Cultureel erfgoed in Horizon 2020: kansen voor onderzoek en innovatie Jeroen Arts, 22 april 2015 Onderzoek en innovatie op het gebied van cultureel erfgoed binnen Horizon 2020 (H2020) lijkt een ondergeschoven kindje, maar niets is minder waar. Voor cultureel erfgoed zijn er zeker kansen. Nu doet Nederland het goed in binnen H2020, maar op het gebied van cultureel erfgoed is nog veel te halen. Dit artikel heeft als doel de kansen te schetsen en geïnteresseerde partijen te informeren. Cultureel erfgoed Voordat we ingaan op cultureel erfgoed in H2020, is het goed om vast te stellen wat er onder cultureel erfgoed wordt verstaan. Cultureel erfgoed is de erfenis van fysieke artefacten en immateriële eigenschappen welke door de voorouders aan een gemeenschap is nagelaten en door deze groep of samenleving als waardevol wordt erkend, als onderdeel van de identiteit wordt gezien en wordt doorgegeven aan toekomstige generaties. Het valt uit te splitsen in materieel roerend erfgoed (verplaatsbare objecten zoals schilderijen, beelden, meubels, etc.), materieel onroerend erfgoed (niet verplaatsbare objecten zoals bouwwerken, landschappen, archeologie, etc.) en immaterieel erfgoed (niet fysieke zaken zoals gewoonten, gebruiken, tradities, dialecten, feesten, rituelen, ideeën, etc.). Aan de hand van deze definitie is het nu gemakkelijker om de kansen voor onderzoek en innovatie op het gebied van cultureel erfgoed binnen H2020 te benoemen. Maar eerste zal H2020 worden ingeleid. Horizon 2020 De Europese Commissie (EC), gesteund door de Europese leiders en de leden van het Europees Parlement (EP), wil door middel van de Europa 2020-strategie economische groei stimuleren, de concurrentiepositie van de Europese Unie (EU) verbeteren, banen creëren en maatschappelijke problemen aanpakken. Onderzoek en innovatie zijn essentieel om deze doelen te bereiken. H2020 is dan ook een belangrijke, zo niet het belangrijkste, onderdeel in de toekomststrategie van de EC, en heeft als doelen: reageren op de economische crisis door middel van investeringen in groei en werkgelegenheid; reageren op de zorgen van mensen over hun levensonderhoud, veiligheid en milieu; het versterken van de positie van de EU op het gebied van onderzoek, innovatie en technologie. De EC heeft iets meer dan 70 miljard euro gereserveerd voor H2020 (2014-2020) en heeft een uitgebreide programmastructuur ingericht. Deze valt uit te splitsen in de drie pijlers Excellent Science, Industrial Leadership en Societal Challenges, en in de drie minder bekende crosscutting themes: Science with and for Society, Fast Track To Innovation en Spreading excellence and widening participation (zie ook: http://ec.europa.eu/programmes/horizon2020/ h2020-sections).
H2020 is in chronologische en thematische zin de opvolger van het Zevende Kaderprogramma (KP7) van de EU. H2020 verleent via verschillende financieringsinstrumenten en op basis van excellentie financiering aan internationale consortia, onderzoekers en instellingen. Hieronder vallen in dit geval de stakeholders uit industrie -met inbegrip van het MKB-, onderzoeksinstellingen, overheden, en publieke en private organisaties op het gebied van cultureel erfgoed. In KP7 was onderzoek en innovatie op het gebied van cultureel erfgoed vooral gericht op het beter beoordelen en begrijpen van de mechanismen waardoor schade aan cultureel erfgoed ontstaat. Er werd gezocht naar de beste instrumenten om cultureel erfgoed te beschermen of te restaureren. Onder H2020 is er ruimte gekomen voor meerdere benaderingen en waarderingen van cultureel erfgoed. Ook krijgt onderzoek en innovatie op het gebied van cultureel erfgoed op verschillende plaatsen binnen dit nieuwe financieringsprogramma aandacht. Pijler 3: Societal Challenges De insteek van deze pijler is om probleemgestuurd te werken. Door het samenbrengen van verschillende disciplines, technologieën en vakgebieden wordt er gestreefd naar duurzame, innovatieve en creatieve oplossingen voor de diverse maatschappelijke problemen waar Europe mee wordt geconfronteerd. Thema 5: Climate action, environment, resource efficiency and raw materials Onder dit thema is er specifiek aandacht voor de relatie tussen cultureel erfgoed, het klimaat en het milieu. Het doel is hierbij om het cultureel erfgoed in Europa op een verantwoorde manier te behouden en om het te beschermen tegen klimaatbedreigingen en klimaatveranderingen door de ontwikkeling van nieuwe beschermings- en restauratiestrategieën. De deadline voor het indienen van projectvoorstellen in 2015 is net verstreken, maar het lijkt er op dat er in het Werkprogramma 2016-2017 weer financiering komt voor cultureel erfgoed. Daarbij worden de mogelijkheden uitgebreid en zal er ook financiering zijn voor onder andere herbestemming (Engelse term: re-use). Thema 6: Innovative, Inclusive and Reflective Societies Dit thema richt zich op de maatschappelijke problemen van sociale uitsluiting, de gevolgen van de economische crisis, discriminatie en diverse vormen van ongelijkheid. Innovatief onderzoek naar herinneringen, identiteiten, tolerantie en cultureel erfgoed wordt hierin gezien als essentieel om deze problemen te overwinnen. Het zijn de bouwstenen voor het vergroten van maatschappelijke samenhang, het begrijpen van het verleden en het bevorderden van het sociale welzijn van burgers. Daarnaast zijn deze zaken vanwege hun betekenis, zingevingsaspecten en (im)materiële waarde uniek en onvervangbaar. Het subthema Reflective Societies: Cultural Heritage and European Identities (deadline 28 mei 2015, budget 27,5 miljoen euro) is zeer interessant voor de cultureel erfgoedsector. Uitgangspunt van dit subthema is dat Europa een grote verscheidenheid kent aan volkeren, tradities en identiteiten, alsook verschillende niveaus van economische en sociale ontwikkeling. Europa wordt gekenmerkt door een grote diversiteit aan waarden, leefstijlen, overtuigingen, identiteiten en culturen die van invloed zijn op dagelijkse functioneren van deze samenlevingen. Dit subthema staat stil bij deze diversiteit: de problemen die ze veroorzaken (uitsluiting, discriminatie, ongelijkheid, et cetera) en de kansen die ze bieden. De inzet is om te werken aan een goede Europese intellectuele, creatieve en vooral kritische basis die maatschappelijke samenhang en sociaal welzijn bevordert. Door de belangrijke en soms moeilijke kwesties over cultureel erfgoed, identiteitsvorming en de historische erfenis van Europa op te pakken, kan er worden bijgedragen aan een meer veerkrachtige, inclusieve en compassievolle Europese samenleving.
In Reflective Societies zal worden ingezet op: het begrijpen, behouden en ontwikkelen van het Europese culturele erfgoed (onder andere van voorbije conflicten, stedelijke ontwikkeling, Europese cohesie, Europees socialisme in Oost-Europa, et cetera), de nieuwe digitale mogelijkheden voor cultureel erfgoed (zoals veiligstellen van digitaal cultureel erfgoed, het ontsluiten van erfgoedcollecties en het delen van kennis en kunde) en onderzoek naar de impact van cultureel erfgoed op de Europese samenleving. Ook de andere subthema s onder dit thema kunnen relevant zijn voor de cultureel erfgoedsector. Zoals het subthema over de positie van jongeren in de Europese samenleving deadline 28 mei 2015, budget 9,45 miljoen euro). Dit biedt kansen voor valorisatie en bewustwording van cultureel erfgoed onder de nieuwe generaties. Of het subthema internationale samenwerking (ook voor cultureel erfgoed) op het gebied van onderzoek en innovatie (deadline 28 mei 2015, budget 34,1 miljoen euro). Pijler 2: Industrial Leadership Het doel van deze pijler is zorgen dat Europa een aantrekkelijk plek voor bedrijven is als het gaat om investeringen in onderzoek en innovatie. Er wordt binnen deze pijler gekeken naar hoe bedrijven voorzien kunnen worden van voldoende financiering en kennis, ingezet op investeringen in belangrijke industriële technologieën en ingezet op goede ondersteuning van het MKB. Onder het thema Leadership in Enabling and Industrial Technologies (LEIT) wordt er aandacht besteed aan de ontwikkeling van nieuwe technologieën en zakelijke kansen, onder andere rond het behoud en herstel van Europese cultureel erfgoed. Als voorbeeld: het S4A-PAinT project van de Universiteit van Amsterdam heeft in 2015 een beurs gekregen onder het subthema Nanotechnolgies voor onderzoek naar betere conservering van olieverfschilderijen. Maar ook onder de subthema s ICT en geavanceerde en nieuwe Materials zijn er kansen voor de cultureel erfgoedsector. Vooral projecten over behoud en (digitale) ontwikkeling van cultureel erfgoed kunnen onder dit thema in 2016 financiering ontvangen. Financiering voor het midden- en kleinbedrijf (MKB) is onder Pijler 2 een belangrijk thema. De connectie tussen cultureel erfgoed en het MKB wordt hierbij te weinig gelegd. Dit is verrassend, omdat veel mensen uit de erfgoedsector (restaurateurs, aannemers, conservatoren, et cetera) een eigen bedrijf hebben. De periode 2016-2017 lijkt beterschap te beloven, maar veel duidelijkheid hierover is er nog niet. Pijler 1: Excellent Science Deze pijler ontplooit toekomstgerichte activiteiten met als doel om de volgende stap te maken in onderzoek en innovatie. Daarin wordt veel aandacht besteedt aan de nieuwe generatie onderzoekers, hoe zij wetenschap (willen) bedrijven en hun behoefte in ondersteuning en financiering. European Research Council (ERC) De ERC heeft als missie het stimuleren van hoogstaand wetenschappelijk onderzoek doormiddel van de financiering van excellente onderzoeksprojecten. In de praktijk betekent dit dat de ERC beurzen uitgeeft zodat onderzoekers de wetenschappelijke grenzen binnen hun vakgebied kunnen verleggen (frontier research). De deadline voor. De ERC Advanced Grant is gericht op onderzoekers die leidend zijn in hun vakgebied en hun onderzoek willen uitbreiden. De deadline is 2 juli 2015 (budget 630 miljoen euro). De deadlines voor de ERC Proof of Concept, gericht op onderzoekers die al een beurs hebben ontvangen van de ERC en het innovatiepotentieel van dat onderzoek willen vergroten, zijn 28 mei 2015 en 1 oktober 2015 (budget 20 miljoen euro). In 2016 zullen naast deze twee beurzen ook de ERC Starting Grant, gericht op startende onafhankelijke onderzoekers, en de ERC Consolidator Grant, gericht op succesvolle nieuwe onderzoeksteams, beschikbaar zijn. De deadlines voor 2016 worden later dit jaar gepubliceerd.
Research Infrastructure Ook dit thema is relevant in het kader van cultureel erfgoed. Hierin wordt ingezet op het ontwikkelen van onderzoeksnetwerken en infrastructuren op verschillende onderwerpen (welke door de projectindieners worden voorgesteld), de koppeling van bestaande infrastructuren en de verdere digitale ontwikkeling van onderzoeksinfrastructuren en e-infrastructuren. In het Werkprogramma 2016-2017 zal er weer budget vrijgemaakt worden voor dit thema. Prioritieten hierbij zijn open digitale wetenschap (zoals open access), e-infrastructuren en duurzame onderzoeksinfrastructuren. Marie Sklodowska-Curie Actions Erfgoedonderzoekers kunnen ook gebruik maken van de Marie Sklodowska-Curie Actions. Voor deze beurzen komt in principe elke wetenschapper in aanmerking (alfa en bèta, startend en gevorderd, individuen en teams, et cetera). Onderzoekers krijgen via deze financiering de kans om nieuwe onderzoeksvaardigheden te ontwikkelen, om in de beste werkomstandigheden onderzoek te doen en om via transnationale, intersectorale en interdisciplinaire mobiliteit hun onderzoek uit te bouwen. Voor 2015 kunnen nog Individual Fellowships (deadline 10 september 2015, budget 2015 miljoen euro) en Co-funding of regional, national and international programmes (deadline 1 oktober 2015, budget van 80 miljoen euro) worden aangevraagd. In 2016 zullen naast deze twee beurzen ook de Innovative Training Networks en Research and Innovation Staff Exchange beurzen weer beschikbaar zijn. Joint Programming Initiative Cultural Heritage (JPICH) Het JPICH werd opgericht op 26 mei 2010 en valt dan ook niet onder H2020. Wel heeft het JPICH aandacht voor synergie en overlap in prioriteiten met H2020 en daarom is het relevant om het JPICH hier te noemen. Het JPICH bundelt financiële middelen van de betrokken partners in gezamenlijke voorstellen voor onderzoeksprojecten op het gebied van onderzoek, behoud en ontwikkeling van materieel, immaterieel en digitaal cultureel erfgoed. Op het moment heeft het JPICH geen mogelijkheden voor financiering openstaan. Maar in het verleden heeft het JPICH verschillende grote projecten gefinancierd en ook in de toekomst zal er op projectbasis weer financiering worden verstrekt. Meer kansen voor cultureel erfgoed Naast bovengenoemde kansen zijn er meer mogelijkheden, afhankelijk van het specifieke cultureel erfgoedonderwerp waar men financiering voor zoekt (bijvoorbeeld in Pijler 3 onder de thema s Secure, clean and efficient energy en Secure Societies ). Het is voor de cultureel erfgoedstakeholders dan ook de moeite waard om H2020 eens nader te verkennen vanuit hun eigen (cultureel erfgoed) expertise en om hierover contact op te nemen met de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO). Hoe verder in 2016-2017? Het is belangrijk dat de stakeholders uit de cultureel erfgoedsector nu al vooruitkijken naar de mogelijke kansen in 2016-2017. Wat dat betreft zijn de concepten van het Werkprogramma 2016-2017 en de adviezen hierover interessant. De hierboven genoemde voorlopige speerpunten (herbestemming, klimaatvraagstukken en MKB) voor de periode 2016-2017 komen uit deze documenten. Andere waarschijnlijke speerpunten die niet onbenoemd mogen blijven zijn: digitalisering, het veiligstellen van digitaal cultureel erfgoed (online platforms, databases, kansen voor valorisatie), open access, het ontwikkelen van een reflectieve samenleving en het verwerken van problematische geschiedenissen (onder andere begrijpen van en omgaan met diversiteit, geweld en radicalisering), door cultureel erfgoed ondersteunde groei en banen, maritiem en kusterfgoed en de verbinding tussen mensen en (hun) cultureel erfgoed.
Het Werkprogramma 2016-2017 voor H2020 is nog niet vastgesteld. Nederland is actief bezig input te leveren voor dit Werkprogramma. Daarbij verzamelt Nederland actief de behoeften van de stakeholders en werkt Nederland intensief samen met andere lidstaten om de Nederlandse input zo goed mogelijk in het nieuwe Werkprogramma te krijgen. Als lezers bij het bovenstaand proces betrokken willen worden kunnen zij zich bij de RVO via Lieke Michiels van Kessenich (lieke.michielsvankessenich@rvo.nl), nationaal contactpunt H2020 en cultureel erfgoed, aanmelden voor de klankbordgroepen van de Rijksoverheid over H2020 (meer informatie: http://www.rvo.nl/subsidies-regelingen/klankbordgroepen-horizon- 2020). Deze groepen worden regelmatig geraadpleegd om zo de behoeften uit de sector te horen en om reacties te verkrijgen op de conceptwerkprogramma s. Kansen voor onderzoek en innovatie H2020 wil via innovatieve internationale onderzoeksprojecten onder andere bijdragen aan het EU cultureel erfgoedbeleid. In concrete zin valt hierbij te denken aan kansen voor onderzoeksprojecten over: Klimaatacties en milieu: herbestemming, beschermings- en restauratiestrategieën, cultureel erfgoed als een basis van economische groei ( grondstof ), energiezuinige gebouwen, materialen. Reflectieve samenlevingen: analyseren, begrijpen, beschermen en ontwikkelen van Europees cultureel erfgoed (onder andere van oorlog, stedelijke ontwikkeling, cohesie, socialisme in Oost- Europa, etc.), de digitale mogelijkheden met betrekking tot cultureel erfgoed (zoals veiligstellen van digitaal cultureel erfgoed, het ontsluiten van erfgoedcollecties en het delen van kennis en kunde), en de impact van onderzoek naar cultureel erfgoed op de Europese maatschappij. Industrieel leiderschap: conserveringsstrategieën, kennis over en ontwikkeling van lokale, traditionele en nieuwe materialen, behoud en ontwikkeling, kansen en innovatie in het MKB. Eigen excellente en unieke onderzoeksvoorstellen worden gefinancierd onder de pilaar Excellent Science en via het JPICH. In de praktijk zijn er meer onderwerpen te noemen en kunnen deze onder meerdere pilaren en thema s terugkomen. Daarom is het voor geïnteresseerden goed om in de H2020 database te kijk naar de mogelijkheden: http://ec.europa.eu/research/participants/portal/desktop/en/opportunities/index.html. Als er op één van de vele onderwerpen sprake is van een succesvolle aanvraag tot financiering krijgt de aanvragende partij toegang tot onder andere: financiering van een innovatief project; het aantrekken of behouden van onderzoekers; de intellectuele eigendomsrechten; een internationaal netwerk van partners voor onderzoek en ontwikkeling; nieuwe expertise, technologie en kennisoverdracht. Indienen van een projectvoorstel Voor 2015 zijn er nog een aantal financieringsopties. Voor het thema Innovative, Inclusie and Reflective Societies kunnen tot 28 mei 20415 projectvoorstellen worden ingediend. Daarnaast worden er in de komende zes maanden nog verschillende beurzen verstrekt onder de Pilaar Excellent Science (voor de data zie boven). Verder worden ook de kansen voor financiering voor de periode 2016-2017 steeds duidelijker en daar kan al op worden voorgesorteerd.
Bij een eventuele toekenning van financiering wordt er per project een specifiek financieringsinstrument ingezet. Elk van deze financieringsinstrumenten kent zijn eigen criteria met betrekking tot de gewenste doelen, het gewenste aantal betrokken partners en de mogelijke maximale hoeveelheid financiering. Iedere organisatie of individuele onderzoeker die actief is in erfgoedonderzoek en/of aanverwante innovatie kan een projectvoorstel indienen. Hierin kunnen partijen zelfstandig opereren. Dit is gezien de benodigde middelen vaak lastig. Om de kwaliteit en impact van de projecten te vergroten wordt er ingezet op de vorming van internationale consortia tussen bedrijven, overheden en kennisinstellingen. Het uitgangspunt hierbij is meestal dat het projectteam uit drie of meer partners uit drie of meer EU landen moet bestaan. Dit neemt niet weg dat er kansen zijn voor individuele stakeholders. Ondersteuning bij het indienen van een projectvoorstel In Nederland is de RVO het aanspreekpunt voor advies over projectvoorstellen onder H2020. Vanuit de RVO informeert en adviseert Lieke Michiels van Kessenich (lieke.michielsvankessenich@rvo.nl), nationaal contactpunt H2020 en cultureel erfgoed, geïnteresseerde partijen over de volgende punten: de procedures; de strategie van de aanvraag; het zoeken naar partners; het schrijven van een projectvoorstel; de contractuele kwesties. Meer informatie Horizon 2020 & JPICH: http://ec.europa.eu/programmes/horizon2020/ http://www.jpi-culturalheritage.eu/2014/03/call-heritage-plus/ Documenten Horizon 2020 Werkprogramma 2014-2015: http://ec.europa.eu/research/participants/portal/desktop/en/funding/reference_docs.html Documenten concepten Horizon 2020 Werkprogramma 2016-2017: http://www.eu-service-bb.de/download/001180/15_02_10_orientations_for_sc5_wp2016-2017_version_2015-02-09_forpc.pdf http://kfsk.se/ledningochutveckling/wp-content/uploads/sites/10/2015/03/wp-2016-2017- 2015-02-27_PC-1.pdf http://bookshop.europa.eu/en/getting-cultural-heritage-to-work-for-europe-pbki0115128/ Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO): http://www.rvo.nl/horizon2020 http://www.rvo.nl/subsidies-regelingen/horizon-2020-onderzoek-en-innovatie http://www.rvo.nl/subsidies-regelingen/inclusieve-innovatieve-en-reflectieve-samenlevingenhorizon-2020 Of vul het contactformulier in op http://www.rvo.nl/ of bel naar +31 880424242. Handleiding over de criteria voor en het proces van indienen van projectvoorstellen: http://ec.europa.eu/research/participants/data/ref/h2020/grants_manual/pse/h2020-guidepse_en.pdf