: afvoeren Logboek boot: is er, afvoeren Overzicht c/ubsets: is er, afvoeren. Forum NOB: afvoeren Toevoegen: vragen voor enquête naar Freek: Allen. 8 9
VAN DE EVENEMENTENCOMMSSE Nu de Onderwater Winterspelen inmiddels al weer achter de rug zijn, moeten wij als Evenementencommissie constateren dat het (tot nu toe) goed gaat met de belangstelling voor de georganiseerde evenementen. Dat doet ons een groot plezier, volhouden zo"!' Verderop de eindstand van deze OndelWater Winterspelen van 1997, maar nu eerst de aankondigingen van de op touw slaande eerstvolgende evenementen. Opening duikseizoen Ook dit jaar is er op AquaBest een duik in verband met de opening van het seizoen. Op deze dag, 20 april a.s., zullen de Open Water duikers in opleiding hun tweede buitenduik maken. Als morele ondersteuning wordt eenieder uitgenodigd hen te vergezellen onder water, zodat men een beetje de indruk krijgt hoe dat er nou aan toe kan gaan, dat duiken. Wij verzoeken diegenen die zich aangesproken voelen om 12.00 uur aanwezig te zijn op de landtong te AquaBest. Voor koffie en thee wordt natuurlijk weer gezorgd, Ook toeschouwers zijn van harte welkom. Dropping Een jaarlijks terugkerend evenement is onze Lutra-dropping. Dit jaar hebben we enoor gekozen deze wat later te plannen, zodat we een grotere kans op goed (lees: droog) weer hebben. Het gekozen gebied betreft dit jaar de omgeving van Aalst-Waalre en de bossen rond de Hut van Mie Pils. Deelname kost, voor leden èn voor niet-leden, Hti. 5,-- bij inschrijving te voldoen. We verzamelen dan om 20.30 uur bij de Hut van Mie Pils, alwaar de eerste groep om 21.00 uur zal vertrekken. De Kinderduik Hierover zijn nog ontwikkelingen gaande. Het ligt dit jaar zeer moeilijk om iets geregeld te krijgen, daar EPSOV op zondag hel zwembad niet meer heeft. Mocht de kinderduik nog doorgaan, dan komen wij daar (eventueel telefonisch) op terug. Eindstand Onderwater Winter Spelen 1997 Plaats Nr. 1 2 3 3 5 8 Team 1 = BasJGert-JaniBas Team 2 = BartiJohnlAnton Team 3 = Hans/Arthur/Amo/Johan Team 4 = Frans/Richard/MarklMat Team 5 = MichiellPeer/Marc/Michelle/Ben Team 6 = Kees/EriklWillem De resenes: Hans, Otto, Rolt, Piet, Jeroen Team Nr. 3 1 2 8 4 5 Aantal Punten 48 35,5 32 32 31,5 31 De datum: 24 mei 1997 10 11
Evenementenkalender 1997 13 april Kinderduik (onder voorbehoud) 20 april Opening duikseizoen te Aquabest 24 mei Dropping 27 mei Start dinsdagavond-buitenduiken in de regio 20-22 juni 6 juli 13 september 17-26 oktober 4 november 23 november?71? (Um 2 september) Barbeque-weekend in Zeeland Onderwater Oriêntatietocht Thema Feestavond Duikreis?? Mosselavond Sinterklaas December-activiteit Mededeling De Evenementencommissie heeft versterking gekregen en wel in de persoon van Michiel Verzelenberg, die thans de Open Water opleiding volgt. Zijn er vragen, of wil je alvast meer info over een bepaald evenement, spreek op de clubavond dan één van ons aan. De Evenementencommissie: Corina, Freek, Jos, Margriet, Marty en Michiel OPLEDNGEN (Eric Derksen) Medic First Aid {door Wendyl Start bij minimaal 4 inschrijvingen. Omvat 1 zaterdag met praktijkoefeningen en 3 theorieavonden. Deze cursus bevat ook reanimatie. Geen vooropleiding vereist. De kosten zijn Htl. 180,-. De eerste les is op een zaterdag van 10.00-16.00 uur in het lokaal boven de winkel van Emiel. De overige theorieavonden kunnen eventueel ook op een andere avond dan de dinsdagavond worden gehouden. De cursus wordt ingepland op het moment dat er voldoende inschrijvingen zijn. Aantal inschrijvingen tot dusver: 0 Herhaling Medic First Aid (door Wendy) Wie een eenmaal behaald Medic First Aid brevet geldig wil houden moet eens per twee jaar op herhaling. Dit bereik je door de zaterdag met praktijkoefeningen van de Medic First Aid cursus mee te doen. Deze herhaling gaat door bij minimaal vier inschrijvingen. Als de Medic First Aid cursus doorgaat, dan gaat deze herhaling al door bij minimaal 1 inschrijving. De kosten zijn Hf!. 65,--. Aantal inschrijvingen tot dusver: 0 Medische keuring: 8. 10. 15 en 17 april Door Dr. van Rooy, Canopuslaan 19, Eindhoven. Neem een flesje urine en je logboek mee naar de keuring. Betaling bij aanmelding. Kosten Hfi. 30,- 12 13
Rescue Diver (13, 20, 27 mei. 3, 10, 17 en 24 juni. 1 juli, door Rob) De cursus beslaat 6 theorielessen en 6 zwembadlessen. De 8e theorieles is een schriftelijk examen. De 3 buitenwateroefeningen worden in overleg gepland. De cursus gaat door met minimaal 6 inschrijvingen, het maximaal aantal deelnemers is 12. Nodig is minimaal een Advanced Open Water Diver brevet plus voldoende ervaring en een geldig reanimatie-brevet. Kosten zijn Hfi. 325,--. Aantal inschrijvingen tot dusver: 2 Peak Performance Buoyancv (3 juni. door Wendy) Start bij minimaal 4 inschrijvingen. Omvat 1 theorieles met zwembadles. De buitenduik wordt in overleg gepland. Nodig is een Open Water Diver brevet. De kosten zijn Hf!. 95,--. Aantal inschrijvingen tot dusver: 0 Night Diver (17 en 24 juni, door Wendy) Start bij minimaal 4 inschrijvingen. Omvat 2 theorielessen. De 2 buitenduiken worden in overleg gepland. Nodig is een Advanced Open Water Diver brevet. De kosten zijn Hfl. 120,--. Aantal inschrijvingen tot dusver: 0 De theorielessen beginnen om 20.00 uur en worden, tenzij anders vermeld, gegeven in de SCE (v/h Floor Evers) aan de Avignonlaan 11 te Eindhoven Aanmelden bij: Eric Derksen Klinkaart 1 5683 Ne Best Tel. 0499-392915 PAD Opleidingen (4) PAD OPLEDNGEN (Rob Vader) n dit vierde deel van een serie artikelen over de PAD opleidingen wil ik jullie wat meer vertellen over een brevet dat helaas niet zoveel mensen hebben, namelijk het Master Scuba Diver brevet. Het is een opleiding die de vele aspecten van het duiken de revue laat passeren en daarom eigenlijk in geen enkele opleiding mag ontbreken. MASTER SCUBA DVER Het Master Scuba Diver brevet is het hoogste brevet dat PAD kent in de niet professionele sfeer. Het geeft aan dat een duiker in een breed veld getraind is en (wat heel belangrijk is) ervaring heeft opgedaan onder begeleiding van een instructeur. Daarom is het goed als veel mensen proberen om dit brevet te bereiken. Het voordeel is dat je in een flink aantal verschillende situaties onder begeleiding ervaring hebt opgedaan. Zoals je misschien wel weet is het niet een brevet waarvoor nog eens een aparte cursus moet worden gevolgd. Het brevet kan door je instructeur worden aangevraagd nadat een je aan een aantal eisen voldoet. Hoe meer duikers op deze manier getraind worden, des te groter de veiligheid wordt. De sleutel tot dit succes zit al in de Rescue cursus. Dit is het minimale niveau dat bereikt moet worden. Deze basis wordt dan aangevuld met tenminste vijf specialties naar keuze. Als de vijfde specialty afgerond is dan kan in principe de aanvraag voor het Master Scuba Diver brevet de deur uit. Je hoeft natuurlijk niet te wachten totdat je je Rescue brevet hebt om met de opleiding te beginnen; daar ben je helemaal vrij in. 14 15
Er bestaan veel verschillende richtingen om dit niveau te bereiken. Zo kan iemand Master Scuba Diver worden met Navigatie, Nacht, Diep, Zoeken en Bergen, en Wrakduiker brevetten. Maar iemand kan ook kiezen voor Peak Performance Buoyancy, Navigatie, Nacht, Naturalist en Researchduiken brevetten. Twee heel verschillende voorkeuren en toch kunnen beiden het Master Scuba Diver brevet aanvragen. n onze vereniging kunnen we niet alle specialty brevetten aanbieden die PAD in zijn aanbod heeft, maar juist het interessante van de opleidingen van PAD is dat je onze opleidingen kunt combineren met opleidingen van anderen. Het is misschien wel eens een aardig idee om het brevet Onderwaterfotograaf of Nitroxduiker juist tijdens een vakantie te behalen. Op die manier kom je ook aan vijf specialtiesl Dat is nu juist wat het PADlprogramma zo aantrekkelijk maakt. Je begint als Open Water Diver en kiest dan voor een paar specialties die je leuk vindt. Daarna ga je verder met Advanced, weer een paar specialties, daarna Rescue, eventueel nog Medic First Aid en DAN Oxygen Providor en je bent ondertussen Master Scuba Diver. Je bepaalt je eigen weg en je eigen tempo en beleeft zo veel plezier aan je hobby. De cursus DAN Oxygen Providor wordt niet bij ons gegeven, maar ik zou je van harte willen aanbevelen om eens in de duikbladen te kijken of je deze cursus misschien ergens kunt volgen. Van harte aanbevolen. Leuke cursus die dieper ingaat op de theorie achter decompressiemodellen en het VELG gebruik van computers), Peak Performance (daar kom ik later nog eens op terug; speciaal aanbevolen voor direct na de Open Water cursus), Materiaal, Navigatie en we doen ons best om te kijken of we het aanbod aan jullie nog kunnen vergroten. Er zijn veel mogelijkheden (PAD kent 23{!) specialties), dus grijp je kans. Bedenk dat je nooit te oud bent om wat te leren. Sommige handelingen, technieken en procedures worden op den duur wat 'roestig'. Als je er bij een cursus (en die duren meestal een paar avonden en een paar duiken) weer eens speciaal op let, dan is dat altijd meegenomen. Met name de speciale procedures die gebruikt worden bij deze activiteiten komen in de cursussen aan bod en het is goed om je eigen opvattingen en ervaringen die je ongetwijfeld hebt, in te brengen en te toetsen aan de mening van anderen. Je zult soms versteld staan! Let dus goed op de aankondigingen in de Luteratuur. Er worden per jaar meestal een stuk of vier tot zes specialties georganiseerd. Stel je zelf in het nieuwe jaar eens een doel: elk jaar tenminste een cursus volgen! Op die manier kom je vanzelf aan dit brevet en leer je steeds wat bij. En mocht je denken dat alle cursussen alleen maar gevolgd kunnen worden door een Advanced duiker, dan vergis je jel Er is genoeg te doen direct na de Open Water cursus. Rob Vader Bij Lutra hebben we de mogelijkheid om de volgende specialties te verzorgen: Diep Duiken, Nachtduiken, Wrakduiken (samen met de cursus Diep Duiken in Frankrijk; van harte aanbevolen), Zoeken en Bergen, Multilevel (als je je laat leiden door de naam, vergis je je! 16 17
NTERNET DUKEN (Bas van Lonkhuyzen) Voor de ntemetliefhebbers zag ik op de duikbeurs in Utrecht een interessante presentatie. Er is een nternet duikclub opgericht, een club voor mensen uit het hele land. Gericht op het leggen van contacten tussen duikers, die eens met iemand uit een andere vereniging of een andere streek willen duiken of die vragen over duikstekken hebben. Het is natuurlijk een erg losse club met nu ongeveer 210 leden, niet gebonden aan PADl of NOB, maar voor alle duikers (met een PC en internet) toegankelijk. De club heet: nternet Duik Clup üa, met een P) Het internet adres is: http://www.intemet duikclup.net Het kost: niks. OPROEP (Tom van der Waals) OP DVERSE ARTKELEN TJDENS ONZE 3-DAAGSE VOORJAARSUTVERKOOP OP 29-30 EN 31 MAART Met ingang van het nieuwe -bestuursjaar" zijn wij op zoek naar een nieuwe secretaris. De secretaris is verantwoordelijk voor de ledenadministratie binnen de vereniging, aanmelden van de nieuwe leden bij NOB, verspreiden van de binnengekomen post (veelal via de postbus), notuleren van de bestuursvergaderingen. Daamaast is de secretaris budgettair verantwoordelijk voor het clubblad en de PRllntroducties. Deze twee commissies worden wel gerund door anderen, echter de secretaris is financieel eindverantwoordelijke. Mocht je interesse hebben in deze functie, bel me of spreek me aan op de clubavond. Namens het bestuur, Tom van der Waals, secretaris. Molenstraat 140, Helmond. Telefoon 0492-538545 19
DUKEN 111 (Tom van der Waals) Heb jij een abonnement op het tijdschrift Duiken? LET DAN OP Wanneer je een abonnement hebt op het tijdschrift "Duiken" en ook een abonnement hebt op het bondsblad van de NOB (en als Lutra-lid heb je dat!), dan hoef je voor het blad "Duiken" niet het volle abonnementsgeld te betalen. n plaats van Hf!. 75, betaal je nog, en ik weet niet het precieze bedrag, maar ik dacht Hfl. 45,-. n veel gevallen wordt dit automatisch gecorrigeerd, maar bij sommigen heeft VP-media (de uitgever van Duiken" en OndelWatersporn een acceptgiro gestuurd voor Hf!. 75,-. Neem in dat geval contact op met de abonnementenservice van VP-media in Breda. Het telefoonnummer vind je achterin "Duiken". Zij zullen vragen naar je lidnummer van de NOB, dit is eventueel bij mij op te vragen. Tom van der Waals, secretaris Als onderwatersporter heeft u een specié..le verzekering nodig Schox Assurantiën maakt het u makkelijk... Voor nadere informatie: Telefoon: 0180 513366 LU TRA op het NTERNET (Herbert Ufka) Zoals een aantal van jullie al wel bekend zal zijn, heeft ook Lutra sinds twee jaar een internet-site. Een site betekent dat we informatie (tekst en plaatjes) op een computer hebben staan die via andere computers te zien is. Het internet is de verbinding tussen deze twee computers. Het internet krijgt steeds meer aansluitingen en het wordt daardoor steeds interessanter om als vereniging aanwezig te zijn. Op onze site zijn drie verschillende categorieên informatie te vinden, nl. 1) Een kennismaking met de club. Hier kan een potentiêle duiker zien wat Lutra doet, wat de kosten zijn en hoe hij contact kan krijgen met de club. 2) nformatie direct voor de leden, o.a. de evenementenkalender, geplande cursussen en het vul schema zijn er te vinden. 3) nformatie over de PAD opleidingen. Dit gedeelte is nog niet helemaal af, maar er staat al heel wat op. Gepland is nog een gedeelte met ondelwater/bovenwater duikfoto's. Hier kunnen kleurenfoto's geplaatst worden, dus voor wie denkt leuke foto's te hebben... Voor degene die eens aan het surfen is op het ntemet, bezoek ook Lutra eens. Ons adres is http://www.dse.nllutra Mocht je nog suggesties hebben voor verbetering, of bijdragen om geplaatst te zien, geef dit dan aan mij door: Hemert Ufka tel. 0499-460292 E-mail: lifka@natlab.research.philips.com 20 21
PROCEDURES VOOR OPSTJGEN Procedures voor opstijgen (Uit het manual behorende bij de PAO specialisatiecursus 'Multilevel Duiken' dat is gebaseerd op 'The Recreational Diver's Gulde to Decompressien Theory, Dive Tablas and Dive Computer' 2nd edition, John E. Lewis, Ph.D and KaM W. Schreeves, PAD, 1993) De Underwater Diving Manual dat door Divers Alert Network (DAN) wordt gepubliceerd, beschrijft twee 'levensbedreigende situaties' die direct te maken hebben met de opstijging luchtembolie en decompressieziekte. Beide zijn ze het gevolg van belletjes, m ar de belletjes hebben een verschillende oorsprong. Luchtembohe wordt veroorzaakt door 'gescheurd longweefsel waardoor belletjes in de circulatie komen', terwijl decompressieziekte wordt veroorzaakt als '(geabsorbeerd) stikstof uit oplossing komt en belleijes vormt in de weefsels en de bloedstroom'. Wat s er aan de hand en wat zijn de mogelijkheden? Een opstijgprocedure bestaat uit drie verschillende elementen. Het eerste element is het begin, dat bij recreatieve duikers begint op het moment dat de nietdecompressielimiet wordt bereikt. Een tweede element is een stop op een geringe diepte voor een bepaalde, voorgeschreven periode. Het derde element i de opstijgsnelheid (of opstijgsnelheden). Waar het omgaat S al eerder aangegeven: het voorkomen van luchtembolie en decompressieziekte. De mogelijkheden zijn een verkorte nietdecompressielimiet, een veiligheidsstop en een verminderde opstijgsnelheid. Zijn verkorte nietdecompressielimieten een belangrijk element bij een opstijgprocedure? Uit de experimenten van Spencer en Powell over de nietdecompressielimieten volgt dat er veel te zeggen is voor verdere verkorting van deze limieten. Naar ons oordeel zouden ze moeten worden overgenomen door de hele recreatieve duikgemeenschap ; een oordeel dat door alle organisaties die duikopleidingen verzorgen wordt overgenomen, en ook door de meeste fabrikanten van duikcomputers. Wat s een veiligheidsstop en hoe belangrijk is die? Een veiligheidsstop is een decompressiestop die niet door een duiktabel of een duikcomputer wordt geêist, maar die wordt toegevoegd aan je opstijgprocedure als een voorzorg. De effectiviteit en het belang hiervan is duidelijk aangetoond door proeven in het water door de USC Hyperbaric Chamber op Cataline sland bij de kust van Califomiö. Zoals je kunt zien in Afbeelding 1, tonen proeven met een veiligheidsstop aan dat bij duiken, die via de Doppiertechniek werden gecontroleerd, tot een diepte van 30 meter gedurende 25 minuten (de niet decompressietimiet van de U.S. Navy) een stop op 3 meter gedurende maar 2 minuten het aantal aantoonbare belletjes reduceerde met een factor 5 en een stop gedurende 5 minuten vrijwel alle sporen van belletjes uitwiste. Niemand die deze beperkte maar zeer duidelijke gegevens heeft gezien kan nog serieus de beslissing om een veiligheidsstop op te nemen in zo'n opstijgprocedure ter discussie stellen. 22 23
'" " "'".. ".0 - '" lil ::;; 120 100 801 60 l 40l 20 o! Directe opstijging Stop van 2 m op 3 m Stop 1 minl6 m en 4 min/3 m ; ; : 0 5 15 30 45 60 90 Oppervlakte-interval in minuten Afbeelding 1 experimenten van de veiligheidsstop door de USC Hyperbarc Chamber met gebruik van Doppler techniek Wat is de juiste opstijg snelheid? De U.S. Navy Diving Manual geeft een opstijgsnelheid van 18 meter per minuut aan als de juiste opstijgsnelheid. Of het verlagen van deze opstijg snelheid nodig en waardevol is, is het onderwerp geweest van hevige discussies in de afgelopen jaren., 120 Gevoelsmatig kunnen we verwachten dat de kans op een luchtembolie, dat wordt veroorzaakt door een gescheurde long, afneemt als de opstijgsnelheid afneemt. Een langzamere opstijgsnelheid geeft de duiker namelijk meer tijd om te reageren op het ongemak van longoverrekking, of eenvoudigweg weer te ademen als men niet eens in de gaten had dat er een probleem aan het ontstaan was. Aan de andere kant, met uitzondering van mogelijk een aantal individuele medische problemen, zoals een beschadigde long of een ziekte, heeft 30 jaar ervaring bij de marine, tezamen met de nauwkeurig beheerste en gecontroleerde experimenten van Spencer, Powell, Thalmann en vele anderen, tot de conclusie geleid dat, met een normale ademhaling, een opstijgsnelheid van 18 meter per minuut een redelijke kans geeft dat er een opstijging wordt gemaakt die vrij is van luchtembolie. Als die conclusie terecht is, en er is geen reden om aan te nemen dat dat niet zo is, dan kan een langzamere opstijg snelheid alleen maar worden gerechtvaardigd als een effectieve manier van decompressie. s langzamer beter? n tegenstelling tot luchtembolie, is intuïtie weinig bruikbaar als wordt geprobeerd om de effecten van een verminderde opstijgsnelheid te bepalen op de decompressiestatus van een duiker. We hebben verschillende opstijgprocedures vergeleken: 1.. een rechtstreekse opstijging met 18 meter per minuut; 2..een verminderde opstijgsnelheid van 9 meter per minuut vanaf 18 meter diepte; 3.. een opstijging van 18 meter per minuut met een stop van 3 minuten op 5 meter. Bij alle uitgeprobeerde voorbeelden, waarbij de opstijgsnelheid van 9 meter per minuut werd vergeleken met een opstijgsnelheid van 18 meter per minuut, was inderdaad de stikstofinhoud verminderd, maar alleen maar in de langzaamste compartimenten. Maar alle verminderingen die werden gehaald, waren relatief onbelangrijk. 24 25
-.l! Si " c:."., E c:., > i! 100 Daarbij kwam, dat de vermindering die werd bereikt door een opstijging van 9 meter per minuut, in het niet viel bij de vermindering die werd bereikt door een stop op 5 meter. Computermodellen toonden verder aan dat het maximale voordeel overeenkomt met een stop van 1 minuut op 5 meter. Als je dit resultaat vreemd vindt, denk er dan eens over op de volgende manier: het voordeel van de verminderde opstijgsnelheid is ongeveer gelijk aan het effect van een stop op de helft van de diepte van waar de opstijging werd begonnen voor een periode die gelijk is aan de toegenomen opstijgtijd. Een voorbeeld: het effect van 9 meter per minuut vanaf 18 meter is gelijk aan een stop van 1 minuut op een diepte van 9 meter. Het is duidelijk dat een verminderde opstijgsnelheid weinig effect zal hebben als dat wordt vergeleken met een stop van 3 minuten op 5 meter. 90 80 -j 70 0 - -.. -......,.. _ \ \ \ \... - \ \ \ \ \ \ 9 mtr per minuut \ 3minop5m 30 Diepte n meter 'k-----.. Afbeelding 2 Effectiviteit van een stop van drie minuten bij verschillende niet-decompressieduiken 26 60
Voorziter Marc Verdiesen "._s.,,::retaris T N.v.O.S. Lutra Evenumentan Free<Adam Materialen Jeroen Blommaart BESTUUR EmlelOllen Joop van Wendel dejqode NSTRUCTEURS ACTEVE DJVE MASTERS Bas de Visser H8fbef1 Ufka Eric Delben Marc Verdesen (l.o.) Tom vd Waals (i.o.) Rolt lamerlch8 (.o.) Freek Adam (Lo.) André OkMf&e WHsel Haasnoot Herbert Ufka Marty Linn.mans Loteratuur EN...
Hebben veiligheidsstops hetzelfde voordeel op alle duiken? Het is belangrijk om te weten dat een veiligheidsstop van 3 minuten altijd een meer effectieve manier van decompressie is dan een verminderde opstijgsnelheid. Afbeelding 2 laat zien dat geen van twee erg effectief is als gedoken wordt tegen de grenzen van de U.S. Navy tabellen op geringere diepte. De afname van de stikstofinhoud (vergeleken met de nietdecompressielimieten van de U.S. Navy) die door beide methodes wordt bereikt, is minder dan 5% voor dieptes minder dan 18 meter. Als we het decompressiemodel van Haldane hierin betrekken, dan is de reden duidelijk. Voor duiken dieper dan 30 meter beheersen snelle compartimenten de duik en die geven snel stikstof af tijdens een veiligheidsstop. Maar als we ondieper komen, verschuift dit naar de langzamere compartimenten, waardoor de stop op 3 meter steeds minder effectief wordt. Als we het probleem omdraaien en vragen welke veiligheidsstop vereist is om de stikstofinhoud te verlagen tot 90% van de marinelimieten, dan hangt het antwoord erg af van de diepte, zoals dat wordt getoond in Afbeelding 3. Een veiligheidsstop zo kort als 1 minuut na een niet decompressieduik naar 50 meter is zeer effectief, maar een vergelijkbaar resultaat na een nietdecompressieduik naar 12 meter vereist meer dan 20 minuten. Ook in Afbeelding 3 is een lijn te zien die 10% van de duiktijd aangeeft en dat lijkt een redelijke benadering. Als we in gedachten houden dat dit een theoretisch model is, dan lijkt een juiste veiligheidsstop 3 minuten of 10% van de duiktijd (neem de grootste van deze twee waarden) het best van toepassing. n het kort kunnen we dus concluderen dat een verminderde opstijgsnelheid tot onder 18 meter niet is gerechtvaardigd. Het is niet nodig voor het voorkomen van decompressieziekte of luchtembolie en als een methode voor decompressie is het theoretisch ineffectief en heeft het geen experimentele basis. 27
40, ==== - c: 2 301 \ \.- 2 \ Veiligheidsstop (min) 10% van de duiktijd.. >. g-",j 1 \ Vi \,;; \ -" \.. 10,. "Cii l,. > -.- -... ---* o +1---------,----"".. ---'.::---------j o 30 Diepte in meter 60 Op welke opstijgsnelheid zijn duikcomputers gebaseerd? Vrijwel alle handleidingen bij duikcomputers geven aan dat een opstijgsnelheid van minder dan 1 B meter per minuut moet worden gevolgd en tijdens onze proeven, die allemaal werden uitgevoerd met een opstijgsnelheid van 18 meter. per minuut, begonnen alle duikcomputers te knipperen en te piepen, enzovoort; we kregen nog net geen elektrische schok. Sommige adviseren de gebruiker om een variabele opstijgsnelheid aan te houden en sommige opstijgsnelheden zijn maar 6 meter per minuut. We kunnen niets meer doen dan de lezer adviseren rechtstreeks contact op te nemen met de fabrikant om hem te vragen welke, als die er al zijn, de noodzakelijke eisen zijn voor het ontwerp van een duikcomputer. Tot men anders wordt geadviseerd door de fabrikant, kun je je het beste houden aan de opstijgprocedures die door de handleiding bij de computer wordt aanbevolen. Afbeelding 3 Vergelijkbare veiligheidsstop bij verschillende niet-decompressieduiken Kan het kwaad? Niet direct. Maar als duikers ten onrechte geloven dat het een effectieve methode voor decompressie is, dan zouden ze misschien een veiligheidsstop kunnen overslaan. De experimenten van de USC Hyperbaric Chamber toonden aan dat een veiligheidsstop waarschijnlijk een even geldig concept is als de wetten van Newton, maar dat een langzamere opstijgsnelheid waarschijnlijk beter kan worden geassocieerd met alchemie. 28 29
GROTDUKEN (Rob Vader) Het laatste weekend staat voor de deur en het is steenkoud. k ben net terug uit Chicago waar het ook de hele dag vroor, maar de Ardennen zijn niet veel beter. Dit laatste weekend moet ik ook nog voor het eten zorgen en aangezien ik niet de beste kok ben, wordt het een pan met snert opwarmen. Dat past goed bij de kou Als we dit weekend door zijn dan mogen Piet en ik ons 'Cavem Divers' noemen. We gaan er voor. Deze keer moeten we ook nog iemand anders meenemen en dus wordt het aanhang-wagentje van Piet achter mijn auto vastgemaakt. Nadat alles is ingeladen rijden we naar het station waar we A an zullen ophalen. Hij heeft geen auto en ik vraag me af hoe hij al zijn spullen meeneemt. Terwijl ik sta te wachten gaat Piet binnen kijken. Even later komt hij terug met iemand en ze duwen beiden een.... winkelwagentje. Daarin liggen zijn spullen en niet zo zuinig ook. Omdat er met de trein geen flessen mogen worden vervoerd, zitten die in een tas verstopt. Dat maakt die tas niet lichter! Maar goed, alles inladen en het wagentje aan de ketting leggen aan een paal. Dat hebben we zondag weer nodig. Op weg! Onderweg gaat het gesprek al snel over de NOB... het is het weekend nadat ik de laatste Onderwatersport heb gelezen, dus de insiders weten het weil n de Ardennen aangekomen blijkt alles bevroren te zijn en hier en er ligt sneeuw. Dat belooft wat. We hebben afgesproken bij de hertlerg en rond een uur of twaalf zijn we compleet. Dit keer zijn we met zeven man, dus dat wordt gezellig als straks die snert zijn uitweg begint te zoeken in de slaapzaal, maar dat is een probleem voor later. Deze zaterdag staat voor het eerst een 'echte' grot op het schema. Tot nu toe hebben we alleen nog maar in groeves gedoken en ik zie er naar uit om in een 'echte' grot te duiken. Na wat zoeken en wegversperringen weghalen komen we op de plaats van bestemming aan. Het blijkt een stroompje te zijn dat uitmondt in een rivier en het komt uit een gat van niet meer dan een halve meter in het vierkant. Het water stroomt ons uit het gat tegemoet, maar dat lijkt geen probleem. Eerst wat koffie en dan worden de buddyteams ingedeeld. Deze keer gaan Piet en ik als tweede team naar binnen en we gebruiken de buddy methode. Dat betekent dat we beiden gebruik kunnen maken van onze eigen set en dat heeft zo zijn voordelen weten we inmiddels. Het is inmiddels ijselijk koud en ik voel hoe mijn voeten steeds kouder beginnen te worden; dat belooft wat! Het eerste paar heeft zich inmiddels aangekleed en daalt af naar het riviertje. Als ze langzaam en met wat moeite (veel ruimte is er niet!) naar binnen zijn gegaan, zien we hun vinnen langzaam verdwijnen in het heldere water. We verwachten dat ze ongeveer 20 minuten weg zullen blijven, maar tot onze verbazing komen na een paar minuten de vinnen alweer terug. Als eerst de voeten terug komen hebben ze blijkbaar geen kans gezien om zich om te draaien en ik bereid me vast voor op een teleurstelling. Als ze op de kant staan blijkt de reden. Eentje durft niet verder te gaan; zijn bril liep vol en hij voelt zich niet zo op zijn gemak en besluit de duik af te breken. Zijn buddy heeft een dubbel uitgevoerde set flessen en kan dus alleen naar binnen. Hij heeft ook al flink wat ervaring en maakt een leuke duik. Het zicht is goed, alleen de lijn die hij gebruikt is niet lang genoeg om achter in de grot tot in de luchtkamer te komen. k denk 'Dat zal mij niet gebeuren' en ik pak mijn kleine haspeltje. 30 31
We wachten even, want de stroming is prima om het zicht weer wat op te krikken. We zien de modder uit het gat stromen en gaan ons aankleden. Omdat de grond bevroren is, pakken we een paar pallets om op te staan. Het is ijselijk koud en ik hoop dat ik niet onderkoeld raak tijdens de duik. k probeer me zo snel mogelijk aan te kleden en sta even later samen met Piet in het water van het riviertje. k ga voorop en maak mijn leeflijn vast aan de al aanwezige gidslijn (een zware elektriciteitskabel). Mijn lamp doet het goed en we gaan naar binnen. k ga op mijn buik in de rivier liggen en kijk door het gat naar binnen. Het is prachtig helder water en ik kan meters ver kijken. Vlak bij de uitgang zwemmen heel wat vissen en dat is voor de verandering ook wel weer eens leuk. Daama trek ik me naar binnen en bevind me in de grot. Het is onwezenlijk. Door zo'n klein gat zijn we een compleet afgesloten ruimte binnen gegaan. Dit is iets (en ik besef het nu extra) dat duidelijk verder gaat dan het recreatieve duiken. k zwem naar achter de grot in en probeer zo min mogelijk stof op te warrelen (helaas tevergeefs). Na een paar meter voel ik dat mijn arm blijft haken en ik kijk achterom. Mijn leeflijn die met een carabine vast zit aan de gidslijn in de grot, is blijven haken achter een ankerpunt. k stop en draai me om om mijn leeflijn over te zetten tot voorbij het ankerpunt. Je kunt je wel voorstellen wat dit voor het zicht betekent! Maar we gaan dapper verder en ik besef plotseling dat ik helemaal niet oplet of Piet me wel volgt... minpuntenl! k kijk achterom en zie hem niet. k wacht even en wil al teruggaan maar dan zie ik zijn drie lampen naar mij toekomen. nmiddels heb ik een belangrijke beslissing genomen: ik vertrouw niet meer op een buddy in dit soort grotten (het is er trouwens ook veel te nauw voor). Grotduiken is in principe in je eentje duiken en dat is iets waar ik mijn materiaal op zal moeten aanpassen: twee automaten, aangesloten op twee aparte eerste trappen, die je ook nog zelf kunt bedienen. k zie helaas ook de kassa weer rinkelen! nmiddels is Piet bij me aangekomen en we zwemmen verder. k doe echt mijn best om niet te veel rotzooi te maken, maar af en toe moeten we door zulke nauwe doorgangen, dat het me echt niet lukt. Uiteindelijk komen we aan op het punt waar de aanwezige lijn in de diepte verdwijnt door een te klein gat (of je zou je set af moeten doen en erachteraan zwemmen en daar voel ik niet zo veel voor!) naar een diepte van 50 meter. k besef inmiddels dat ik voor de eerste keer meemaak dat ik tijdens het duiken mezelf warmer voel worden. Later bleek dat bij meerderen zo te zijn en dat is dan weer het voordeel van zo'n grot. k maak mijn haspel vast aan het punt waar de lijn afdaalt en ga verder naar achter en omhoog. Even later slaan Piet en ik in de achterste luchtbel. Ook hier blijkt weer een grapjas ons te zijn voor geweest. Er staat een plastic buste en ik hoor dat nadat het derde paar is geweest er een paar modderige handen staan op strategische plaatsen. Het is tijd om weer terug te gaan. Het zicht is hopeloos slecht geworden en ik heb flink wat moeite om mijn haspel weer los te maken. Maar tja, 95 dollar is toch wel veel geld. Uiteindelijk lukt het en ik zie geen hand meer voor ogen. Gelukkig heb ik mijn leeflijn vastgekoppeld aan de gidslijn en ik zwem naar buiten. Na een paar meter merk ik dat ik niet meer verder kan. Voor me en naast me zitten rotsen waar ik niet omheen kan. Hoe kan dit? Een licht gevoel van paniek maakt zich van me meester. k kan het goed onderdrukken en besef dat er toch echt een uitgang moet zijn als ik de lijn maar volg! k probeer rustig na te denken om te achterhalen wat er gebeurd is, want het is duidelijk dat ik hier niat verder kan. k moet zelfs oppassen dat ik niet echt vast kom te zitten. Dan schiet het me te binnen: ik heb vergeten om mijn leeflijn aan mijn andere pols vast te en dus in het te smalle gedeelte van de doorgang probeer te duiken. Dit stelt me gerust en ik verzet mijn laeflijn. Dan gaat het ineens weer prima. 32 33
k zie in de verte dat Piet me al een beetje tegemoet komt en lichtsignalen geeft. k beantwoord ze en samen gaan we naar buiten. Het was een zeer geslaagde duik en een bijzondere ervaring. Snel omkleden, want buiten is het niet warmer geworden Nadat het derde paar het water is in geweest, gaan we weer op weg naar de herberg. k mag deze keer iedereen van eten voorzien en na een poosje is het gasstel (en de tegels er omheen) bedekt met flink wat snertspetters (lastig hoor die exploderende snert vulkaantjes). Die avond komen we weer als onvermijdelijk op de NOB. DSA heeft namelijk te horen gekregen dat ze niet zullen worden geaccepteerd als club bij de NOB omdat iemand van de Nederlandse Speleologische Vereniging bezwaar heeft ingediend omdat de naam ooit vroeger is gebruikt door een werkgroep die ter ziele is. We vermoeden dat er meer achter zit, zoals de NOB die bezig is zelf een cursus grotduiken op te zetten. De vraag ligt heel duidelijk op tafel of de NOB wat te bieden heeft aan DSA, of dat het misschien verstandiger is om ons aan te sluiten bij een intemationale grotduikers vereniging. We zien wel op de komende ledenvergadering (bij iemand thuis, dat is het voordeel van een kleine club). De volgende dag wordt doorgebracht in een paar zeer mooie druip steengrotten. Deze keer geen touwenwerk, want dit wordt beschouwd als een horizontale grot. k sta opnieuw versteld van de gaatjes waar we ons doorheen wurmen, maar het is vaak de moeite waard en we zien prachtige stalactieten en stalagmieten. Dan is het tijd om het weekend en de cursus af te sluiten. We krijgen allemaal een brevet en mogen ons nu 'Cavem Diver' noemen, althans binnen DSA, want daarbuiten is het niet erkend, maar dat is niet zo'n probleem. A met al is ons grotduikavontuur voorlopig ten einde. n het voo aar gaan we vast nog wel een paar keer, maar dan moeten we onze spullen wel wat aanpassen. Het is echt de moeite waard geweest. VOOR JOU GELEZEN... (Rob Vader) Toedienen van zuurstof tijdens Eerste Hulp (1) n een tweetal artikelen zal ik dieper ingaan op het toedienen van zuurstof bij de eerste hulp na een duikongeval. Deze artikelen kunnen natuurlijk nooit de training in het gebruik van de zuurstofset vervangen en ik wil je dan ook van harte aanbevelen om een keer de cursus van Divers Alert Network (DAN) te volgen als die wordt aangeboden. Helaas zijn we niet in staat om die door onze eigen instructeurs te laten geven. Toch hebben een aantal van ons deze cursus al gevolgd en waren er enthousiast over. Als er voldoende belangstelling bestaat vanuit de vereniging, dan kunnen we natuurlijk wel iemand laten komen of met een groepje ergens anders de cursus volgen. Laat het mij of Eric even weten. Ook kun je natuurlijk bij een duik van Lulra eens een keer naar de zuurstofset kijken en hem aansluiten. k denk dat dat voor de meesten van ons wel weer eens een keer nodig is. Denk eraan dat je in een werkelijke ongevalssituatie niet is staat bent om even te mogen oefenen. Het artikel komt uit The Undersea Joumal (het blad van PAD), 3de kwartaal 1994 en is geschreven door een autoriteit op duiken; John Lippmann. k zal dat in twee stukken publiceren; eentje over zuurstof en zijn functie; het tweede over de beschikbare materialen en systemen. Als derde zal ik een stuk maken over de procedures voor het toedienen van zuurstof, maar dat moet ik nog opzoeken. Rob Vader Rob Vader 34 35