Natuur en Milieu Overijssel: Samen aan de slag voor een mooi en duurzaam Overijssel. Strategische visie en Meerjarenplan Natuur en Milieu Overijssel 2013-2023 Uitvoeringsplan 2013-2016 Zwolle, december 2013 1
Inleiding Dat Natuur en Milieu Overijssel in 2013 40 jaar bestaat is een mooie en inspirerende reden voor het formuleren van een strategische visie. De toekomstdroom, het wenkende perspectief situeren wij daarom deze keer zo'n 40 jaar vóóruit. Het is de wereld zoals wij hem rond 2050 dromen. Daar vanuit redeneren we terug naar wat Natuur en Milieu Overijssel grofweg tussen nu en ongeveer 10 jaar in het Overijsselse onderneemt om die droom te verwezenlijken. Uitgangspunt bij het schrijven van onze strategische visie is een veranderende samenleving en de manier waarop we als organisatie hierop inspelen. De relatie tussen overheid en inwoners verschiet van kleur. De samenleving kantelt van een centraal, van bovenaf georganiseerde verzuilde samenleving naar een decentrale, van onderop gestuurde netwerk samenleving (horizontalisering) 1. Dit vraagt een nieuwe vorm van sturing. De Wetenschappelijke Raad voor het regeringsbeleid zegt daarover: Er is geen sprake van een terugtrekkende overheid, maar veeleer een voorwaardenscheppende en corrigerende overheid die faciliteert dat burgers en frontlijnwerkers initiatief nemen. 2 In nieuwe, pragmatische netwerken besluiten mensen het zelf te gaan doen. Rotmans noemt in zijn boek In het oog van de orkaan vijf verklarende factoren: mensen willen terug naar hun eigen omgeving, mensen zoeken elkaar weer op, internet is een krachtig hulpmiddel voor netwerken, verzet tegen trage en falende overheid en verzet tegen bureaucratie en marktdenken. Voor Natuur en Milieu Overijssel betekent dit vooral een rol als aanjager van en verbinder tussen maatschappelijke initiatieven en netwerken. De kracht van de samenleving, de circulaire economie en de vitale leefomgeving is de drie-eenheid waarmee wij een toekomstbestendig Overijssel dichterbij brengen. Leeswijzer In hoofdstuk 1, 2, 3 en 4 beschrijven wij het brede kader van onze organisatie. Waar staan we nu, wat is onze missie, onze visie en werkwijze. In hoofdstuk 5, 6 en 7 schetsen we een toekomstbeeld voor 2053 en koppelen daaraan expliciete tussen-doelstellingen voor 2023. Dit doen we voor zowel de inhoudelijke thema s als onze werkwijze als onze interne en externe organisatie. Tot slot vindt u in hoofdstuk 8 ons concrete uitvoeringsplan voor de eerstvolgende vier jaren. 1 Jan Rotmans, In het oog van de orkaan, Nederland in transitie, 2012. 2 Wetenschappelijke raad voor het regeringsbeleid, Vertrouwen in burgers, 2012. 2
1. Waar staat NMO nu Natuur en Milieu Overijssel houdt zich bezig met maatschappelijk en economisch complexe onderwerpen en is speler op een veld met uiteenlopende spelers: overheden, gespecialiseerde organisaties, vrijwilligersorganisaties, bedrijven, inwoners en belangenbehartigers. Wij profileren ons daarbij als aanjager én verbinder tussen organisaties en hun belangen. Wij zijn als organisatie in Overijssel uniek met onze focus op zowel een rijke natuur en een gastvrij landschap als op een gezond leefmilieu en duurzame samenleving. Belangrijke thema s zijn voor ons biodiversiteit, energiebesparing, duurzame energie, ruimtelijke kwaliteit, recreatie, vergroenen van steden, gezondheid, duurzame mobiliteit en water. Overheid en Natuur en Milieu Overijssel De beleidskaders van de Provincie en gemeenten vormen ons vertrekpunt. Natuur en Milieu Overijssel volgt kritisch ruimtelijke plannen en andere relevante beleidsvelden, treedt indien nodig hierover in overleg en geeft daarmee glans aan de democratie. Overheden hebben behoefte aan goede gesprekspartners die een belang vertegenwoordigen. Zoals de LTO, de Recron, het regionaal bureau voor Toerisme en het Oversticht voor het belang dat zij vertegenwoordigen en Natuur en Milieu Overijssel voor het belang van duurzaamheid, gezonde leefomgeving en natuur. Onze inhoudelijke deskundigheid, vaardigheden en uitgebreide en goed functionerende achterban maken dat wij die rol uitstekend kunnen vervullen. Wij zijn overigens niet alleen belangenbehartiger namens lokale natuur en milieuorganisaties. Natuur en Milieu Overijssel organiseert en faciliteert ook vrijwilligers bij maatschappelijke participatie en zorgt voor draagvlak én uitvoering van het overheidsbeleid. Netwerk van Natuur en Milieu Overijssel In ons werkveld hebben we naast de overheid ook te maken met bedrijven met een maatschappelijke doelstelling, zoals woningcorporaties, drinkwaterbedrijven, energieproducenten en netwerkbeheerders en bedrijfsleven en particulieren. Ook zij hebben belang bij een maatschappelijke organisatie die hen ondersteunt bij het realiseren van hun ambities. De kracht van Natuur en Milieu Overijssel ligt hier in sociale innovatie: het verbinden van partijen rondom maatschappelijk urgente thema s. We zijn daarbij ook in staat informele netwerken te koppelen aan formele netwerken. Natuur en Milieu Overijssel heeft namelijk een sterk en breed netwerk ontwikkeld, waarin de actieve inwoners van Overijssel een belangrijke rol spelen. We zijn in staat om globaal en landelijke vraagstukken te vertalen naar regionale schaal en kennen de regio en haar spelers goed. Breed draagvlak Uit recent onderzoek 3 van Motivaction blijkt, niet voor de eerste keer, hoe mensen tegenover de hedendaagse kwesties van duurzaamheid staan. Maar liefst 87% vindt een schoon milieu van belang voor het voortbestaan van de samenleving. Zij maken zich vooral druk over de afname van natuur, de slechte luchtkwaliteit, de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen, de klimaatverandering en het gebrek aan duurzame energie. Naast de overheid vinden zij dat natuur en milieuorganisaties hier een rol in moeten spelen. 3 Motivaction, Onderzoek voor stichting Natuur en Milieu, 2012 3
Natuur en milieuorganisaties hebben volgens de respondenten van het onderzoek ook een taak bij het bieden van handelingsperspectief voor een duurzame leefstijl, het samenwerken aan Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) en in het bedenken van nieuwe concepten. 4
2. De missie van Natuur en Milieu Overijssel De doelstelling van Natuur en Milieu Overijssel is volgens de statuten bevordering van het behoud, herstel en ontwikkeling van natuur, landschap en milieu, alles in de meest ruime zin, in het bijzonder in de provincie Overijssel. Die doelstelling kwam 40 jaar geleden voort uit bezorgdheid en een toekomstdroom. Beide zijn nog steeds actueel en hebben in de loop der jaren aan kracht gewonnen. In de afgelopen 40 jaar zijn zowel bescheiden als grote vorderingen gemaakt, op het vlak van overheidsbeleid en wetgeving, maatschappelijk bewustzijn en betrokkenheid van het bedrijfsleven bij een duurzame toekomst. Onze 40 jaar oude doelstelling vertalen we naar het heden, in de volgende missie: Samen met overheden, bedrijven en inwoners werkt Natuur en Milieu Overijssel aan een mooi en duurzaam Overijssel. Een provincie waar we duurzaam wonen en werken, zodat inwoners van Overijssel nu en later kunnen genieten van een gezonde en groene leefomgeving. 3. De visie van Natuur en Milieu Overijssel Vanuit onze missie werken we toe naar een toekomstbestendig Overijssel. Natuur en Milieu Overijssel wil een omslag maken naar een circulaire economie en een vitale leefomgeving en de kracht van de samenleving op deze punten versterken. Onder een circulaire economie verstaan we een economie die niet langer materialen wint, gebruikt en afdankt, maar de overstap maakt van afval naar grondstof. Producten worden ontworpen en gefabriceerd vanuit de gedachte dat ieder product wordt hergebruikt of gerecycled (concept van www.turntoo.com). Verbranding van materialen en vervuiling vinden niet meer plaats en afval bestaat niet meer. Voor onze energiebehoefte maken we gebruik van hernieuwbare energie. Als samenleving vertonen we het gedrag dat hierbij hoort. Door grondstoffen gescheiden aan te bieden, lokale energie op te wekken en zorg te dragen voor onze eigen leefomgeving. Een vitale leefomgeving voor mens, flora en fauna is nodig om welvaart en welzijn voor de toekomst te borgen. Vitaal in de betekenis van energiek en essentieel. Voor een vitale leefomgeving is het nodig om de biodiversiteit te versterken, zorgvuldig om te gaan met natuurlijke hulpbronnen en te werken aan gezonde, klimaatbestendige steden. Daarmee nemen wij verantwoordelijkheid voor volgende generaties. De kracht van de samenleving bestaat uit kleine en grote lokale coalities die bewust verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen leefomgeving, waarin het goed wonen, werken en recreëren is. Natuur en Milieu Overijssel stimuleert deze lokale coalities zichzelf te organiseren rondom thema s zoals voedsel, energie, water, grondstoffen en natuur. Een groot aantal lokale groepen zet zich al met succes in voor natuur- en landschapsbeheer, lokaal draagvlak voor natuur en lokale energie opwekking. 5
4. De werkwijze van Natuur en Milieu Overijssel 1. Onafhankelijk en maatschappelijk. Natuur en Milieu Overijssel is een maatschappelijke organisatie in Overijssel, die lokaal verankerd is en zich onafhankelijk opstelt. Incidenteel verbinden wij ons met lokale bedrijven om stappen te zetten en in die relatie zijn we betrouwbaar en deskundig. Uiteindelijk wordt van ons verwacht dat we eigen standpunten innemen en daar kiezen we zelf ook voor. Onze onafhankelijkheid en maatschappelijke taak onderscheiden ons van commerciële partijen. 2. Het versnellen van duurzaamheid. Natuur en Milieu Overijssel daagt overheden, bedrijven en inwoners uit om zuinig te zijn op hun leefomgeving (water, bodem, lucht en natuur), kringlopen te sluiten (afval, voedsel, grondstoffen) en gebruik te maken van hernieuwbare energie. In onze uitdaging zetten we altijd een grotere stap of bereiken we meer mensen dan gangbaar. 3. Een beweging van en voor de inwoners van Overijssel. Natuur en Milieu Overijssel is krachtig doordat zij wordt gelegitimeerd door veel inwoners van Overijssel en aansluit bij de Overijsselse identiteit. Wij verbinden ons met de vele aangesloten organisaties, nemen deel aan provinciale projecten en activiteiten en vormen actief onderdeel van onze netwerken. Wij ondersteunen lokale initiatieven die zorg hebben voor hun leefomgeving en zij die stappen zetten voor een duurzaam Overijssel. 4. Ondernemend innoveren. Natuur en Milieu Overijssel sluit aan bij maatschappelijke behoefte, neemt initiatief en is constant op zoek naar kansen. Daarbij gaat het om kansen die innovatief zijn en bijdragen aan een duurzame ontwikkeling. Dit doen we samen met overheden, bedrijven en inwoners. 6
5. De kerntaken van Natuur en Milieu Overijssel in 2053 Voor het realiseren van onze visie onderscheiden wij zes methodieken, die hieronder uitgebreid worden beschreven. Dit zijn: 1. Identificeren en waar nodig stimuleren en faciliteren van bewonersinitiatieven & samenwerken met en ondersteunen van bekende en nieuwe vrijwilligers(groepen) 2. Initiëren van leernetwerken rondom urgente maatschappelijke thema s 3. Projectontwikkeling en uitvoering samen met overheden, bedrijven en inwoners op het gebied van duurzaamheid, natuur en landschap 4. Communicatie en educatie voor duurzame ontwikkeling 5. Agendering, advisering en beleidsbeïnvloeding in nauwe samenwerking met onze lokale groepen 6. Organiseren en coördineren van publieksacties 5.1. Identificeren en waar nodig stimuleren en faciliteren van bewonersinitiatieven & samenwerken met en ondersteunen van bekende en nieuwe vrijwilligers(groepen) Over 40 jaar is de overheid niet meer de enige allesbepalende factor. We zien een terugtredende overheid én een groei aan initiatieven vanuit de samenleving. Een verandermacht van onderop, zoals Jan Rotmans dat noemt in zijn nieuwste boek In het oog van de orkaan. Ook nu al, in 2013, zien wij buiten de vaste kern van actieve natuurvrijwilligers steeds meer mensen die zich in tijdelijke coalities sterk maken voor hun eigen leefomgeving. Het heft in eigen handen nemen om een bepaald doel te bereiken. Of het nu gaat om een groene speelplek in de wijk, een gezamenlijke inkoop van zonnepanelen, natuurbeheer of autodeelproject. Wij zien mensen die betrokken, mondig en goed opgeleid zijn. We zien interessante ideeën, meer verantwoordelijkheid, draagvlak en sociale samenhang ontstaan. De groene, duurzame leefomgeving is een thema bij uitstek om inwoners zelf over te laten nadenken, bij te betrekken of liever nog initiatieven in te laten nemen of waar nodig toe te stimuleren. Kansen liggen er dan ook volop om de betrokkenheid en het sociaal cement te vergroten op onderwerpen die sterk verbonden zijn met de eigen leefomgeving, zoals water, energie, gezondheid, biodiversiteit, afval, mobiliteit, recreatie, voedsel en natuur- en landschapsbeleid. Lokale natuur en milieugroepen Natuur en Milieu Overijssel werkt samen met vrijwilligers en lokale groepen die zich veelal op lokale schaal inzetten voor een mooie en duurzame leefomgeving. De vrijwilligers doen aan beleid beïnvloeding en lobby, educatie en communicatie, landschapsbeheer en soortenbescherming en onderzoek en monitoring. Hun kennis, lokaal netwerk, intrinsieke motivatie en inzet zijn van onschatbare waarde. Ongeveer 80 organisaties staan geregistreerd als aangesloten bij het netwerk van Natuur en Milieu Overijssel. Het is in het belang van onze doelstellingen dat we sterk verbonden zijn met deze groepen. Dat we zichtbaar zijn en gezien worden als belangrijke samenwerkingspartner. Iemand waar je niet tevergeefs een beroep op doet. Dat betekent dat we alert moeten zijn op signalen van vrijwilligers en waar nodig en gewenst professionele ondersteuning bieden op organisatorisch, inhoudelijk en strategisch vlak. Soms in de rol als deskundige en soms in de rol als facilitator of makelaar. 7
Tot slot initiëren wij bij belangrijke bovenlokale ontwikkelingen samenwerking tussen verschillende belangengroepen en bij provinciale thema s behartigen wij de gemeenschappelijke belangen. Dat alles voor een mooi en duurzaam Overijssel. Investeren in sociaal kapitaal Voor de toekomst kiezen we er doelbewust voor verder te investeren in de netwerkwerkmaatschappij. Door te inspireren, te mobiliseren en het zelf organiserend vermogen van initiatiefnemers te vergroten. Eerste stap is onze interne organisatie hierop in te richten, zodat we zelf op een snelle, flexibele, niet sturende wijze groene initiatieven van bedrijven, particulieren, maatschappelijke organisaties en overheden stimuleren, verbinden en faciliteren. In 2012 hebben we hiermee onder de paraplu van de Kracht van de samenleving al een begin gemaakt. De verandermacht van onderop biedt ook mogelijkheden voor onze soms nog traditioneel georganiseerde groene vrijwilligersorganisaties. Er is een groter potentieel aan sociaal kapitaal van mensen aanwezig die sterk verbonden zijn met de eigen leefomgeving dan waar onze groene vrijwilligersgroepen nu gebruik van maken. De meeste organisaties hebben (nog) een kleine kern van zeer deskundige, gemotiveerde (vaak oudere) vrijwilligers. Er is al jaren weinig nieuwe, jonge aanwas waardoor de slagkracht van organisaties afneemt. Zo is bijvoorbeeld het vinden van nieuwe bestuursleden, jonge mensen en actieve vrijwilligers een veel gehoord probleem. De organisatiestructuur, de werkwijze en de focus op een beperkt aantal specifieke thema s maakt dat de organisaties een weinig uitnodigende, frisse, open en dynamische uitstraling hebben en onvoldoende anticiperen op de nieuwe ontwikkelingen in de maatschappij en hun eigen omgeving. Er kan veel meer gebruik worden gemaakt van de kracht van de samenleving en de behoefte om op lokale schaal samen aan de slag te gaan. Meebewegen met de nieuwe ontwikkelingen en kansen in de buitenwereld is bovendien noodzakelijk om te overleven. Al met al tijd om te onderzoeken of vrijwilligersgroepen bereid zijn en in staat zijn een veranderslag te maken naar een meer open, flexibele netwerkorganisatie. Doelstellingen voor 2023 De helft van de bij Natuur en Milieu Overijssel aangesloten groepen zijn open, flexibele netwerkorganisaties geworden, die in nieuwe netwerken met betrokken inwoners initiatieven starten. Zij zoeken (op thema) naar (eventueel tijdelijke) medestanders buiten hun eigen organisatie en doen waar nodig een beroep op gemeente en Natuur en Milieu Overijssel voor ondersteuning. Bij een derde van onze projecten betrekken we de lokale groepen of vrijwilligers en proberen ook voor hen financiering te regelen of via gesloten beurs hun organisatie te versterken. We nemen niet meer geïsoleerd het initiatief, maar zoeken altijd de publiek-private samenwerking. Wij zijn in staat om groene ideeën van inwoners boven water te krijgen en/of te stimuleren en hieromheen een netwerk te bouwen. 8
Natuur en Milieu Overijssel blijft investeren in een interne cultuuromslag, om klaar te zijn voor de netwerkmaatschappij van de toekomst. Doel is dat we zelf op een snelle, flexibele, niet sturende wijze groene initiatieven van bedrijven, inwoners, maatschappelijke organisaties en overheden stimuleren, verbinden en faciliteren. In 2023 staat een kwart van de gemeenten in Overijssel open voor groene en duurzame initiatieven en ideeën van haar inwoners en zijn bereid deze te ondersteunen. Door goede voorbeelden en successen dragen we bij aan een meer open houding van gemeenten in Overijssel voor de groene en duurzame initiatieven en ideeën van haar inwoners en zijn bereidheid deze te ondersteunen. 5.2. Initiëren van leernetwerken rondom urgente maatschappelijke thema s Natuur en Milieu Overijssel werkt aan de transitie naar een meer horizontale samenleving rondom urgente maatschappelijke thema s. Op dit moment heeft Natuur en Milieu Overijssel het initiatief genomen om een netwerk rondom Energie op te zetten: Hier Opgewekt. De toekomst voor energiebesparing, lokale energie opwekking uit wind, zonnepanelen en biovergisting is veelbelovend. Er is op deze thema s een stroom van initiatieven op gang gekomen van bewoners, bedrijven en gemeenten om zelf duurzame energie te produceren en te leveren. Er is veel vraag naar kennis en ervaring over de opzet en het draaiende houden van een lokaal energiebedrijf. Natuur en Milieu Overijssel stimuleert middels het Servicepunt en het netwerk Hier Opgewekt informatie en kennisuitwisseling, brengt mensen en partijen met elkaar in contact en stimuleert samenwerking. Allemaal met het doel de transitie naar een duurzame samenleving te versnellen. We zien ook mogelijkheden voor netwerken rondom de thema s voeding, water en natuur en landschap. Doelstellingen voor 2023 1. Natuur en Milieu Overijssel bouwt vier leernetwerken rondom de thema s energie, voeding, water en natuur & landschap. De vorm is afhankelijk van de behoefte en kan variëren van watervrienden tot netwerken van bewonersinitiatieven op het gebied van natuur en landschap. 5.3. Projectontwikkeling en uitvoering met partners Om een mooi en duurzaam Overijssel te bereiken, werken we samen met anderen aan projecten. Deze projecten hebben altijd een strategisch karakter. Het kan gaan om draagvlak vergroten, de transitie naar duurzaamheid te versnellen en/of daadwerkelijk resultaten neer te zetten als energiebesparing, afname van de ecologische footprint en de realisering van een robuust veerkrachtig ecosysteem en watersysteem. Hiervoor zijn we in het recente verleden projecten gestart als de minor Social Green, Ik lekker fit, Buurt energie en Energiebesparing monumenten. 9
Uitgangspunt is om projecten samen met anderen te ontwikkelen die de transitie naar een duurzame samenleving versnellen. We werken samen met voor de hand liggende partijen aangevuld met verrassende, vernieuwende partners. Meer dan voorheen gebruikelijk was, betrekken we ons netwerk en actieve bewoners bij de projecten (zie 5.1). De komende jaren investeren we stevig in uitbreiding van ons bedrijvennetwerk en leggen contact met hierin relevante organisaties als Kennispoort regio Zwolle en kiemt. Doelstellingen voor 2023 1. Onze projecten dragen altijd bij aan de transitie naar een duurzame samenleving 2. Voor het ontwikkelen en uitvoeren van projecten werken we samen met organisaties uit ons eigen netwerk van natuur en milieuorganisaties en roepen we de hulp in van actieve inwoners 3. Natuur en Milieu Overijssel bouwt haar vrijwilligerspool uit tot 150 personen, die geworven zijn op thema s en met ondersteuning van ons eigen initiatieven ontplooien onder de naam van Natuur en Milieu Overijssel 4. Uitbreiden van ons bedrijvennetwerk naar 250 adressen. 5.4. Communicatie en Educatie voor duurzame ontwikkeling Natuur en milieu onderwijs is ontzettend belangrijk. Het leert jongeren niet alleen over de natuur en het behoud daarvan, maar brengt hen ook letterlijk in contact met natuur. Natuureducatie zorgt voor vaak een onvergetelijke beleving, is gezond, stimuleert beweging en creativiteit en maakt gelukkig. Natuur en milieu onderwijs zorgt er bovendien voor dat kinderen op latere leeftijd meer duurzame keuzes maken. Daarmee is natuur en milieu onderwijs zowel goed voor later als goed voor nu. Van NME naar CEDO Natuur en milieu onderwijs krijgt steeds meer een andere invulling. Natuur en Milieu Educatie (NME) ging in het verleden vooral over onderwerpen als planten, dieren en milieuvervuiling. Tegenwoordig dekt het begrip Communicatie en Educatie voor Duurzame Ontwikkeling (CEDO) veel beter de lading. Veel projecten gaan bijvoorbeeld over energiebesparing, gezondheid, water of afval. De inhoud van CEDO sluit ook steeds beter aan bij actueel beleid van overheden. Dat is ook niet vreemd, want het besef groeit dat educatie als sociaal instrument kan dienen voor het realiseren van ambities en beleidsdoelen. In de toekomst zetten overheden meer en meer CEDO in als instrument, met als gevolg dat de doelgroep zich ook verbreedt. CEDO richt zich niet slechts op basisscholen, maar richt zich in toenemende mate ook op het vervolgonderwijs en volwassenen. CEDO bij Natuur en Milieu Overijssel Natuur en Milieu Overijssel is al 40 jaar actief op het gebied van CEDO in Overijssel en zal ook de komende 40 jaar dé aanjager en vernieuwer hiervoor zijn in de provincie. Natuur en Milieu Overijssel signaleert nieuwe (inter)nationale trends en deelt deze met alle andere CEDO-aanbieders in het Overijsselse netwerk. 10
In gemeenten zonder NME-centra verzorgt Natuur en Milieu Overijssel zelf het CEDO-aanbod in het primair onderwijs en het voortgezet onderwijs. In plaats van leskisten gaan wij ons toeleggen op actuele, thematische projecten die zijn ontwikkeld in samenwerking met andere partners. Het thema-project voorziet alle groepen van educatief materiaal op hun eigen niveau en richt zich met name op ervaren en beleven. Doel is dat alle basisschool leerlingen en leerkrachten minimaal één dag per jaar samen de natuur in trekken en milieuvriendelijk handelen integreren in de dagelijkse lespraktijk. Investeren in relaties Onderwijsinstellingen worden vanuit allerlei organisaties overladen met educatief aanbod. Voor docenten is er simpelweg teveel keuze, terwijl het curriculum weinig ruimte laat voor veel extra s. Alleen door goed de behoefte en wensen van docenten en begeleiders te kennen en daarbij aan te sluiten, kunnen wij BSO en onderwijs verleiden tot CEDO-projecten. Een investering in meer persoonlijke relaties en een klankbordgroep kan daarbij helpen. Natuur en Milieu Overijssel is de spin in het web die vragers, aanbieders, gebruikers en vernieuwers van CEDO bij elkaar brengt in een zogenaamd arrangementen-model. We werken samen met zoveel mogelijk partners in een breed netwerk, dat onder andere bestaat uit (semi) overheden, onderwijsinstellingen, maatschappelijke organisaties, vrijwilligersgroepen, NME-centra, bedrijven en andere IVNconsulentschappen. Naast primair en voortgezet onderwijs blijven we ook investeren in nieuwe relaties en nieuwe doelgroepen, zoals hogescholen en het bedrijfsleven. Dit netwerk stelt ons als geen ander in staat innovatieve arrangementen in de provincie te organiseren. Duurzame samenleving Een duurzame of circulaire samenleving komt alleen dichterbij als veel mensen meedoen, zich verantwoordelijk voelen voor de kwaliteit van hun eigen leefomgeving en duurzame en natuurvriendelijke keuzes maken. Om dat te bereiken komt iedereen gedurende zijn leven meerdere malen in contact met CEDO. Met CEDO dragen we bij aan de maatschappij van de toekomst, waarin participatie of eigenaarschap voor een gezonde en groene leefomgeving steeds belangrijker worden. Doelstellingen 2023: 1. Natuur en Milieu Overijssel is de regionale spinner in Overijssel op het gebied van CEDO. Natuur en Milieu Overijssel fungeert voor haar lokale netwerken als inspirator van succesvolle vernieuwingen. 2. Natuur en Milieu Overijssel verbreedt de dekking van CEDO in de provincie. Hiervoor intensiveren wij allereerst in de samenwerking met de regionale CEDO-aanbieders door onder andere gezamenlijke projecten en breiden het netwerk uit met vernieuwers in het werkveld. Daarnaast verzorgt Natuur en Milieu Overijssel CEDO in regio s die geen NME-centra/afdeling hebben. Bij al haar activiteiten werkt Natuur en Milieu Overijssel nauw samen met de lokale vrijwilligersgroepen, PABO s en andere docentenopleidingen. 3. Natuur en Milieu Overijssel laat provincie, gemeenten en waterschappen inzien dat CEDO een waardevol instrument is om hun doelen en ambities te realiseren. Natuur en Milieu Overijssel ontwikkelt samen met haar partners beleidsondersteunende CEDO projecten voor deze (semi-) overheden. In 2023 ondersteunt 80% van de gemeenten CEDO projecten, die aansluiten bij hun beleidsdoelstellingen. 11
4. Natuur en Milieu Overijssel onderhoudt een warme relatie met het primair onderwijs. Zij weten wat daar speelt en wat de behoeften zijn van scholen. Vaste contactpersonen worden betrokken en enthousiast gemaakt voor CEDO, zodat zij hun collega s weer inspireren. Zo wordt CEDO een integraal onderdeel van het primair onderwijs. 5. In 2023 heeft Natuur en Milieu Overijssel bij de helft van de gemeenten zonder NME-centrum van 80% van de scholen een contactpersoon. Natuur en Milieu Overijsel biedt jaarlijks een project aan, waar 50% van de scholen in het primair onderwijs aan deelnemen. 6. Natuur en Milieu Overijssel onderhoudt een warme relatie met de buitenschoolse opvang (BSO). Wij weten wat daar speelt en wat de behoeften zijn van de BSO s. Vaste contactpersonen worden betrokken en enthousiast gemaakt voor CEDO, zodat zij hun collega s weer inspireren. In 2023 heeft Natuur en Milieu Overijssel bij 80% van de BSO s een contactpersoon. Jaarlijks maakt 50% van de BSO s gebruik van het aanbod van Natuur en Milieu Overijssel. 7. Natuur en Milieu Overijssel onderhoudt een warme relatie met het voortgezet onderwijs. Wij weten wat daar speelt en wat de behoeften zijn van de scholen. Vaste contactpersonen worden betrokken en enthousiast gemaakt voor CEDO, zodat zij hun collega s weer inspireren. In 2023 heeft Natuur en Milieu Overijssel bij 80% van de scholen een contactpersoon. Jaarlijks maakt 50% van de scholen gebruik van het aanbod van Natuur en Milieu Overijssel. 5.5. Agendering, advisering en beleidsbeïnvloeding in nauwe samenwerking met onze lokale groepen Agendering van nieuwe ontwikkelingen of beïnvloeding van bestuurders en beleidsmakers is een rol die in de huidige tijd steeds meer van inwoners en lokale maatschappelijke organisaties, waaronder natuur- en milieugroepen, wordt verwacht. Het blijft van belang om bij ontwikkelingen vroegtijdig betrokken te worden. Wij faciliteren en stimuleren lokale natuur- en milieugroepen om nadrukkelijk onderdeel te worden van netwerken in hun eigen werkgebied. Hiermee zijn zij beter in staat om hun doelen te verwezenlijken. Wij ondersteunen lokale natuur- en milieugroepen bij het uitwisselen van kennis en ervaringen op inhoudelijk, relationeel en procedureel vlak. Wij nemen op verzoek deel aan officiële adviesorganen en formele en informele commissies die naar aanleiding van actuele vraagstukken op het gebied van ruimte, water, natuur, energie en participatie worden ingericht. Wij nemen actief deel aan gebiedscommissies en klankbordgroepen voor bijvoorbeeld bestemmings- en natuurbeheerplannen. Niet altijd met medewerkers van Natuur en Milieu Overijssel zelf, maar vooral ook door deelnemers uit lokale vrijwilligersgroepen te stimuleren aan dergelijke overleggen deel te nemen en hen daarbij actief te ondersteunen. Zienswijzen en bezwaarprocedures Natuur en Milieu Overijssel werkt met de terrein beherende organisaties in Overijssel samen op het gebied van ruimtelijke ordening en de Natuurbeschermingswet. In dit verband schrijven wij met enige regelmaat zienswijzen op (voor)ontwerpplannen van (vooral) gemeenten. Daarbij betrekken we ook lokale groepen. We voorkomen hiermee in veel gevallen beroepsprocedures. Als een ingediende zienswijze niet tot voldoende resultaat leidt, kan Natuur en Milieu Overijssel bezwaar of beroep instellen maken tegen een besluit. Wij zijn hierin terughoudend en houden ons, als een van de ondertekenaars, aan de gedragscode die natuur- en milieuorganisaties met het ministerie van Infrastructuur en Milieu zijn overeen gekomen. 12
Hieronder geven we weer hoe onze besluitvorming over bezwaar- en beroepsprocedures plaatsvindt. Wij willen hiermee vooraf duidelijkheid scheppen over afweging die wij maken voorafgaand aan het instellen van bezwaar of beroep. Na zorgvuldige beoordeling van de problematiek en het voeren van gesprekken kan Natuur en Milieu Overijssel besluiten gebruik te maken van de wettelijk (AWB) vastgelegde procedures om bezwaar te maken of in beroep te gaan. Hiervoor zijn twee overwegingen maatgevend. In de eerste plaats het inhoudelijke belang of de brede werking van een kwestie. In de tweede plaats dat we samenwerken met partners, lokale organisaties en/of terrein beherende organisaties. Als aan deze beide voorwaarden wordt voldaan zijn de situaties waarin Natuur en Milieu Overijssel volgens haar eigen normen bezwaar of beroep kan instellen de volgende: o o o In de eerste plaats als een besluit niet in overeenstemming is met de wet of de regelgeving. Dergelijke besluiten behoren niet te worden genomen. In de tweede plaats als de wet niet eenduidig is en Natuur en Milieu Overijssel het noodzakelijk vindt om daarover duidelijkheid te krijgen. In de derde plaats als grote belangen ernstig dreigen te worden geschaad wanneer het besluit in stand blijft. Omdat het hier vaak gaat om (politieke) visies die conflicteren maar binnen wet- en regelgeving blijven, stelt Natuur en Milieu Overijssel zich in principe terughoudend op. Alleen in bijzondere situaties en met een heldere motivatie zal Natuur en Milieu Overijssel tot actie overgaan. Doelstellingen voor 2023 1. Natuur en Milieu Overijssel is een innovatieve en meedenkende organisatie, die proactief is, oplossingsgericht en betrokken vrijwilligers ook op een dergelijke houding coacht. Met ons valt altijd te praten en we houden woord. 2. Natuur en Milieu Overijssel is terughoudend met zienswijzen en bezwaren, zoekt in voorkomende gevallen altijd de samenwerking met andere partijen en communiceert hierover. Onderwerpen die actueel zijn de Natuurbeschermingswet, Schaliegas en Omgevingswet. 5.6. Organiseren en coördineren van publieksacties Een bijzondere manier om burgers te betrekken bij onze activiteiten zijn publieksacties. Deze zetten we steeds vaker in om onderwerpen te agenderen. Succesvolle recente acties zijn de Nacht van de Nacht, de Dag van de Duurzaamheid, Big Jump en een Guerrilla actie op Wereldvoedseldag. Publieksacties organiseren we om een publiek te bereiken dat op andere manieren nauwelijks wordt bereikt of om de zelfwerkzaamheid van burgers te stimuleren. Bij publieksacties werken we nauw samen met ons netwerk van lokale groepen en NME-organisaties. Doelstellingen voor 2023 1. Jaarlijks organiseren we tenminste drie publieksacties over actuele thema s 2. Onze publieksacties zijn lichtvoetig en liefst met de nodige humor 13
6. Thema s voor een mooi en duurzaam Overijssel in 2053 Voor onze visie hebben we samen met partners gezocht naar het wenkende perspectief voor de komende 40 jaar. Dit hebben we vertaald naar doelstellingen en acties voor 2023. Op zeven aansprekende thema s zoeken we de samenwerking met de overheid, bedrijven, maatschappelijke organisaties en inwoners, om Overijssel mooier en duurzamer te maken. Dit zijn de thema s: 1. Duurzame ruimtelijkeordening 2. Rijke natuur en gastvrij landschap 3. Natuurlijk gezond 4. Voedsel van Overijssel 5. De kleine delta 6. Nieuwe energie 7. Verdienen en verplaatsen 6.1. Duurzame ruimtelijke ontwikkeling: de ruimte over 40 jaar Duurzaamheid en biodiversiteit zijn leidend in gebiedsontwikkeling. Beslissingen over gebiedsontwikkeling worden genomen op basis van lange termijn opbrengsten, waarbij ook immateriële zaken als groen, welbevinden, uitstraling, duurzaamheid en flexibiliteit meetellen. Grootschalig ontwikkelen is passé, organisch ontwikkelen is de norm. Er komt geen enkel bedrijventerrein meer bij, leegstaande kantoren zijn gesloopt of hebben een andere functie, wonen en werken zijn meer gemengd met het oog op leefbaarheid en duurzaamheid. De overheid vindt flexibel gebruik van ruimte en bebouwing belangrijk en schept hier alle (juridische) ruimte voor. Steden zijn groener en dit groen draagt bij aan demping van klimaateffecten als hittestress en vasthouden water. Groen en water dragen bovendien flink bij aan de waardering van de kwaliteit van de gebouwde omgeving en zijn daardoor belangrijke economische (vestigings)factoren geworden. Ze vervullen tevens een belangrijke functie voor recreatief gebruik, omdat mensen door steeds hogere brandstofprijzen meer in hun eigen woonomgeving recreëren. In het landelijk gebied zijn natuur, recreatie en landbouw via een robuust casco gesitueerd. De landbouw is duurzaam en hier telt biodiversiteit volop mee. Actief burgerschap en participatie maken dat burgers veel invloed uitoefenen op hun eigen leefomgeving. De overheid bepaalt in de ruimtelijke ordening alleen nog de grote kaders en legt steeds meer verantwoordelijkheid neer bij inwoners. De overheid faciliteert bij voorrang initiatieven van haar inwoners en maatschappelijke organisaties op het gebied van duurzaam ruimtegebruik, hergebruik van gebouwen en grond en biodiversiteit. 14
Doelstellingen voor 2023 Ruimtelijke ontwikkeling vindt voor 50% plaats in gebiedsprocessen waarin bewoners en lokale maatschappelijke organisaties een belangrijke rol hebben. De helft van alle Overijsselse gemeenten is organisatorisch en juridisch toegerust op het stimuleren en realiseren van bewonersinitiatieven op het gebied van ruimte en groen. Bij herstructurering van bedrijfs- en kantoorlocaties worden groen en duurzaamheid altijd integraal meegenomen. Groei van wonen en werken vindt volledig plaats binnen de contouren van de bestaande bebouwing, die flexibel kan worden benut voor de vraag die er dat moment is; 6.1. 6.2. 6.2. Rijke natuur en gastvrij Landschap: de natuur over 40 jaar Over 40 jaar zijn wij met zijn allen nog steeds 4 trots op de natuur en het landschap in Overijssel. De samenleving in Overijssel erkent natuur als bron van biodiversiteit, ruggengraat van de ruimtelijke kwaliteit en voorraadkamer van natuurlijke hulpbronnen (brandstoffen, bouwmaterialen, medicijnen etc.). Het klimaat wordt gebufferd en toekomstige plagen en ziekten worden tegengegaan door de natuur. Natuur zuivert water, legt CO2 vast en zorgt voor de opvang van fijnstof. Natuur inspireert tot nieuwe technologische ontwikkelingen zoals de bouw van een vuurvlieg inspireert tot hoger rendement van LED. Naast economische waarde zorgt natuur ook voor een gezonde en prettige leef en werkomgeving van mensen. Natuur is voor politici een breed begrip, zoals verwoord in de provinciale omgevingsvisie. 4 Alterra-rapport 2362: Draagvlak in de energieke samenleving: van acceptatie naar betrokkenheid en legitimatie, Dr. AE Buijs, nov. 2013. 95% van de Nederlanders vindt natuurbescherming belangrijk 15
Natuur is een integrale opgave is en heeft een volwaardige plaats in de belangenafweging. De Ecologische Hoofdstructuur vormt het robuuste Natuurnetwerk in Overijssel, waarin natuurgebieden via stevige verbindingszones met elkaar verbonden zijn en alle aspecten van natuur goed zijn gewaarborgd. Op het gebied van de abiotische factoren, voornamelijk stikstof en water, zijn maatregelen uitgevoerd, waardoor de natuur zich positief ontwikkelt. Natuur wordt kwalitatief goed beheerd door de traditionele terreinbeheerders als Staatsbosbeheer, Landschap Overijssel en Natuurmonumenten en particulieren als landgoedeigenaren en natuurboeren. Voor zowel landgoedeigenaren als natuurboeren vormt natuur een onderdeel van hun bedrijfsconcept. Ook zijn er gebiedscollectieven waarbij bewoners het initiatief nemen gebieden te beheren. Met particulieren, landgoedeigenaren, natuurboeren, gebiedscollectieven, terreinbeheerders en waterschappen worden afspraken gemaakt over de beheerdoelen. Alle natuurbeheerders zijn gekwalificeerde en gecertificeerde beheerders en ambassadeurs van de natuur. Naast de Ecologische Hoofdstructuur in het buitengebied wordt ook het belang van een stedelijk natuurstructuur erkend. Wijkcollectieven beheren een deel van het groen in dorpen en steden. Doelstelling voor 2023 Er is breed draagvlak voor natuur bij politici, inwoners en vooral ondernemers. De natuur wordt vorm gegeven in een robuuste structuur met verbindingen. De ruimtelijke en natuurkwaliteit van de Zone Ondernemen met Natuur en Water (ONW) is toegenomen. De zone ONW functioneert in praktische zin als een ecologische verbindingszone. Natuurbeheer is niet langer exclusief van terreinbeheerders en landgoedeigenaren maar wordt ook uitgevoerd door (natuur)boeren en groepen inwoners, zoals de stichting Marke Gorsselse Heide. Het beheer vindt plaats op basis van goede afspraken over te behalen natuurdoelen. Bewoners in en rondom stedelijk gebied nemen zelf initiatief om groen te beheren of te ontwikkelen. De balans tussen economie en ecologie is hersteld. Natuur, waaronder bio-based economy en recreatie, vormt een belangrijke, volwaardige economische sector. 6.3. Natuurlijk gezond: healing environments over 40 jaar Rond 2050 is iedereen zich ervan bewust dat natuur, water en organische vormen in de leefomgeving direct bijdragen aan de gezondheid en het welzijn van mensen. Overheden en de gezondheidszorg zijn hiervan overtuigd. Men weet dat natuur een stress verlagende en herstellende werking heeft. Groen helpt het tegengaan van hittestress in de stad, het brengt verkoeling door schaduw en verdamping en zorgt voor minder fijnstof en daarmee voor een betere luchtkwaliteit. Tevens stimuleert het sport en beweging bij met name jonger mensen wat direct leidt tot een afname van obesitas en overgewicht. 16
Er zijn inmiddels talloze wetenschappelijke onderzoeken die dit aantonen 567. Ook binnen het nieuwe werken speelt groen, water en natuur een zeer belangrijke rol. Werken, nadenken, vergaderen en tot besluiten komen vindt vaker in en met natuur plaats. Natuur inspireert en helpt mensen belangrijke beslissingen te maken. Mensen wonen dichtbij groen en er zijn meer mogelijkheden gecreëerd om in het groen te verblijven en te bewegen. De opkomst van verticaal tuinieren, groene daken, groene wanden en stadslandbouw leveren een significante bijdrage aan groen in de stad. Niet alleen buitenshuis, maar ook binnenshuis, in kantooromgevingen en gezondheidsinstellingen. Mensen voelen zich thuis en verbonden met de omgeving waarin ze wonen, werken en leven. Daarmee draagt dit aanzienlijk bij aan de gezondheid en het welzijn van mensen. Met name op het gebied van depressiviteit en overgewicht is veel winst geboekt. Niet alleen is men zich hiervan bewust, er zijn ook aantoonbare resultaten. Ten opzichte van 2012 zijn de kosten voor gezondheidszorg en ziekteverzuim substantieel gedaald door de aanleg van meer groen in het stedelijk gebied van Overijssel. Voor een wetenschappelijke onderbouwing van de relatie tussen natuur en gezondheid verwijzen wij naar de factsheet Natuur en Gezondheid van Agnes van der Berg, IVN, http://www.agnesvandenberg.nl/ivn_factsheetneng_web.pdf Doelstellingen voor 2023 De gezondheidssector in Overijssel erkent het belang van natuur voor de gezondheid van mensen en geeft hier samen met overheden en natuur en milieuorganisaties vorm aan. Natuur en Milieu Overijssel, lokale natuur en milieu groepen en de terrein beherende organisaties werken in minimaal twee projecten per jaar samen met de GGD, RIVM, huisartsenpraktijken, zorgverzekeraars en/of gezondheidscoaches. De vergroening van een tweetal zorginstellingen in Overijssel is één van de resultaten. Dit heeft voor een substantiële besparing van de ziektekosten geleid. Natuur en Milieu Overijssel is de logische partner bij projecten en activiteiten op het gebied van natuur en gezondheid in de provincie Overijssel. Een eigen duurzaam en groen voorbeeld kantoor dient ter inspiratie. We hebben hiervoor een stevig netwerk op gebouwd met de GGD, zorgverzekeraars en zorginstellingen. Dankzij dit netwerk zijn er in 2023 50 initiatieven en best practices die laten zien dat vergroening leidt tot gezondheid. 5 KPMG, The Economics of Environments & Biodiversity: Groen, gezond en productief, 2012. 6 Agnes van der Berg, Factsheet Natuur en Gezondheid IVN, 2013 7 Maas, Jolanda, Vitamin G: Green environments - Healthy environments, 2008. 17
6.4. Voedsel in Overijssel: duurzame voedingsgewoonten over 40 jaar Komende 40 jaar is Het Nieuwe Eten de norm. Er wordt minder vlees gegeten en 50% van de vleesconsumptie is vervangen door hoogwaardige plantaardige eiwitproducten. Kosten van negatieve milieueffecten zijn in de prijs verdisconteerd. Afwenteling op het milieu, zoals de grootschalige ontbossing voor de teelt van soja, is verleden tijd. De voedselverspilling is ten opzichte van 2009 met 80% gedaald. Dat zorgt voor een besparing in euro s, energie, water, grondstoffen, kunstmest en bestrijdingsmiddelen. Innovaties zijn een belangrijke factor. Landbouw is steeds onafhankelijker van grond en weer een stuk duurzamer. Steeds meer voedsel wordt geteeld in kassen of vindt plaats in gecombineerde teelten: energieopwekking gecombineerd met vis, algen - en planten teelt. Mest wordt verwerkt tot energie, mest- en grondstoffen. Doelstellingen voor 2023 De foodprint is algemeen geaccepteerd door consumenten en producenten als instrument voor duurzaam voedsel. Het gebruik leidt tot voedsel van dichtbij en regionale kringlopen. Van al het voedsel dat we eten komt 25 % uit de regio. Regionaal is binnen een straal van 50 kilometer. Anders eten: 20% van de consumenten in Overijssel eten minder dierlijke eiwitten: max. 4 keer per week vlees, vis of kaas; en 50% eet 2x per week geen vlees, vis of kaas, maar een vegetarisch alternatief. Voedselverspilling is in Overijssel met 30% afgenomen Consumenten zijn zich meer bewust van de effecten van voedsel op regionale economie, landschap, biodiversiteit, gezondheid en sociale cohesie. Consumenten stemmen met hun vork. De binding tussen consument en producent zal weer sterker worden. 6.5. De kleine delta: slim waterbeheer over 40 jaar Over 40 jaar zijn we zuinig met zoet water. Zoetwater is schaars en heeft een prijs voor iedere gebruiker. Hierdoor wordt water zorgvuldig gebruikt door de landbouw en voor waterwinning. De verdroging van de natuur is afgenomen en het achterhaalde watersysteem uit de 20 e eeuw is aangepast. Watersystemen zijn grotendeels weer natuurlijker gemaakt en zijn in staat wateroverlast en droogte op te vangen. Strategische wateropslag van water voor een goede zoetwatervoorziening vindt plaats in het IJsselmeer, in gebieden bovenstrooms of in en rondom natuurgebieden volgens het concept Natuurlijke Klimaatbuffers. Veengebieden worden goed nat gehouden, waardoor ze niet langer CO2 produceren, maar juist vastleggen. Voor de inwoners, planten en dieren van Overijssel is water schoon en mooi. 18
Doelstellingen voor 2023 Stapsgewijs dragen alle maatregelen bij aan een natuurlijker watersysteem. Goede zoetwatervoorziening voor natuur en landbouw is daarin een belangrijk argument. Het concept Natuurlijke Klimaatbuffers wordt daar waar mogelijk toegepast. De waterconsument betaalt mee aan natuurbeheer. Oppervlaktewater voldoet aan de normen van de Kaderrichtlijn Water of de normen zijn binnen handbereik in 2027. Bij de inwoners van Overijssel is draagvlak voor schoonwater en een mooie en gezonde leefomgeving. De eerste projecten samen met bedrijven zijn gestart om CO2 vast te leggen in bestaande en/of nieuwe veengebieden. Bedrijven kunnen op hun broeikasgassen verminderen en eventuele emissierechten verkopen. Inwoners van Overijssel starten waterprojecten op het gebied van waterbesparing, vasthouden en kwaliteitsverbetering. 6.6. Nieuwe energie in Overijssel: nieuwe energie over 40 jaar Over 40 jaar ziet onze energievoorziening er heel anders uit. In Nederland voltrekt zich nu al een sluipende energierevolutie, die van de decentrale energieopwekking. Landelijk zijn er momenteel ongeveer 400 lokale en regionale initiatieven voor duurzame energieopwekking en ook in Overijssel schieten de initiatieven als paddenstoelen uit de grond. Onze energierekening ziet anders uit: we gebruiken niet alleen minder energie, maar maken het ook zelf, de consument wordt prosument. Er zijn schattingen dat in 2025 1 op de 4 huishoudens zelf duurzame energie opwekt. Dit betekent niets meer of minder dan een revolutie in de gebouwde omgeving. Rond 2050 zijn er veel onafhankelijke energiesystemen, zoals energie neutrale dorpen en wijken. Om dit te realiseren zijn de lokale energienetten ingericht als smart grids, zodat we hetzelfde comfort niveau houden met duurzame energieopwekking. De huizen worden energieleverend, de ruimte op (zon) en onder (geothermie) wordt benut om energie te produceren. Er vindt een koppeling plaats tussen de industrie (zowel energie vragend als leverend door onder andere inzet restwarmte) en het landelijk gebied (energieleverend). 19
Tot slot neemt het aandeel hernieuwbare energie enorm toe. Overijssel heeft als landelijke provincie de ambitie om in 2050 geen gebruik meer te maken van fossiele energie. Doelstellingen voor 2023 In 2023 is 10% van de energievraag door gedrag van bewoners en bedrijven in heel Overijssel afgenomen. Energiebesparing is een essentieel onderdeel van de energietransitie, maar wordt vaak geassocieerd met lastig, saai en vervelend. Echte gedragsverandering ontstaat vaak vanuit een positief gevoel en kan worden aangewakkerd door energiebesparing te presenteren als een inspirerende uitdaging waar iedereen beter van wordt. Het is van belang de eindgebruiker van energie bij de ontwikkelingen te betrekken, dat gebeurt nog nauwelijks. Lokale duurzame energiebedrijven zijn gangbaar en voorziene 20% van de inwoners van Overijssel van energie. Nieuwbouw van alle woningen en bedrijven is energieneutraal. Zonne-energie en andere vormen van duurzame energieopwekking (rest- en aardwarmte etc.) worden verplicht toegepast. Het potentieel aan (dak)oppervlak dat geschikt is voor de aanleg van zonnepanelen is 100% benut (bijv. daken van -boerenbedrijven en utiliteitsgebouwen, geluidswallen). Restwarmte en biomassa worden beter benut. Binnen een biobased economy is biomassa zo hoogwaardig mogelijk ingezet. Alle componenten worden zo goed mogelijk benut: de zgn. cascadering. De productie van niet-duurzame bio-energie wordt tegen gegaan. In Overijssel staat meer dan 80 MW aan windenergie opgesteld op de twee kansrijke gebieden in de provincie en op grootschalige bedrijventerreinen. Kleine windmolens worden op termijn rendabel en zijn gecertificeerd. Het voorbereidende werk is afgerond om op daarvoor geschikte locaties, zoals daken en lantaarnpalen kleine windmolens te plaatsen (bestemmingsplannen, pilotprojecten). 20