Bert-Jan Brussaard (CDA) Aline Knip (D66)

Kerkenvisie Voorzitter Aline Knip Tijd Zaal Soort Bijeenkomst: Werkvorm bijeenkomst Geagendeerd door: Doel van de bijeenkomst Betrokken ambtenaren/ Presentatoren Meepraters Portefeuillehouder(s) Aanwezige griffiemedewerker(s) Programma Vervolg 19.30-21.00 uur Jacobuskerk Bespreken commissiebrief Regulier Jolande Uringa, (ChristenUnie), Bert-Jan Brussaard (CDA) Aline Knip (D66) De raad hoort graag de mening van betrokkenen. Bettina van Santen, Erfgoed Alice Gut, Erfgoed Fons Mathot, Jacobuskerk Jan Eijrond, Parochie St.-Martinus Utrecht Bert Buirma, Gerardus Majella Parochie Appie Alferink, ZIMIHC Pia Verhoeven, Museum Catharijneconvent, Utrecht Ben van Diest, RK geloofsgemeenschap Antoniuskerk, ir Ljubinka Vukanic MTD, Task Force Toekomst Kerkgebouwen Paul van der Boom, namens Best Life Church Sylvia Pijnenborg, BOEi Maarten van Ditmarsch, Protestantse Gemeente Utrecht (PGU) Kees Geldof Marlies Smeets Meepraters aan het woord Vragen raadsleden De gemeenteraad debatteert over dit onderwerp tijdens de vergadering van de commissie: Stad & Ruimte van 12 mei. Onderwerp en doel van de bijeenkomst Menig kerkgebouw sluit de deuren. Dikwijls is sprake van een rijks- of gemeentelijk monument. De raad wil in gesprek met beheerders en betrokkenen van religieus erfgoed over de dreiging van sluiting, leegstand en exploitatie. In het bijzonder over kerken met monumentenstatus. Motivatie De fracties van de ChristenUnie, CDA en D66 willen graag in gesprek met beheerders en betrokkenen van religieus erfgoed (met gemeentelijke of rijks-monumentenstatus) over de dreiging van sluiting, leegstand, exploitatie-kansen (gebruik en verduurzaming) en onderhoudslasten. Bijdragen Jan Eijrond, Parochie St.-Martinus Utrecht Stand van zaken onze Gemeentelijke monumenten Aloysius, Paulus en de Gertrudiskerk actuele informatie over de genoemde gebouwen ; Aloysius pastoraal centrum Utrecht, Wilhelminapark Paulus inloop huis, Tuindorp, Gertrudis herbestemming Pastorie, Rivierenwijk 1

Bert Buirma, Gerardus Majella Parochie, Luisteren naar het beleid en toelichten wat het belang is om kerkgebouwen te handhaven in een stad. Appie Alferink ZIMIHC Ik kom in eerste instantie om mee te praten. Pia Verhoeven, Erfgoedspecialist, Museum Catharijneconvent, afdeling Erfgoed in Kerken en Kloosters Museum Catharijneconvent pleit voor het opstellen van een integrale gemeentelijke Kerkenvisie, waarbij op een verantwoorde manier keuzen worden gemaakt en waarbij verschillende zaken worden meegewogen. Utrecht kerkenstad De stad Utrecht is van oudsher een echte kerkenstad; de allereerste Nederlandse Aartsbisschop, Willibrord, resideerde in Utrecht en ook nu nog is Utrecht het kerkelijk centrum van Nederland. In de stad is niet alleen het hoofd van de Rooms-katholieke Kerkprovincie gevestigd, de Aartsbisschop van Utrecht, maar bijvoorbeeld ook het Landelijke Dienstencentrum van de Protestantse Kerk in Nederland en het collegiaal bestuur van de Oud-Katholieke Kerk. De vele prachtige kerkgebouwen getuigen van deze centrumfunctie en deze lange kerkelijke geschiedenis. Het is dan niet verwonderlijk dat zich in de stad Utrecht ook Museum Catharijneconvent bevindt, het nationale museum voor Christelijke kunst en cultuur. Gebouw in samenhang met interieur Momenteel sluiten in Nederland gemiddeld twee kerken per week. Bij een kerksluiting moet niet alleen een passende herbestemming worden gezocht voor het gebouw, maar ook voor de kerkelijke interieurs en interieurstukken. Je moet hierbij denken aan de altaren, preekstoelen, schilderijen, beelden, religieus zilverwerk, religieuze gewaden etc. De Nederlandse kerken beheren wellicht de grootste verzameling kunstvoorwerpen en historische objecten in Nederland. Medewerkers van Museum Catharijneconvent ondersteunen kerken bij het vaststellen van de cultuurhistorische waarde van de interieurs en bemiddelen bij eventuele herbestemmingen. Vaak vormt het historisch interieur en exterieur van een kerk een ensemble. Binnen ons nationale culturele erfgoed worden weinig zaken zo met teloorgang bedreigd als het historisch interieur met zijn meubilering en andere objecten. Kerkenvisie De Gemeente Utrecht kent 73 beschermde kerken en kerktorens. Deze religieuze gebouwen zullen zeker niet allemaal als kerk behouden kunnen worden en sommige zijn al herbestemd. Er zullen keuzes moeten worden gemaakt. Momenteel besluiten de eigenaren van de gebouwen, de diverse kerkgenootschappen, welke gebouwen kerk blijven en welke gebouwen worden herbestemd. Vaak spelen economische redenen hierbij een grote rol. Het is dan dikwijls voor een eigenaar niet aantrekkelijk een historisch gebouw als kerk in stand te houden. Dit is immers veel duurder qua instandhoudingskosten dan het exploiteren van een modern pand. Het in stand houden van een monument is dan ook niet de kerntaak van een kerkgenootschap. Om het behoud van een representatief deel van de kerkgebouwen en interieurs te waarborgen voor Utrecht pleit Museum Catharijneconvent voor het opstellen van een integrale gemeentelijke Kerkenvisie. Behouden is kiezen, maar dan moeten deze keuzen wel op een verantwoorde manier worden gemaakt. Er moet intensief contact zijn tussen gemeente, de kerkelijke organisaties, de parochies/kerkelijke gemeenten en relevante erfgoedinstellingen, zoals bijvoorbeeld Museum Catharijneconvent wat betreft de interieurs. De gemeente zou samen met deze stakeholders tot een integrale kerkenvisie moeten komen, waarbij verschillende zaken worden meegewogen: zijn er vitale geloofsgemeenschappen, hoe is het neven- of herbestemmingspotentieel, 2

is overdracht aan een migrantengeloofsgemeenschap een optie, hoe is de demografische samenstelling rondom een kerk (is er draagvlak, kennis, menskracht, geld om vanuit een wijk iets te betekenen, of juist helemaal niet), etc. Bij het opstellen van een dergelijke visie moet men niet te bang zijn om het gemeentelijk monumentenbestand eens kritisch tegen het licht te houden, zeker ook in relatie tot het rijksmonumentenbestand van de gemeente. Met de juiste partners of ondersteuningsmogelijkheden kan het dan soms toch mogelijk blijken juist de historische, in het stadsbeeld duidelijk aanwezige kerk, als kerk in stand te houden. Ben van Diest, namens RK geloofsgemeenschap Antoniuskerk, Kanaalstraat 200. Tekst volgt nog ir Ljubinka Vukanic MTD, Task Force Toekomst Kerkgebouwen als ruimtelijk adviseur wil ik het belang van een integrale kerkenvisie (en pilot) graag onder aandacht brengen zowel voor Utrecht als landelijk. Tevens wat over de erfgoedstatus en de effecten ervan op de omgeving: wijk, stad ("erfgoed op waarde geschat "Platform 31 2013). Paul van der Boom, namens Best Life Church Het belang van de kerk (actief) voor de inwoners van de stad. Onze werkzaamheden schelen de stad Utrecht/de overheid tienduizenden euro's per jaar Ik wil zelf de raad toespreken wat we doen als kerk om mensen te helpen. We hebben 4 diensten op zondag en 52 groepen over de hele stad en in de omgeving. Deze groepen zorgen in klein verband voor de mensen die bij haar om hulp komen. Dit betreft zowel praktische als psychosociale hulp. Vanwege de 'sfeer van liefde' die veel mensen ervaren en vanwege het opbouwende karakter van onze bezigheden komen veel mensen in de buurt van de kerk (Vorstelijk Complex) wonen: zo maken zij deel uit van een 'gemeenschap' in de stad. Onze kerk (ongeveer 650 bezoekende leden per zondag) bestaat uit zo'n 50 nationaliteiten en vele culturen die in harmonie en eenheid met elkaar omgaan. Sylvia Pijnenborg, Adjunct Directeur BOEi BOEi Nationale Maatschappij tot Behoud, Ontwikkeling en Exploitatie van Industrieel Erfgoed Maarten van Ditmarsch, Protestantse Gemeente Utrecht (PGU) Visie over religieus erfgoed in onze stad. De PGU heeft is momenteel eigenaar van 15 kerkgebouwen waarvan 5 rijksmonument en 7 gemeentelijk monument zijn. Daarnaast zijn wij eigenaar van 2 kapellen en een aantal buurtcentra en dienstwoningen en huren wij, veelal samen met anderen 15 vierplekken in ziekenhuizen, zorgcentra en penintiaire inrichtingen. Ja, wij kennen ook krimp in een aantal wijkgemeenten maar ook groei van actieve gelovigen en inkomsten zoals in de Nieuwe Kerk in Wittevrouwen en de Jacobikerk Allereerst de algemene opvatting van protestanten over kerkgebouwen resp. stenen. Protestanten kenmerken zich door de nadruk op het woord (verkondiging, uitleg) te leggen en kennen derhalve niet veel religieuze waarde aan het gebouw, de stenen toe. Dit in tegensteling tot de Rooms-Katholieken. Vond men ons vroeger in het open veld (de Hagenpreken) en schuren, thans worden ook door vele groepen protestanten nog zalen in o.a. scholen en centra gehuurd. Ik wil maar zeggen dat bij krimp en minder financiële inkomsten eigenlijk eerst op het gebouw en minder op het personeel (predikant e.d.) bezuinigd zou moeten worden. De werkelijkheid is vaak een andere waar mensen zeer gehecht kunnen raken aan hun vierplek/ kerkgebouw, zeker als dit een mooi gebouw is. Niets menselijks is ook ons vreemd. Kerkelijke monumenten hebben een bepaalde waarde voor de stad. Daarover is door deze en vorige gemeenteraden dikwijls gesproken. Ook in de plannen voor culturele hoofdstad 2018 hadden kerken met hun rijke orgelbezit een prominente plek. Utrecht kerkenstad is dan ook een toeristische trekker met het nodige 3

economische effect dat graag door dit en vorige colleges van B&W naar voren wordt geschoven/gepromoot. En dan is het, zacht uitgedrukt, merkwaardig dat het huidige college zegt dat kort na de plotse afschaffing van de kerkenregeling - een kerkenvisie niet meer aan de orde is waar dat ruim een jaar geleden nog toegezegd is. Is of komt er dan een brede visie op erfgoed waarin kerken niet meer niet meer specifiek bezien worden? De argumenten waarom een eigen visie van de gemeente Utrecht, mede gezien haar regie functie over erfgoed, nodig is zijn al enkele malen met u besproken. Kort samengevat, de uniciteit van Utrecht met haar vele kerken ook als landmarks in de binnenstad en de wijken, de toenemende maatschappelijke en multifunctionele functie die kerkgebouwen naast hun religieuze functie hebben (denk bijv. aan opvang vluchtelingen, voedselbanken en ontmoetingsplekken voor de buurt, maar ook voor muziekuitvoeringen, verenigingen en buurtactiviteiten). Kerken fungeren ook Identiteitsdragers in de wijken, mits goed onderhouden. Een aantal jaren geleden heeft de gemeente Utrecht een groot deel van de Utrechtse kerken tot gemeentelijk monument verklaard en wel vanuit de visie dat deze gebouwen een blijvende waarde voor de samenleving hebben en voor de toekomst behouden moeten blijven. Met de afschaffing van de kerkenregeling en bij ontstentenis van een visie vindt de PGU dat de gemeente Utrecht dan ook consequenties van non beleid moet trekken. Mochten kerkgebouwen van de PGU in de toekomst ingrijpend verbouwd worden dan staat de gemeentelijke monumentenstatus dat, gezien de vele voorwaarden die gesteld worden, vaak in de weg en veroorzaakt kostenverhogingen die geheel voor onze rekening komen. Het kost ons geld om die gebouwen in de door de gemeente gewenste staat te houden. Dan komt er een moment waarop wij ons gaan afvragen of we niet beter zonder die gemeentelijke monumentenstatus verder moeten gaan. Instandhouding van gemeentelijke monumenten is immers niet onze kerntaak!! De resterende regelingen van de gemeente voor gemeentelijke monumenten zijn veelal voor ons niet interessant. Onze gebouwen zijn goed onderhouden waardoor een beroep op het Utrechts restauratiefonds niet/nauwelijks nodig zal zijn. Leningen moeten overigens altijd worden afgelost en technische expertise hebben wij intern ook vaak voor handen. Wat wel weer zoden aan de dijk zet is meer flexibiliteit in de bestemmingsplannen in te voeren waardoor ingrijpende verbouwingen voor een meer multifunctionele bestemming bijvoorbeeld voor woningbouw bij verkoop makkelijker wordt en betere revenuen creëert. Op mijn lagere school leerde ik vroeger het gezegde de kerken van goud, de mensen van hout en omgekeerd de kerken van hout, de mensen van goud. Hopelijk kunnen wij voor ons erfgoed, een ieder naar zijn verantwoordelijkheden, gezamenlijk een visie en passende maatregelen waaronder herbestemming vinden. Fons Mathot, voorzitter locatieraad Jacobus U bent hier vanavond op de juiste plek voor het thema: Kerkenvisie. We zitten hier nl. in de linker zijbeuk van de Jacobuskerk. Als u omhoog kijkt zult u de kerkarchitectuur herkennen. Een kleine 20 jaar geleden is deze ruimte afgescheiden van de kerk en kreeg het de naam Ludgerzaal. Een prima ruimte voor vergadering, koorrepetities, koffie na de kerkdiensten en foyer tijdens concerten, lezingen en andere bijeenkomsten. Ook de andere zijbeuk is voor hergebruik ingericht en fungeert nu als Voedselbank. Iedere vrijdag maken zo n 150 mensen gebruik van deze voorziening. En hiermee zitten we middenin het thema van vanavond. Wat kun je allemaal met kerkgebouwen doen? Hoe kun je deze monumentale panden behouden? Wat is de visie die de gemeente Utrecht hierover heeft? Visie betekent weloverwogen mening. Wij waarderen het dat u daarvoor vanavond hier komt luisteren. Iets wat vanuit het bisdom maar node wordt gedaan. We willen drie onderwerpen kort bespreken: 1 voorgeschiedenis 2 recente activiteiten 3 sociaal-culturele betekenis van de Jacobuskerk in de wijk Zuilen 4

Voorgeschiedenis De Jacobuskerk is gebouwd in 1956 en is meegegroeid met de wijk na de annexatie van Zuilen binnen Utrecht. Toentertijd was dit de derde katholieke kerk in Zuilen. In de 70-er jaren is de monumentale Ludgeruskerk aan de Amsterdamsestraatweg afgebroken. En twintig jaar later volgde de Salvatorkerk. De Jacobuskerk is daarmee nu nog de enige RK kerk voor een totale bevolking van 40.000 mensen. De kerk heeft altijd een belangrijke sociale rol vervuld. Denk aan het contact met de scholen, wijkzorg, opvang van mensen, caritas en voedselbank. Er is ooit becijferd dat de gemeente Utrecht miljoenen bezuinigt door het vrijwilligerswerk van de kerken. Recente activiteiten Net als u hebben wij, eind november vorig jaar, uit de krant moeten vernemen dat deze kerk, samen met nog vier andere kerken in Utrecht NW, gesloten gaat worden. Wij zijn daartegen in verzet gekomen. We hebben daarbij voortgeborduurd op de nieuwe invulling van dit gebouw. Al jaren is er een levendig gesprek gaande met wijkondernemers. Wij verhuren ruimte voor vergaderingen, concerten, repetities voor o.a. de Nieuwe Philharmonie Utrecht met als dirigent Johannes Leertouwer. Er is door Vrienden van de Jacobuskerk een Stichting opgericht om middelen voor het behoud en de verdere bloei van de kerk te genereren. De laatste weken heeft ook de pers ons ontdekt, getuige artikelen in het AD en interviews op Radio I en RTV Utrecht. Gaat dit kerkgebouw op deze prachtige locatie aan dit plein, de omringende tuin, de pastorie verdwijnen? Wij dachten van niet. Het biedt mogelijkheden om een spiritueel oplaadpunt te zijn voor jong en oud in de wijk Zuilen. Wij hebben contacten met andere kerkgenootschappen, ook met mensen van de moskee. Waar we wel moeite mee hebben is met de import als de best Life Church, omdat die sektarisch opereert. Toekomst van de Jacobuskerk De specifieke eisen die de RK kerk stelt aan kerkgebouwen bij eventuele verkoop kent maar twee routes: ofwel overname door een vergelijkbare gemeenschap als de onze (niet aannemelijk), dan wel door een andere ondernemer. Deze mag er, vanwege een eeuwigdurende kettingbedinging, geen appartementen van maken, dus afbreken is dan de enige optie. Afbraak van dit gemeentemonument zou toch wel jammer zijn. U krijgt straks, na deze bijeenkomst, nog de gelegenheid voor een korte rondgang door de kerk o.l.v. onze archivaris. Dat zal zeker bijdragen aan uw visie, uw letterlijke kijk op de kerk. Tot slot Wij hebben kort en goed hard gewerkt aan het beschrijven van vitale alternatieven die de kerk voor haar kernfuncties en sociale doelen kunnen behouden. Wij willen dat graag doen met de sociale partijen in de wijk. Graag zouden we daarbij de steun van de Raad aan onze kant voelen. Met als motto: de Jacobus is sociaal-cultureel een kerk van de wijk en voor de wijk. Wij doen dit alles in dialoog met het bisdom. Maar het bisdom is niet zo dialogisch ingesteld, getuige de reactie op de petitie aan de Maliebaan. Het aantreden van één pastoor voor heel Utrecht (haast een onmogelijke opgave) geeft mogelijkheden voor nieuwe inzichten. Citaat van hem: Ik ga niet even een paar kerken sluiten. Wij hopen vanuit het Stadsbestuur op begrip en steun voor de sociale en culturele dimensie van deze kerk. Dit raakt wel degelijk het sociale beleid in dit specifieke deel van Utrecht. Van Zuilen, voor Zuilen en door Zuilen is het motto hier. In de nieuwe opbloei van de wijk past een voortbestaan van de Jacobuskerk. 5