1. Inleiding Hierbij treft u een kort overzicht aan van de huidige stand van zaken met betrekking tot burgerparticipatie in Eindhoven. Het geeft een eerste idee van waar we op dit moment staan. Het heeft niet de pretentie volledig te zijn en in dit overzicht vindt u ook nog geen beoordeling van het succes van deze activiteiten. Het geeft een eerste inventarisatie van waar wij mee aan de slag zijn. Het ligt in de bedoeling dit overzicht gedurende de komende tijd in eerste instantie aan te vullen en te completeren. Vervolgens zullen de geïnventariseerde activiteiten geëvalueerd worden. Voor een deel is dat gebeurd in projectevaluaties, voor een deel zal daarvoor aanvullend evaluatieonderzoek nodig zijn. Voor het ordenen van deze activiteiten hanteren we de volgende driedeling; - Inwonersparticipatie bij gemeentelijk beleid. - Gemeentelijke participatie bij maatschappelijk initiatief - Partnerschap Onder inwonersparticipatie bij gemeentelijk beleid verstaan wij dat wij daar waar het onze eigen gemeentelijke agenda en verantwoordelijkheden betreft, waar wij zelf in de stad ontwikkelen en uitvoeren, dat zo veel als mogelijk in samenspraak met alle betrokken partijen in de stad doen. Bovendien willen wij, waar dat mogelijk en wenselijk is, inwoners en ondernemers ook daadwerkelijk zeggenschap (en verantwoordelijkheid ) geven over wat er in hun directe woon- en werkomgeving nodig is. We hebben het dan over Samenspraak, Inspraak en Zeggenschap. Onder gemeentelijke participatie bij maatschappelijk initiatief verstaan we dat de gemeente juist participeert in activiteiten en netwerken van de stad. Deze gemeentelijke participatie kan op zeer uiteenlopende manieren vorm krijgen; faciliteren, inspireren, initiëren, ondersteunen, etc. En ten slotte, onder partnerschap verstaan wij het op basis van gelijkwaardigheid samenwerken en samen beslissen met inwoners, ondernemers, instellingen en organisaties in de stad. 2. Inwonersparticipatie bij gemeentelijk beleid Meedenken en meepraten; samenspraak, inspraak Wij kennen in Eindhoven twee vormen; samenspraak en inspraak. Onder samenspraak verstaan wij; inwoners, ondernemers en instellingen in een zo vroeg mogelijk stadium betrekken bij het ontwikkelen van beleid. Bij Inspraak worden plannen die klaar zijn voor definitieve besluitvorming voor commentaar (zienswijze) aan belanghebbenden voorgelegd. Samenspraak doen we altijd, tenzij er goede redenen zijn om hiervan af te wijken. Inspraak doen we alleen wanneer dat wettelijk verplicht is. De spelregels rond samenspraak en inspraak hebben we vastgelegd in een verordening. Uit onderzoek, dat de universiteit van Tilburg de afgelopen jaren (2006, 2009, 2012) heeft gedaan naar de samenspraakpraktijk in Eindhoven, blijkt dat er met betrekking tot Samenspraak de afgelopen zes jaar een stevige basis is gelegd. Aandacht vraagt het duurzaam maken van deze werkwijze binnen de organisatie en vooral het vergroten van de toegankelijkheid van de samenspraakprocessen voor een groter deel van de Eindhovense inwoners. Vernieuwing is de laatste jaren vooral gezocht in het maatwerk maken van de samenspraak door middel van de leefstijlenmethodiek en het experimenteren met het gebruik van ICT bij participatieprocessen. 1
Meebeslissen; zeggenschap Daarnaast zijn we al een aantal jaren vooral aan het experimenteren met het overdragen van beslissingsbevoegdheid aan inwoners, over zaken waar wij als gemeente verantwoordelijk voor zijn en blijven en die wij in principe ook uitvoeren (of door derden laten uitvoeren). Openbare ruimte; inrichting Met betrekking tot de inrichting van de openbare ruimte gaat het van kleine aanpassingen in de openbare ruimte tot grote ingrepen. Bijvoorbeeld van de keuze van bomen bij de herinrichting van een staat tot een volledige inrichting van de openbare ruimte bij een nieuwbouwproject (CPO Bloemenbuurt). Het geldt ook voor de aanleg van speelvoorzieningen. Wanneer wij het met bewoners eens zijn over het te besteden budget en de locatie van de speelvoorzieningen, kunnen bewoners zelf in de catalogus van onze hofleveranciers, een keuze voor een toestel maken. Openbare ruimte; onderhoud/beheer Met betrekking tot het onderhoud van de openbare ruimte wordt op het moment geëxperimenteerd door middel van het project slim city. Het onderdeel van slim city dat in dit kader van belang is, is het systeem waarmee bewoners aan kunnen geven wat zij belangrijk en minder belangrijk vinden aan het onderhoud en beheer. Zij kunnen keuzes maken zolang de totale kosten maar gelijk blijven: zij kunnen draaien aan de onderhoudsknoppen. Met betrekking tot het beheer van de openbare ruimte in de actiegebieden worden buurtconciërges (van Buurbedrijven) ingezet voor uiteenlopende klussen in de openbare ruimte. De bewonersorganisaties bepalen waar de prioriteiten van de werkzaamheden worden gelegd. In de wijken Kronehoef en Kerstroosplein is ook geëxperimenteerd met het aansturen door de bewonersorganisatie van de aannemer om graffiti te verwijderen. Ten slotte kennen we het project blik opzij, dan kan de veger erbij waarbij bewoners in ruil voor hulp bij het auto-vrijmaken van de straat zeggenschap krijgen over het tijdstip en de route van veegacties. Openbare ruimte; toezicht en handhaving In toezicht en handhaving met betrekking tot de openbare ruimte loopt sinds drie jaar in een aantal actiegebieden een project waarbij bewoners kunnen bepalen waaraan stadstoezicht haar uren besteedt. Per wijk is een aantal uren toezicht vastgelegd en door middel van een halfjaarlijks overleg bepalen inwoners welke zaken in de wijk door middel van stadstoezicht worden aangepakt. - Budgetten, subsidies Ook op financieel gebied zijn we vormen van zeggenschap aan het uitproberen. Met name met de waardebonnen die in actiegebieden worden uitgezet. Bewoners van deze buurten die voor de buurt iets willen doen, kunnen daarvoor een voucher of waardebon aanvragen. De beslissing over het toekennen van de waardebon wordt door een uit bewoners bestaande regiegroep genomen. Vernieuwing zit hem ook in de zogenaamde visitatiegroep. Wij vragen van de bewonersorganisaties van actiegebieden geen verantwoording meer voor de subsidie voor hun activiteiten en het budget voor de waardebonnen. We willen op basis van vertrouwen werken. Maar we hebben wel en uit bewoners bestaande visitatiecommissie gevormd die jaarlijks een ronde maakt door de stad langs bewonersorganisaties en met hen kijkt waar zij tegenaan lopen bij hun activiteiten, de financiering daarvan. Indien gewenst worden zij van advies voorzien. 2
Aanbestedingen We zijn ook aan het kijken op welke manier we inwoners zeggenschap kunnen geven bij aanbestedingen. Daar zijn we vijf jaar geleden mee gestart bij de keuze van preferred suppliers voor speelvoorzieningen in de stad. In een uitgebreid aanbestedingstraject is uiteindelijk gekozen voor vijf leveranciers van speeltoestellen. In deze aanbesteding heeft een uit de hele stad geselecteerd panel van bewoners, de doorslaggevende stem gehad. Een meer recent voorbeeld is de maatschappelijk aanbesteding voor het welzijnswerk in Woensel Noord en Woensel Zuid in 2013. Door 4 selectiecommissies waarin naast gemeente en woningcorporaties ook bewoners zitting hadden, is een keuze gemaakt voor de welzijnsorganisatie die in de stadsdelen Woensel Noord en Woensel Zuid aan de slag kon in 2014. 3. Overheidsparticipatie bij maatschappelijk initiatief Inleiding Hierbij participeert de gemeente in initiatieven of netwerken van inwoners, ondernemers en instellingen. Zij hebben het initiatief en voeren het project zelf uit. De gemeente kan afhankelijk van de aard van het initiatief of het gebied waarin het initiatief wordt genomen, op heel verschillende manier participeren. Openbare ruimte, inrichting, onderhoud, beheer In de openbare ruimte zijn tal van initiatieven van inwoners in de vorm van schoonmaakacties, stukjes openbaar groen die mensen beheren en kleine voorzieningen in de openbare ruime zoals het beheer van speelvoorzieningen en jeu de boules-banen. Ook nemen bewoners initiatieven om wijkschouwen te organiseren waarbij zij de relevante professionals uitnodigen. Recente initiatieven zijn bijvoorbeeld Proeftuin 040 (een initiatief van inwoners die zelf moestuinen aanleggen en onderhouden in de openbare ruimte) en Adopteer een straat. De gemeente faciliteert op uiteenlopende manieren deze activiteiten. Door grond beschikbaar te stellen, door advies, door te ondersteunen bij de communicatie en door- zo veel als mogelijk - belemmerende regelgeving te vereenvoudigen. Veiligheid Ook op het terrein van veiligheid ondersteunt de gemeente bij initiatieven van inwoners. Inmiddels zijn in steeds meer buurten bewoners actief in zogenaamde buurtpreventie teams. De gemeente faciliteert de teams met een opleiding, ondersteuning bij de opstart en zorgt voor hesjes en zaklampen. Vanaf 2013 stimuleert de gemeente gericht het opstarten van buurtpreventie in gebieden waar sprake is van woninginbraken. In deze gebieden worden door de gemeente en politie avonden georganiseerd waar inwoners onder andere worden geïnformeerd over buurtpreventie, waarna ze zich hiervoor kunnen aanmelden. Voorzieningen Door inwoners in de stad worden ook tal van maatschappelijke voorzieningen beheerd. Bijvoorbeeld de infowinkels, straatkamers en buurtwinkels, vooral in de actiegebieden, die door bewoners worden beheerd, zowel praktisch als organisatorisch. Deze voorzieningen hebben een informatie- en ontmoetingsfunctie voor de buurt en bieden ruimte voor overleg en samenwerkingsverbanden. Deze functies worden over het algemeen ondergebracht in woningen die door woningcorporaties beschikbaar worden gesteld of in buurtcentra. De gemeente ondersteunt deze initiatieven door het verstrekken van subsidies voor organisatiekosten en de exploitatie van het pand. 3
Buurtcentra zijn een ander voorbeeld. Buurtcentra die een functie hebben voor ontmoeting, culturele activiteiten, ontwikkeling en soms al sinds jaar en dag door inwoners/vrijwilligers gerund worden. Van centrum tot centrum verschilt de inzet van vrijwilligers van enkel de coördinatie van het gebruik tot de volledige verantwoordelijkheid voor de exploitatie. Van het laatste is Orka in Tongelre een mooi voorbeeld. Ten slotte, een recent voorbeeld zijn de bibliotheekfilialen in de buurten. Naar aanleiding van het raadsbesluit over de toekomst van de bibliotheekvoorziening is door de gemeente actief ingezet op het overnemen van deze functie door bewoners. Dat heeft geresulteerd in het ontstaan van 12 bewonersbiebs in de stad waarbij in totaal zo n 150 vrijwilligers bij zijn betrokken. De ruimte wordt afhankelijk van de locatie beschikbaar gesteld door Lumens, een woningcorporatie, buurtcentrum of verzorgingstehuis. De gemeente heeft vanuit een zeer actieve rol bewoners geïnspireerd en gestimuleerd deze activiteiten op zich te nemen en hen in de aanloop financieel en met apparatuur gesteund. Sociale activiteiten Door inwoners worden in de buurten ook veel sociale activiteiten georganiseerd. Buurtfeesten, activiteiten voor de jeugd of ouderen in de wijk, straatspeeldagen, etc. Activiteiten die vaak tot doel hebben de leefbaarheid en de sociale samenhang in de buurt te versterken of bijvoorbeeld om mensen uit isolement te halen. In de buurtcontracten die we voor alle actiegebieden opstellen zijn bewoners inmiddels met de vele activiteiten die zij organiseren, de grootste contractpartners. Maar ook buiten de actiegebieden zijn inwoners erg actief met zeer uiteenlopende activiteiten. De gemeente ondersteunt deze activiteiten vooral door middel van subsidie. Ondersteunen, faciliteren, inspireren en initiëren van nieuwe initiatieven De vorm van participatie van de gemeente bij genoemde initiatieven kan zeer sterk uiteenlopen. Van belemmeringen wegnemen tot uiteenlopende manieren van ondersteunen of faciliteren door middel van advies, het beschikbaar stellen van grond, het geven van advies, beschikbaar stellen van hulpmiddelen, materialen, etc. De rol van de gemeente kan ook gedifferentieerd zijn naar gebied of doelgroep zoals dat in de verkenningen rond het maatschappelijk vastgoed is verwoord. Steeds meer zien we dat door de gemeente ook de rol van het initiëren, stimuleren en inspireren wordt genomen. Hetzij door medewerkers zelf, hetzij door het inhuren van professionals om met bewoners aan de slag te gaan. Deels zit dit in de opdracht van het welzijnswerk, maar wij maken ook regelmatig gebruik van andere externe organisaties, zoals het Theehuis of meer recentelijk, Lady Penelope. Een initiatief waarbij wordt gekeken hoe we met hulp van designers, bewoners meer kunnen betrekken en verantwoordelijkheid kunnen geven bij hun eigen buurt. Naast het specifiek ondersteunen en faciliteren bij de bovengenoemde activiteiten en projecten wordt door de gemeente ook een aantal algemene voorzieningen gerealiseerd die tot doel hebben actieve burgers te ondersteunen bij hun initiatieven. Het gaat dan om het realiseren van ruimte voor bijeenkomsten, vergaderen en ontmoeting, ondersteuning van vrijwilligers middels het Vrijwilligerspunt, Supportpunt, de inzet van opbouwwerk en natuurlijk de subsidies voor bewoners- en vrijwilligersorganisaties. 4. Partnerschap Tenslotte het partnerschap; het op basis van gelijkwaardigheid samenwerken en samen beslissen met inwoners, ondernemers en andere organisaties in de stad. De gemeente participeert in samenwerkingsverbanden en overleggen als een gelijkwaardige partner en ontwikkelt samen met andere partijen beleid. 4
Buurtcontracten Een voorbeeld zijn de buurtcontracten. Voor alle actiegebieden ontwikkelen we samen met professionele partners en organisaties van bewoners en ondernemers, jaarlijks de zgn. buurtcontracten. Daarin worden op een niet vrijblijvende manier, afspraken vastgelegd voor de gezamenlijke inzet in het betreffende jaar. Het aandeel van bewoners en ondernemers in deze contracten is het laatste jaar gestegen. Gemeten naar het aantal activiteiten zijn bewoners de grootste contractpartner. Inmiddels is ook een eerste contract afgesloten waarbij de bewonersorganisatie het voortouw genomen heeft in het ontwikkelen van het contract.( t Ven). Samenwerkingsverbanden met ondernemersorganisaties Ook met het bedrijfsleven zijn meerdere samenwerkingsverbanden waarin de gemeente als gelijkwaardig partners deelneemt. Zo is er in lijn met de buurtcontracten voor de actiegebieden, voor het winkelcentrum WoensXL een gebiedscontract. De gelijkwaardige samenwerking zien we ook terug in de samenwerking die binnen diverse KVO projecten gestalte krijgt, gericht op het versterken van de veiligheid van bedrijventerreinen. Partnerschap bij vernieuwende vormen gebiedsontwikkeling Ook bij gebiedsontwikkeling zien we dat de gemeente in een aantal situaties deelneemt in samenwerkingsverbanden. Zoals in het geval van Strijp S waar de gemeente samen met een projectontwikkelaar, de ontwikkelmaatschappij Park Strijp Beheer heeft opgezet. Een vernieuwende vorm waarin dat gebeurt is de proeftuin voor het NRE terrein waarbij de gebiedsontwikkeling samen met een groep van eindgebruikers op basis van gelijkwaardigheid ter hand is genomen. 5 Nieuwe ontwikkelingen en experimenteren Er is volop beweging in dit terrein. De rol en taakopvatting van de overheid en daarmee de verhouding tot andere maatschappelijke partners is aan het verschuiven. Zo kunnen onderwerpen die tot voor kort onder het kopje inwonersparticipatie bij gemeentelijk beleid vielen, nu terecht komen onder het kopje overheidsparticipatie bij maatschappelijk initiatief. De hierboven al genoemde bibliotheekfilialen in de stad zijn hier een voorbeeld van. Daarnaast gaan we discussies of experimenten met de stad aan waarvan de uitkomst nog ongewis is. Een voorbeeld is het welstandsvrij bouwen. Het (voorlopige) idee is te komen tot een driedeling van gebieden. Gebieden die geheel welstandsvrij zijn, gebieden van stedelijk belang waar welstand van kracht blijft en zogenaamde keuzegebieden: gebieden waarbij (coalities van) belanghebbenden de toetsingscriteria bepalen. De manier waarop met name dit laatste vorm gegeven zal worden is nog onduidelijk en moet in gesprek met de stad worden ingevuld. 5