JAARVERSLAG 2012
Colofon Het BVOR-Nieuwsbulletin is een kwartaaluitgave van de Branche Vereniging Organische Reststoffen. Leden en relaties ontvangen het blad gratis. Het BVOR-Nieuwsbulletin is ook te vinden op de website van de BVOR. Oplage: 2000 Verenigingsbureau BVOR (redactie, advertenties en abonnementen) Agro Business Park 38 6708 PW Wageningen Tel: (0317) 42 67 55 E-mail: info@bvor.nl Website: www.bvor.nl De BVOR aanvaardt geen aansprakelijkheid voor mogelijke onjuistheden in het BVOR-Nieuwsbulletin Vaste redactie Wieke Coenen-Sinia (coördinatie Nieuwsbulletin) Arjen Brinkmann (directeur) Anneleen Jacobs (beleidsmedewerker) Vormgeving, drukwerk en verzending: Drukkerij van Beek in Hooglanderveen. Foto cover: De Nationale Beeldbank/hansenn BVOR Inhoudsopgave Jaarverslag 2012 pag. Organische reststromen in 2012 3 Beste lezer, 2012 was een groeizaam jaar, een jaar waarin weersomstandigheden de groei van vegetatie gunstig beïnvloedden. Dit leidde tot een groter aanbod van groene reststromen voor opwerking en hoogwaardig hergebruik. We besteden in dit jaarverslag weer uitgebreid aandacht aan de hoeveelheden groenafval die werden ingenomen en opgewerkt tot biobased producten. Al die data zijn terug te vinden in een unieke analyse die mogelijk was dankzij een koppeling van de gegevens van de BVOR-leden aan die van het Landelijke Meldpunt Afvalstoffen (LMA) en van Rijkswaterstaat Leefomgeving: niet eerder was een dergelijk volledig en gedetailleerd overzicht publiek beschikbaar! 2012 was ook een enerverend jaar voor de organische reststromenbranche: bestaande zekerheden in de afvalregelgeving werden ter discussie gesteld, tarieven kwamen verder onder druk en nieuwe kansen ontstonden door biobased innovaties. Als branchevereniging faciliteert de BVOR haar leden bij het aangaan van de uitdagingen die deze ontwikkelingen met zich meebrengen. Hoe we dit doen, hebben we vastgelegd in onze nieuwe strategie BVOR voor producten uit groene grondstoffen. De algemene ledenvergadering van de BVOR heeft deze in mei 2012 vastgesteld. In dit jaarverslag leest u hoe we hier in 2013 mee aan de slag gaan. Daarnaast vindt u in dit jaarverslag een terugblik op de activiteiten in 2012. Dit betreft activiteiten in het kader van de belangenbehartiging voor de branche, de rol als kenniscentrum op het gebied van organische reststromen en biomassa en als netwerkplatform voor onze leden. Met plezier bieden wij u hierbij het BVOR-jaarverslag 2012 aan. Arjen Brinkmann Directeur BVOR Producten uit groene reststromen in 2012 6 Terugblik activiteiten BVOR 2012 10 Certificeren om te onderscheiden 12 Nieuwe strategie vastgesteld: BVOR voor producten uit groene grondstoffen 13 Leden en begunstigers BVOR 14 2
Organische reststromen in 2012 De BVOR voert jaarlijks een marktonderzoek uit onder haar leden, waarmee een overzicht wordt verkregen van de opwerking van organische reststromen en de afzet van producten daaruit (zie pagina 6). Voor 2012 heeft de BVOR daarnaast samenwerking gezocht met het Landelijk Meldpunt Afvalstoffen (LMA) en Rijkswaterstaat Leefomgeving. De bij deze organisaties beschikbare data zijn geanalyseerd en vergeleken met de door de BVOR zelf verzamelde gegevens, waarmee een vollediger beeld is verkregen van de markt. Dit artikel beschrijft de resultaten van deze samenwerking. Afbakening van organische reststromen Het marktonderzoek heeft zich gericht op materiaal dat traditioneel wordt aangemerkt als groenafval. Volgens het Landelijk Afvalbeheer Plan 2 is groenafval groenmateriaal dat vrijkomt bij de aanleg en onderhoud van openbaar groen, bos- en natuurterreinen en al het afval dat hiermee te vergelijken is zoals onder meer grof tuinafval, berm- en slootmaaisel, afval van hoveniersbedrijven, agrarisch afval en afval dat vrijkomt bij aanleg en onderhoud van terreinen van bedrijven en instellingen. Dit is een ruime definitie, die bovendien overlap heeft met de definities voor andere type organische reststromen, bijvoorbeeld tuinbouwafval en gft-afval. Zo wordt grof tuinafval dat huis-aan-huis wordt ingezameld (met kliko s) aangemerkt als gft-afval, terwijl het aangeleverd bij een milieustraat veelal wordt geclassificeerd als groenafval. Groenafval valt verder in te kaderen door gebruik te maken van de Euralcodes. Onder groenafval vallen in dat geval de volgende stromen: organisch materiaal uit land- en tuinbouw (Euralcode 020103); materiaal afkomstig uit de bosbouw (Euralcode 020107); biologisch afbreekbaar deel van gemeentelijk afval (Euralcode 200201). Deze Euralcodes zijn als basis genomen voor het marktonderzoek. Gft-afval (Euralcode 200208) is hier dus niet bij inbegrepen. Voor details over de markt van gft-afvalverwerking wordt verwezen naar de rapportages van de Werkgroep Afvalregistratie (WAR). Meldingen naar Euralcode Het LMA verwerkt meldingen van afvalstromen, met onder andere als doel om de handhaving efficiënter te laten verlopen. In het Besluit Melden is aangegeven, welke bedrijven meldingsplichtig zijn. In tabel 1 zijn de bij het LMA in 2012 gemelde hoeveelheden gespecificeerd. In totaal is circa 3 miljoen ton gemeld. Figuur 1 geeft de gemelde hoeveelheden in 2010, 2011 en 2012 schematisch weer, per Euralcode en in zijn totaliteit. Hieruit blijkt dat de hoeveelheid materiaal afkomstig uit de bosbouw sterk is gedaald (75%), wat komt doordat het houtige deel van het groenafval in bepaalde gevallen niet meer onder de afvalstoffenregelgeving en daarmee onder de meldplicht valt. Groenafval uit land- en tuinbouw stijgt licht door de jaren heen, terwijl groenafval uit gemeenten iets daalt. 2700 2600 2500 500 400 300 200 100 0 2010 2011 2012 Groenafval uit gemeenten Groenafval uit land- en tuinbouw Bosbouw Figuur 1 Hoeveelheden groenafval in 2010-2012, naar Euralcode gemeld bij LMA De gemelde hoeveelheden groenafval zijn een onderschatting van de hoeveelheid groenafval die daadwerkelijk is vrijgekomen en bewerkt. Hier zijn feitelijk drie redenen voor aan te geven. In de eerste plaats zijn niet alle partijen die deelstromen uit groenafval inzamelen en be-/verwerken meldingsplichtig. Zo zijn composteerinrichtingen met een capaciteit tot 50 m3/jaar niet meldingsplichtig. Hetzelfde geldt voor co-vergistingsinstallaties tot een capaciteit van 15.000 ton/jaar. Daarnaast komt niet alle groenafval als afval vrij, en hoeft dus ook niet als zodanig bij het LMA te worden gemeld. Het gaat dan bijvoorbeeld om maaisels die onder de zogenaamde Vrijstellingsregeling plantenresten en tarragrond nabij de plaats van vrijkomen worden ondergewerkt. Daarnaast is de houtige fractie uit groenafval sinds medio 2012 onder voorwaarden vrijgesteld van de afvalstoffenregelgeving. In de derde plaats wordt door meldingsplichtige bedrijven niet altijd (volledig) gemeld, dat wil zeggen dat méér tonnen zijn ingenomen dan gemeld bij het LMA. Gebrekkige controle en handhaving is hier mede debet aan. Groenafval Bosbouw Groenafval Totaal land- en tuinbouw gemeenten Tonnen in 2012 443 kton 7 kton 2,5 miljoen ton 3 miljoen ton Tabel 1 Groenafval in 2012 - gemelde hoeveelheden naar Euralcode 3
Provincie Groenafval land- Bosbouw Groenafval Totaal en tuinbouw gemeenten (in kton) (in kton) (in kton) (in kton) Groningen 33,7 2,5 145,2 181,4 Friesland 7,6 1,3 129,9 138,8 Drenthe 1,9-118 119,9 Overijssel 68,7-166,2 234,9 Gelderland 6 2,2 383,9 392,1 Flevoland 11,1-48 59,1 Utrecht 8,4-97,9 106,3 Noord-Holland 17,3 0,3 222,4 240 Zuid-Holland 218 0,7 197 415,7 Zeeland 3,5-80,3 83,8 Noord-Brabant 57,2-777,8 835 Limburg 8,9 0,03 154,6 163,5 TOTAAL 2.970,5 kton Tabel 2 Gemelde hoeveelheden groenafval, per provincie en per Euralcode en in totaal. Op basis van detailanalyse van LMA-data schatten wij in dat de gemelde hoeveelheden tenminste 80% uitmaken van de daadwerkelijk vrijkomende hoeveelheden groenafval. In Tabel 2 zijn de hoeveelheden gemeld groenafval per provincie weergegeven. Wijzen van benutting van groenafvalstromen Bij het LMA zijn vier verschillende methoden gemeld waarop groenafvalstromen in 2012 zijn benut. De grootste hoeveelheid, 2600 kton, is via compostering omgezet in compostproducten. 280 kton is via vergisting omgezet in biogas en digestaatproducten. Uit detailanalyse blijkt dat het overgrote deel van de meldingen afkomstig zijn van gft-vergistingsinstallaties. Door co-vergistingsinstallaties zijn vrijwel géén stromen onder deze Euralcodes gemeld. Dit is opmerkelijk, omdat covergistingsinstallaties met een capaciteit van meer dan 15 kton/jaar meldingsplichtig zijn, en omdat uit de praktijk bekend is dat deze installaties (significante) hoeveelheden deelstromen uit groenafval verwerken, in het bijzonder grassen en maaisels. De derde gemelde wijze van benutting is verbranden met energieterugwinning, 1,8 kton/jaar. Dit betreft vooral hout en houtig materiaal aanwezig in groenafval(deelstromen). Het grootste deel van de meldingen is gedaan door afvalverbrandingsinstallaties (AVI s) en enkele grote bio-energiecentrales. Uit andere data (bijvoorbeeld van BVOR-leden zelf en van Probos), is bekend dat in Nederland veel meer hout uit groenvoorzieningen, bos, natuur en landschap wordt ingezet voor energieproductie, namelijk tenminste enkele honderden ktonnen. Dit betekent dat het grootste deel van deze stroom niet gemeld is, hetgeen waarschijnlijk kan worden verklaard uit het feit dat een deel van het hout sinds 2012 niet meer onder de werkingssfeer van de afvalstoffenregelgeving valt. Tot slot onderscheidt de LMA-systematiek een categorie anaeroob composteren. Technisch gezien bestaat anaeroob composteren niet. Composteren is immers een aeroob proces en vergisten is een anaeroob proces. LMA bevestigt mondeling dat dit proces niet bestaat, maar dat de categorisering een historische oorzaak heeft. Opmerkelijk genoeg is er in 2012 wél 185 kton gemeld onder deze categorie. Uit detailanalyse van de LMA gegevens blijkt dat dit in de praktijk vooral (kleinere) groencomposteringen betreft. Waarschijnlijk zijn de meldingen door slordigheid bij bedrijven verkeerd geboekt. In figuur 2 is de ontwikkeling van de hoeveelheden naar benuttingswijze weergegeven in de periode van 2010 tot en met 2012. Hieruit blijkt dat verbranding met energieterugwinning een daling kent. Verklaring hiervoor ligt met name in de eerder genoemde verandering van de werkingssfeer van de afvalstoffenregelgeving. Vergisting is in twee jaar tijd verdubbeld in kton. De rapportage Nederlands afval in cijfers In de rapportage Nederlands afval in cijfers, 2006-2010 beschrijft Rijkswaterstaat Leefomgeving de getalsmatige voortgang van de uitvoering van het Landelijk afvalbeheerplan 2009-2021. Rijkswaterstaat Leefomgeving monitort deze gegevens om het afvalbeleid te kunnen toetsen. Voor tien doelgroepen wordt aangegeven hoeveel afval er is geproduceerd en hoe het afval is verwerkt. Hiervoor wordt 4
Hoeveelheid verwerkt groenafval (kton) 2800 2700 2600 2500 200 150 100 50 0 2010 2011 2012 Composteren Vergis ng Verbranding Figuur 2 Hoeveelheden groenafval naar benuttingswijze, 2010-2012. in belangrijke mate aangesloten bij de doelgroepensystematiek zoals het CBS die hanteert. De getallen in de rapportage van Rijkswaterstaat Leefomgeving laten enkele opmerkelijke verschillen zien met de getallen zoals bij het LMA gemeld. In de eerste plaats betreft dit organisch materiaal uit landbouw, tuinbouw en bosbouw (Eural code 020103). Bij het LMA wordt jaarlijks 400-450 kton gemeld, terwijl de analyse van Rijkswaterstaat Leefomgeving uitkomt op een getal dat circa vijf maal zo hoog ligt, namelijk 2400 Kton/jaar. Waarschijnlijk komt dit omdat in het laatstgenoemde rapport ook die reststromen worden meegerekend die achterblijven op het bedrijf (bijvoorbeeld gewasresten). In de tweede plaats is bij reststromen die worden aangemerkt als biologisch afbreekbaar deel van huishoudelijk afval (Eural code 200201) het beeld omgekeerd. Daar waar bij het LMA jaarlijks 2-2,5 miljoen ton gemeld wordt, komt de rapportage van Rijkswaterstaat Leefomgeving niet verder dan 600-700 kton voor gemeentelijk groenafval, plus 400 kton grof tuinafval, ingezameld via milieustraten e.d. Volgens mondelinge mededeling van Rijkswaterstaat Leefomgeving bestaat de overige 1-1,5 miljoen ton onder meer uit groenonderhoud in opdracht van overheden anders dan gemeenten (bijvoorbeeld Rijkswaterstaat). In de derde plaats wordt voor hout en houtig materiaal ( bosbouw Eural code 020107) via de Rijkswaterstaat Leefomgeving-systematiek een hoeveelheid gevonden die vergelijkbaar is met de LMA-meldingen, maar zoals boven al aangegeven substantieel lager is dan de hoeveelheid die daadwerkelijk is ingezet voor bio-energieproductie. Monitoring van organische reststromen in de toekomst Dit artikel geeft op basis van best beschikbare data een overzicht van de productie en benuttingswijzen van groenafval in 2012. In het volgende artikel in dit jaarverslag wordt ingegaan op de aard van de producten uit groenafval, en de afzet daarvan in 2012. De LMA-meldingensystematiek geeft een harde ondergrens voor de hoeveelheden reststromen die zijn geproduceerd en volgens bepaalde methoden zijn benut of verwerkt. Echter, een belangrijk deel van de reststromen wordt niet gemeld omdat (kleinere) bedrijven niet meldingsplichtig zijn, bepaalde reststromen buiten de werkingssfeer van de afvalstoffenregelgeving vallen (deel van het hout), of omdat bedrijven (illegaal) niet aan hun meldingsverplichting voldoen. Andere montoringssystematieken, zoals in de rapportages van Rijkswaterstaat Leefomgeving en Probos gehanteerd, blijken beperkt betrouwbaar en bovendien niet in staat om de onvolledigheden van de meldingensystematiek in te vullen. Het is essentieel dat verbeteringen optreden in de wijze waarop organische reststromen en biomassa in de breedte van overheidswege worden gemonitord. Alleen met voldoende betrouwbare, kwantitatieve cijfers kan immers worden vastgesteld of ambities met betrekking tot de biobased economy en bio-energie worden gehaald. De ontwikkeling dat steeds meer organische reststromen en marktpartijen worden vrijgesteld van de meldingsplicht, is in dat licht ongewenst. De meldingensystematiek richt zich traditioneel op afvalstoffen. Vanuit het grondstoffen denken in de biobased economy, zou hierbij tevens grondstoffen monitoring bij kunnen worden ondergebracht. Waar het om gaat is dat nuttig herbruikbare stromen in kaart worden gebracht, van waaruit optimale verwaardiging kan worden gestuurd en gemonitord. Referenties Probos (2013) Op weg naar 32 PJ uit bos, natuur, landschap en de houtketen in 2020? Stand van zaken in de NBLH-sector in 2011. Rijkswaterstaat Leefomgeving (2013). Nederlands afval in cijfers, 2006-2010. Utrecht, februari 2013. Werkgroep Afvalregistratie (2012). Afvalverwerking in Nederland. Gegevens 2011. LMA, meldgegevens 2012. De BVOR concludeert op basis van bovenstaande vergelijking van LMA-meldingen met de Rijkswaterstaat Leefomgeving-analyse, dat de laatste methodiek op onderdelen tekort schiet, en voor groenafval (deelstromen) een onvolledig en deels onjuist beeld geeft van de benutting. Hiermee wordt tevens de bijdrage van hergebruikt groenafval aan het halen van de LAP-doelstellingen onderschat. 5
Producten uit groene reststromen in 2012 Overzicht van afzet van BVOR-leden Ieder jaar onderzoekt de BVOR door middel van een enquête hoe de afzetmarkt van haar leden eruit ziet en tot welke producten het materiaal wordt opgewerkt. In dit artikel leest u over de resultaten van het marktonderzoek over 2012. Totale afzet In 2012 hebben de BVOR-leden groenafval opgewerkt tot 1,3 miljoen ton aan groenproducten, in vergelijking met 1,2 miljoen ton in 2011. Compostproducten vormen de meerderheid in de productafzet, al is de verhouding ten opzichte van 2011 duidelijk verschoven (zie figuur 1a en 1b) ten gunste van met name biomassa voor energietoepassingen. Door de stimuleringsregelingen voor hernieuwbare energie, in Nederland en omringende landen, blijkt het steeds aantrekkelijker om meer biomassa voor energie af te zetten. Compostproducten Compostproducten blijven de belangrijkste categorie biobased producten. In de afzetmarkten zijn kleine verschuivingen te zien (zie figuur 2). Zo is de rechtstreekse afzet richting de land- en tuinbouwsector licht gestegen, ten koste van de afzet naar diezelfde sector via intermediairs. Daarnaast zijn gemeenten een groeiende afzetsector. Particulieren weten de BVOR-leden steeds beter te vinden, net als gemeenten voor het openbaar groen. Figuur 1a - Afzet groenproducten 2011 Figuur 1b - Afzet groenproducten 2012 Compostproducten Biomassaproducten Zeefgrondproducten Compostproducten Biomassaproducten Zeefgrondproducten Figuur 2 - Afzet groencompost naar sector 2011-2012 6
Keurcompost RHP compost Andere compostproducten Figuur 3 - Certificering groencompostproducten 2012 In 2012 is een duidelijke groei te zien van de productie en de afzet van Keurcompost (zie figuur 3). Ten opzichte van 2011 is Keurcompost uit groenafval qua afzet met 90% gegroeid van 116 naar 227 kton. Ook het tonnage RHP gecertificeerde groencompost is gestegen, van 61 naar 80 kton. Het marktaandeel van gecertificeerde groencompost stijgt en de verwachting is dat deze trend zich in 2013 doorzet. De meerwaarde van het Keurcompostcertificaat in de markt wordt steeds duidelijker. De vraag naar Keurcompost groeit en het aantal Keurcompost gecertificeerde BVOR-leden blijft stijgen. De positieve aspecten van Keurcompost zijn door de landen tuinbouw sector de afgelopen jaren nadrukkelijk erkend. Keurcompost uit groenafval heeft de status van A-meststof en mag gebruikt worden door biologische bedrijven die door Skal zijn gecertificeerd. Akkerbouwbedrijven die werken onder het voedselveiligheid certificaat zijn verplicht om gecertificeerde Keurcompost te gebruiken. Ook is de Beoordelingsrichtlijn Keurcompost aangemerkt als Gids voor Goede Praktijken door de Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit (nvwa). Bovendien wordt Keurcompost genoemd bij de overheidscriteria voor duurzaam inkopen van onderhoud van groenvoorzieningen. Deze erkenningen zijn zichtbaar in de afzetsectoren van Keurcompost uit groenafval (zie figuur 4). De afzet naar land- en tuinbouw is sterk gestegen, net als de afzet naar gemeenten en openbaar groen. Biomassaproducten De afzet van biomassa voor energie-productie (zie figuur 5 op blz. 8) laat in vergelijking met 2011 een stijging van 20% zien (zie ook figuur 1a en 1b). Dit heeft te maken met de prijs die voor houtige biomassa bij bio-energiecentrales wordt betaald. De afzet richting het buitenland is sterk gestegen, terwijl de rol van de tussenhandel in vergelijking met 2011 is gedaald. Zeefgrondproducten Zeefgrond is een product dat vrijkomt bij het uitzeven van houtige biomassa, via de zogenaamde zeefoverloop. Zeefgrond is grondig materiaal, met daarin ook organische stof. Wanneer de hoeveelheid gezeefde biomassa stijgt, stijgt ook de hoeveelheid vrijgekomen zeefgrond. Volgens de wetgeving kan zeefgrond vervolgens op drie verschillende manieren worden geclassificeerd, gekeurd en toegepast, namelijk als compost, grond of als grondbestanddeel in een samengesteld grondproduct (zie figuur 6 op blz. 8). 1) Zeefgrond mag alleen als compost worden afgezet wanneer het materiaal op een zodanige manier is verhit, dat hierdoor tenminste afdoding van plantpathogenen en onkruidzaden Figuur 4 - Afzet Keurcompost uit groenafval naar sector 2011-2012 7
Bio energiecentrale NL Bio energiecentrale Buitenland Co vergistingsinstallaties Tussenhandelaren/derden Afzet als compost Afzet als grond Afzet als samengesteld grondproduct Anders Figuur 5 - Afzet biomassa voor energie-productie naar sector 2012 Figuur 6 - Afzet zeefgrond naar sector 2012 in het materiaal (hygiënisatie) heeft plaatsgevonden. Daarbij moet het materiaal ook biologisch gestabiliseerd zijn en uiteraard voldoen aan alle specifieke kwaliteitseisen voor compost, zoals gesteld in de Meststoffenwet. 2) Wanneer zeefgrond als grond wordt geclassificeerd, dient de kwaliteit van zeefgrond te voldoen aan het Besluit Bodemkwaliteit. 3) Zeefgrond kan daarnaast als een van de inputstromen binnen een samengesteld grondproduct worden afgezet, als grond of groenproduct. De milieuhygiënische kwaliteit moet hierbij vooraf bekend zijn. Zeefgrond kan als groenproduct worden gebruikt als inputstroom wanneer het voldoet aan hygiënisatie en stabilisatie-eisen voor compost (zie punt 1). Wanneer zeefgrond als grondstroom wordt toegepast, gelden hier dezelfde eisen bij classificatie als grond (zie punt 2). Andere biobased producten Naast bovengenoemde hoofdcategorieën ontwikkelen BVORleden ook andere, vaak innovatieve, biobased producten. In vergelijking met de andere productgroepen gebeurt dit (nog) op kleinere schaal. Wel wordt het palet aan bio-based producten uit groene grondstoffen steeds breder. Innovatieve ontwikkelingen en het steeds hoogwaardiger verwerken van groene grondstoffen zullen naar verwachting de komende jaren steeds belangrijker worden. Voorbeelden van innovatieve ontwikkelingen bij BVOR-leden zijn onder meer: raffineren van bermgras en andere maaisels, terugwinning van vetzuren uit gft-afval en vloeibare compostsubstraten ( compost thee ). Daarnaast staat ook het terugwinnen van herbruikbare warmte uit composteerprocessen nadrukkelijk in de belangstelling. BVOR-Demodagen 2013 De BVOR organiseert op 19 en 20 juni 2013 de BVOR-Demodagen Groen is duurzaam op het terrein van Attero in Maastricht. Tijdens de Demodagen demonstreren bedrijven machines die gebruikt worden bij het opwerken van organische reststromen tot diverse biobased producten, bijvoorbeeld zeven, omzetters, grotere shredders, chippers en langzaamdraaiers. In een tent op het terrein zijn behalve de demonstrerende bedrijven ook vele andere exposanten die producten of diensten leveren die een link hebben naar de wereld van de groenverwerking, bijvoorbeeld adviesbureaus die gespecialiseerd zijn in vergunningverlening of milieuzaken, brancheorganisaties en bedrijven in weegbruggen. De toegang is gratis. Meer informatie op www.bvor.nl 8
Nieuwe website biomassawerven Op zoek naar geschikte locaties voor de inname van biomassastromen, organische reststromen of de levering van biobased producten? Bezoek www.biomassawerven.nl! SCM Diensten BV VCA, ISO 9001/14001 keurkompost, BRL 9335 of ander keurmerk nodig? Wij zorgen dat u geen zorgen heeft! scm milieu- Roermond Westhoven 2 6042 NV Roermond Nederland T +31 475 420 191 info@scmmilieu.nl Milieu en Omgevingsvergunning vergt kennis. m-tech - Hasselt Maastrichtersteenweg 210 3500 Hasselt België T +31 011 22 32 40 info@m-tech.be scm milieu is gespecialiseerd in : Omgevingsvergunningen Managementsystemen Veiligheidsrapportage en -studies Milieueffectenrapportage en -studies Ruimtelijke ordening IPPC ADR-regelgeving Afval- en bodemwetgeving Geluid, geur, luchtkwaliteit, stikstofdepositie Bestuursrechtelijke procedures Natuurbescherming scm milieu onderdeel van m-tech nv www.scmmilieu.nl www.scmdiensten.nl info@scmdiensten.nl tel.: 0475-420165 Roermond 9
Terugblik activiteiten BVOR 2012 2012 was een enerverend jaar voor de BVOR. Dit artikel geeft een korte terugblik op een aantal activiteiten van de BVOR in 2012. De Branche Vereniging Organische Reststoffen (BVOR) behartigt de belangen van bedrijven die organische reststromen op duurzame en doelmatige wijze opwerken tot hoogwaardige producten, op daartoe vergunde inrichtingen. De meerderheid van de vergunde composteerbedrijven in Nederland is aangesloten bij de vereniging alsmede bedrijven met vergistingsinstallaties en producenten van biomassa voor energieproductie. Leden van de BVOR produceren uit organische reststromen een diversiteit aan hoogwaardige producten: compostproducten, biogas, biomassa voor energieproductie, en andere grondstoffen. De BVOR heeft circa vijftig leden met ruim zeventig vestigingen. Tegenover twee leden die in 2012 afscheid namen, mocht de BVOR eveneens twee nieuwe leden verwelkomen, namelijk De Blauwe Berg in Hoek van Holland en Gebr. Van Vijfeijken B.V. in Deurne. De BVOR-organisatie De BVOR is opgericht op 18 september 1989. De organisatie is statutair een vereniging waarin de algemene ledenvergadering het hoogste orgaan is. Zowel in het voor- als in het najaar vinden ledenvergaderingen plaats. Het beleid wordt uitgezet door het bestuur waarin vijf leden en een onafhankelijk voorzitter zitting hebben. Het verenigingsbureau met vier medewerkers in Wageningen is verantwoordelijk voor de dagelijkse uitvoering. In 2012 heeft Hans Scholten na tien jaar voor de BVOR te hebben gewerkt afscheid genomen wegens het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd. Hij is opgevolgd door Anneleen Jacobs. Zij is in haar functie van beleidsmedewerker allereerst vraagbaak voor leden en houdt zich daarnaast bezig met weten regelgeving, certificering, opleiding, kenniscentrum en belangenbehartiging richting overheden en kennisinstituten. Commissie CO2-rekentool De BVOR heeft verschillende commissies ingesteld waarin leden deelnemen met ondersteuning van het verenigingsbureau. Er zijn commissies voor Keurcompost, certificering van verwerking van ziek hout, ledenexcursies en voor de Demodagen. Nieuw in 2012 is de in november opgerichte Commissie CO2-rekentool. Zij houdt zich bezig met de ontwikkeling en het testen van een CO2-rekentool. Met behulp van deze re- Netwerken De BVOR organiseert meerdere keren per jaar bijeenkomsten waar haar leden elkaar niet alleen formeel, maar ook informeel ontmoetten. In 2012 zijn er zowel in het begin van het jaar als in de herfst regiobijeenkomsten georganiseerd waarbij met elkaar van gedachten werd gewisseld over diverse inhoudelijke onderwerpen. Daarnaast waren er de tweejaarlijkse ledenvergaderingen waar na afloop voor leden, ere-leden en begunstigers altijd een sociaal programma wordt georganiseerd. Eind september brachten BVOR-leden en -begunstigers een meerdaags bezoek aan Antwerpen. Naast een sociaal programma, bezochten zij ook IGEAN milieu & veiligheid in het nabijgelegen Brecht. kentool kunnen CO2-voordelen worden gekwantificeerd van het opwerken van groene reststromen en het gebruik van de producten daaruit. Wanneer deze gereed is, naar verwachting juni 2013, is de tool te gebruiken bij onder meer aanbestedingsprocedures en als toetsingsinstrument achteraf. Belangenbehartiging De BVOR verzorgt zowel collectieve als individuele belangenbehartiging voor haar leden. Bij de collectieve belangenbehartiging gaat het om zaken die de branche in zijn geheel aan gaan, bijvoorbeeld op het gebied van wet- en regelgeving, standaarden en facilitering van innovatie. In 2012 heeft de BVOR zich met een diversiteit aan beleidsdossiers bezig gehouden, onder meer op het gebied van afvalstoffenregelgeving, meststoffenwetgeving, biobased ontwikkelingen en bio-energie. Belangenbehartiging doet de BVOR op verschillende niveaus en al naar gelang het dossier in coalitie met andere gelijkgestemde partijen. Bij de individuele belangenbehartiging ondersteunt de BVOR haar leden bij zaken op het gebied van met name vergunningverlening en handhaving. 10
Ontwikkelingen in Europese Regelgeving Zoals op vrijwel alle beleidsterreinen wordt ook voor de verwerking van organische reststoffen Europese regelgeving steeds meer bepalend en nationale regelgeving hieraan volgend. De BVOR behartigt de belangen van haar leden bij Europese beleidsprocessen, rechtstreeks maar vooral ook door het vormen van coalities met gelijkgestemden. Daarnaast is de BVOR al een aantal jaren actief lid van ECN, het European Compost Network. In ECN zijn brancheorganisaties, marktpartijen en wetenschappelijke instituten verenigd die zich bezighouden met de belangenbehartiging van compostproductie en -afzet. Onderwerpen die het afgelopen jaar speelden zijn onder meer de Einde-afval criteria, de herziening van de meststoffenverordening en de Europese regels voor vergunningen van composteerinstallaties, het zogeheten BREF-document. Kennis over organische reststromen De BVOR is kenniscentrum op het gebied van organische reststoffen, biobased toepassingen van reststromen, compost, biomassa en bio-energie. Dit betreft zowel technischinhoudelijke zaken als kennis over relevante wet- en regelgeving. Algemene informatie is beschikbaar via het kenniscentrum op de website van de BVOR, specifieke vakkennis ontvangen de leden onder meer via de digitale nieuwsbrief en via intranet. Daarnaast biedt de BVOR haar leden ondersteuning aan via een helpdesk. Cursussen Een gerichte vorm waarin de BVOR haar kennis aanbiedt is via cursussen. In 2012 zijn door de BVOR wederom de al langer bestaande eendaagse cursussen Composteren, Certificering voor Keurcompost en Biomassa Certificering conform NTA 8080 gegeven. Daarnaast is voor het eerst de cursus Melden van Afvalstoffen gefaciliteerd door de BVOR. Alle genoemde cursussen zijn jaarlijks terugkerend en staan open voor leden en niet-leden. Risico s diffuse verspreiding groenafval én meerwaarde compost In 2012 verschenen diverse publicaties die het belang van organische reststromen voor de bodem onderstreepten. Een van die onderzoeken die daaraan een bijdrage leverde, was het NMI-rapport Risico s van diffuse verspreiding van groenafvalstromen. Het NMI, Nutriënten Management Instituut, verrichtte het onderzoek in opdracht van de BVOR. Uit het onderzoek blijkt dat het onbewerkt verspreiden van organische reststromen in de landbouw risico s met zich meebrengt, in tegenstelling tot het verspreiden van gecomposteerde reststromen. Tijdens het composteerproces vindt immers sanitatie plaats van het materiaal, dat wil zeggen dat ziekteverwerkende organismen worden afgedood. Zoals het rapport het formuleert: niet-gecomposteerde organische stof is ziektestimulerend, terwijl compost in het algemeen ziektewerende eigenschappen heeft. Overigens is ook dit rapport te downloaden via www.bvor.nl Compo-Ball project Het Compo-Ball project is een driejarig onderzoeksproject dat gefinancierd wordt door de Europese Commissie. In dit project, dat in 2010 is gestart, participeren zestien partijen uit negen lidstaten van de Europese Unie en uit Turkije. De BVOR vertegenwoordigt Nederland. Doel van het project is de ontwikkeling van een nieuw, robuust systeem voor het online meten van temperatuur en vochtigheid in composterend materiaal. Het systeem zal bestaan uit een netwerk van draadloze balvormige sensoren (de compoballs) die zich tussen het composterende materiaal bevinden en regelmatig gegevens naar een PC of PDA zenden via een hub of tussenstation. De compo-balls moeten zo robuust zijn dat zij de impact van een omzetter kunnen doorstaan. In 2012 is het systeem tijdens een praktijkproef bij Den Ouden Groenrecycling B.V. in Haps uitgetest en aansluitend verfijnd. In 2013 wordt het project afgerond. Kennismaken met compost De zesde Landelijke Compostdag op 24 maart 2012 was wederom een groot succes. In heel Nederland was het een grote drukte bij composteerinrichtingen en gemeentewerven. De organisatie was weer in handen van de Vereniging Afvalbedrijven en de Branche Vereniging Organische Reststoffen met medewerking van hun leden en vele gemeenten. Met het eenmalig gratis uitdelen van compost bedankten bedrijven en gemeenten de burgers voor hun inspanningen om gft-afval en groenafval gescheiden aan te leveren. Bovendien maakten zo weer velen kennis met het compostproduct dat zowel voor de bodem als voor het milieu van grote waarde is. 11
Certificeren om te onderscheiden Door certificering van producten en processen kunnen partijen zich in de markt onderscheiden. De BVOR beheert al een aantal jaren een drietal certificeringsschema s, namelijk voor Keurcompost, voor de verwerking van ziek iepenhout en voor grondproducten. Daarnaast houdt de BVOR zich actief bezig met duurzaamheidscertificering van biomassa. Keurcompost Keurcompost is een gecertificeerd product dat wordt geproduceerd volgens strenge criteria. Deze zijn vastgelegd in de zogeheten Beoordelingsrichtlijn Keurcompost. Hierin zijn de kwaliteitseisen voor de samenstelling van Keurcompost opgenomen. Daarmee is geborgd dat het product altijd voldoet aan de eisen uit de Meststoffenwet en aan de wensen vanuit de markt ten aanzien van de landbouwkundige en fytosanitaire eigenschappen. Ook zijn voorwaarden met betrekking tot onafhankelijke controles, monstername en transport in de Beoordelingsrichtlijn vastgelegd. Voor akkerbouwbedrijven die werken onder voedselveiligheid certificaat is het verplicht om gecertificeerde (Keur) compost te gebruiken. Ook is vastgelegd dat bij biologische bedrijven alleen Keurcompost uit groenafval mag worden aangemerkt als A-meststof, en dus onbeperkt van buiten het bedrijf mag worden aangevoerd ter verbetering van de structurele bodemkwaliteit. De BVOR heeft samen de Vereniging Afvalbedrijven in 2012 de leaflet Een vruchtbare bodem met Keurcompost uitgegeven voor (potentiële) afnemers. Inmiddels zijn circa vijftig bedrijven verspreid over heel Nederland gecertificeerd voor Keurcompost. Hun adresgegevens en verdere informatie is terug te vinden op www.keurcompost.nl. Erkende verwerking van ziek iepenhout De BVOR voert sinds een tiental jaren een certificeringssysteem voor verwerkers van ziek iepenhout. Verwerkers die voldoen aan de door BVOR vastgestelde voorwaarden mogen het BVOR-certificaat Erkende verwerker ziek iepenhout voeren. Door gebruik te maken van verwerkers met dit BVOR-certificaat hebben bezitters van ziek iepenhout en andere belanghebbenden zekerheid dat het materiaal op verantwoorde wijze onschadelijk wordt gemaakt en aansluitend zo hoogwaardig mogelijk wordt hergebruikt in materiaaltoepassingen, in compost of als brandstof. Het BVOR-certificeringssysteem staat open voor partijen die een vergunde inrichting hebben voor het opwerken van organische reststoffen en/of houtstromen. De certificering is gekoppeld aan deze inrichting. Door de verwerking van ziek iepenhout te koppelen aan een vergunde inrichting is gewaarborgd dat wordt gewerkt onder strenge milieucondities en controle van in- en uitgaande materialen en processen. In 2012 is daarnaast een certificaat ontwikkeld voor partijen die iepenhout uitsluitend transporteren. Daarvan maken inmiddels diverse bedrijven gebruik. Eveneens is een traject opgestart om te kijken of het zinvol is om het bestaande, succesvolle systeem uit te breiden met andere boomziekten. Duurzaamheidscertificering biomassa Energiebedrijven en andere stakeholders eisen in toenemende mate dat de biomassa die wordt ingezet voor energieproductie aantoonbaar duurzaam is. Daarnaast werken de Europese en de Nederlandse overheid aan verplichte duurzaamheidseisen voor vaste biomassa. Eén van de certificeringssystemen waarmee duurzaamheid van biomassa kan worden aangetoond, is de NTA 8080, een schema dat in Nederland door de overheid, marktpartijen en NGOs als maatgevend wordt beschouwd. De BVOR faciliteert de implementatie van dit schema, door zorg te dragen voor een praktische uitwerking en handvatten te geven voor de operationele praktijk. Zo heeft de BVOR al in 2011 in samenwerking met Quality Services BV de cursus Certificering van biomassa conform NTA 8080 ontwikkeld en verzorgd. In aanvulling op de cursus heeft de BVOR met financiering van AgentschapNL een toolbox NTA 8080 certificering van organische reststromen ontwikkeld. Deze is beschikbaar via www.bvor.nl. Van de NTA 8080 gecertificeerde bedrijven in Nederland is ruim tachtig procent lid van de BVOR. 12
Nieuwe strategie vastgesteld: BVOR - voor producten uit groene grondstoffen In de afgelopen jaren is de markt waarin BVOR-leden werkzaam zijn, in snel tempo veranderd. De traditionele focus op het verwerken van afval is veranderd in het maken van biobased producten uit groene grondstoffen. De markt bevindt zich in een transitie, van geld verdienen aan de poort naar geld verdienen met producten. Dat is een grote uitdaging waar BVOR-leden op verschillende manieren op inspelen. De door de overheid en anderen geambieerde biobased economy biedt veel kansen, juist voor bedrijven die al locaties, voorzieningen en ervaring beschikbaar hebben om op grote schaal hoogwaardige producten uit reststromen en biomassa te maken. spelen we in op de noodzaak tot toenemende kwaliteitsborging, zeker wanneer opgewerkte biomassastromen voor steeds hoogwaardiger toepassingen worden ingezet. Uitgangspunt is steeds dat certificering méérwaarde in de markt moet hebben, en geen certificeren om het certificeren moet zijn. De rol van het BVOR kenniscentrum zal zich verder differentiëren, van de historische focus op compost en bio-energie naar steeds meer andere toepassingen van organische reststromen. De bestaande relaties met onder meer de Wageningse instituten bieden hiervoor een solide basis. Voor de BVOR als brancheorganisatie betekent dit dat zij haar leden faciliteert in deze overgang en in de uitdagingen en kansen die daarin een rol spelen. Om haar rol als belangenbehartiger, kenniscentrum en netwerkplatform in de komende jaren met voldoende focus te kunnen invullen, heeft de BVOR in mei 2012 een nieuwe strategie vastgesteld: BVOR voor producten uit groene grondstoffen. In de nieuwe strategie sluit de BVOR aan bij haar bestaande basis, namelijk een vereniging van bedrijven die op vergunde locaties organische reststromen opwerken tot een diversiteit aan hoogwaardige producten. Innovatie van processen en producten speelt daarin een belangrijke rol. De BVOR gaat er daarbij vanuit dat compostering van reststromen altijd een rol speelt en zal blijven spelen, naast andere (innovatieve) gerelateerde processen. Dit komt níet voort uit de wens vast te houden aan een historische ontwikkeling bij de BVOR-leden, maar veel meer vanuit het besef dat binnen de diverse opwerkingsmogelijkheden voor heterogene reststromen er altijd een rol voor compostering zal zijn. Niet alleen omdat een deel van de reststromen (kosten) technisch niet efficiënt tot iets anders is op te werken, maar vooral ook omdat compost een noodzakelijke bodemverbeteraar is. Het belang daarvan neemt in een biobased economy nog verder toe: juist daarin is het immers essentieel de lange termijn kwaliteit van de bodem als productiefactor op peil te houden! In de collectieve belangenbehartiging staat de komende jaren centraal dat de BVOR streeft naar een gelijk speelveld voor iedereen. Hiermee bedoelen we dat gelijke mogelijkheden, voorwaarden en regels dienen te gelden voor partijen die zich bezig houden met het opwerken van organische reststromen en biomassa. Het gaat dan bijvoorbeeld om kwaliteitsborging en afzetmogelijkheden voor producten, maar ook om van toepassing zijnde milieubeschermende maatregelen. Alleen wanneer er sprake is van een gelijk speelveld zal hoogwaardige biomassa opwerking als vanzelf gaan plaatsvinden bij de commercieel optimale schaalgroottes. De BVOR zal haar activiteiten op het gebied van certificering van processen en producten verder uitbouwen. Hiermee Tot slot: ook in de toekomst blijft een belangrijke functie van de BVOR het zijn van een netwerkplatform voor haar leden. De sociale activiteiten van de BVOR, met opkomstpercentages van rond de zeventig procent, vervullen daarin een blijvend onderdeel. 13
Leden BVOR GRONINGEN Jaap Dam (Groen)Recycling B.V. ZUIDBROEK tel. (0598) 42 15 16 VAGROEN locatie Top Gaarkeuken OLDEKERK tel. (0592) 33 88 51 locatie Stainkoeln GRONINGEN tel. (0592) 33 88 44 www.vagroen.nl J.P. van der Wal v.o.f. BLIJHAM tel. (0597) 56 14 27 www.vanderwalblijham.nl FRIESLAND Donkergroen B.V. SNEEK tel. (0515) 41 73 25 www.donkergroen.nl Fa. Wassenaar BEETGUMERMOLEN tel. 06 20 03 75 61 www.fa.wassenaar.be Van der Wiel transport BV DRACHTEN tel. (0512) 58 62 46 www.vanderwiel.nl DRENTHE Attero * Locatie Wijster WIJSTER tel. (088) 550 20 00 www.attero.nl Koers Handel B.V. HOOGERSMILDE tel. (0592) 43 03 03 www.kks.nl Zuidema Recycling Centrum B.V. HOOGEVEEN tel. (0528) 28 00 80 www.zuidema-groep.nl OVERIJSSEL Bruins & Kwast Biomass Management * Locatie Goor GOOR tel. (0547) 28 66 00 www.bruinsenkwast.nl Groenrecycling Wolfshagen B.V. HASSELT tel. (038) 477 56 98 Groenrecycling Rouveen ROUVEEN tel. (0522) 46 38 91 Groenrecycling Dalfsen B.V. DALFSEN tel. (0529) 40 12 15 www.van-lenthe.nl GELDERLAND Afvalenergiecentrale ARN B.V. WEURT tel. (024) 371 71 71 www.arnbv.nl Bruins & Kwast Biomass Management * Locatie Duiven DUIVEN tel. (0547) 28 66 00 www.bruinsenkwast.nl * Locatie Neerijnen NEERIJNEN tel. (0547) 28 66 00 www.bruinsenkwast.nl RECOM Ede B.V. EDE tel. (0318) 69 66 66 www.recomede.nl Recycling Van Werven B.V. HATTEMERBROEK tel. (038) 376 14 49 www.vanwerven.nl VAR B.V. WILP-ACHTERHOEK tel. (055) 301 83 30 www.var.nl Veluwenkamp Compost B.V. HATTEM tel. (038) 444 24 62 www.veluwenkamp.nl FLEVOLAND Orgaworld B.V. LELYSTAD tel. (073) 687 26 00 www.orgaworld.nl NOORD-HOLLAND Composteerinrichting Escapade AMSTELVEEN tel. (020) 540 46 97 www.amstelveen.nl Den Ouden Groenrecycling B.V. * Locatie Het Gooi MUIDERBERG tel. (0294) 27 00 59 www.denoudengroep.nl Groenrecycling De Breekhoorn B.V. HOOFDDORP tel. (023) 555 17 32 www.gebr-baars.nl Stoop Groenrecycling WAARLAND tel. (0226) 42 28 44 www.stoopwaarland.nl ZUID-HOLLAND Indaver Composteren B.V. * Vestiging Alphen a/d Rijn ALPHEN A/D RIJN tel. (0172) 44 83 10 * Vestiging Bergschenhoek BERGSCHENHOEK tel. (010) 529 86 71 * Vestiging Rijpwetering RIJPWETERING tel. (071) 501 28 08 * Vestiging Voorschoten VOORSCHOTEN tel. (071) 561 50 10 * Vestiging Rotterdam-Botlek ROTTERDAM-Botlek tel. (0181) 21 45 04 * Vestiging Rotterdam-Europoort ROTTERDAM-Europoort tel. (0181) 26 19 10 www.indaver.nl Van Vliet Recycling HOEK VAN HOLLAND tel. (0174) 51 65 01 www.vanvlietrecycling.nl De Blauwe Berg HOEK VAN HOLLAND tel. (0174) 51 30 25 info@deblauweberg.nu WAGRO B.V. WADDINXVEEN tel. (0182) 63 22 36 www.wagro.nl UTRECHT Groen Recycling Nieuwegein NIEUWEGEIN tel. (030) 606 15 55 www.vanwijknieuwegein.nl Groen Recycling Utrecht B.V. UTRECHT tel. (030) 252 22 49 www.groenrecycling.nl Groenrecycling Verhoef B.V. MIJDRECHT tel. (0346) 24 16 76 www.verhoef-bv.nl Smink Afvalverwerking B.V. HOOGLAND tel. (033) 455 82 82 www.smink-groep.nl NOORD-BRABANT Attero * Locatie Deurne DEURNE tel. (088) 550 20 00 * Locatie Moerdijk MOERDIJK tel. (088) 550 20 00 * Locatie Tilburg TILBURG tel. (0880 550 20 00 www.attero.nl Van Berkel Biomassa & Bodemproducten B.V. UDEN tel. (0413) 36 32 59 * Locatie Etten-Leur ETTEN-LEUR tel. (0413) 36 32 59 * Locatie Veldhoven VELDHOVEN tel. (0413) 36 32 59 www.vanberkelgroep.eu Biocentrum Altena B.V. ALMKERK tel. (0183) 40 32 17 www.compostaltena.nl Indaver Composteren B.V. * Vestiging Moerdijk MOERDIJK tel. (0168) 38 03 45 www.indaver.nl Van Iersel Biezenmortel B.V. * locatie Biezenmortel BIEZENMORTEL tel. (0411) 64 81 00 * locatie Ravenstein RAVENSTEIN tel. (0486) 41 51 32 www.van-iersel.eu Van Kaathoven Valor B.V. BLADEL tel. (0497) 38 64 32 www.vankaathovengroep.nl Den Ouden Groenrecycling B.V. * Locatie Land van Cuijk HAPS tel. (0485) 35 02 05 * Locatie Maasland ROSMALEN tel. (073) 522 49 66 * Locatie De Peel HELMOND tel. (0492) 51 83 92 * Locatie Vlagheide SCHIJNDEL tel. (0413) 36 54 67 * Locatie West-Brabant ZEGGE tel. (0165) 54 98 58 www.denoudengroep.com Reiling Sterksel BV STERKSEL tel. (040) 226 15 54 www.reilingsterksel.nl Gebr. van Vijfeijken B.V. DEURNE tel. 06-53 32 41 28 LIMBURG Afvalzorg Grondstromen Limburg BRUNSSUM tel. (088)-801 07 07 www.afvalzorg.nl Attero * Locatie Maastricht MAASTRICHT tel. (043) 855 10 05 * Locatie Venlo VENLO tel. (077) 320 20 10 www.attero.nl Muysers Potgrond en Groenrecycling B.V. REUVER tel. (077) 474 14 61 www.muyserspotgrond.nl 14
Leden BVOR Reijnders Groenrecycling B.V. KELPEN-OLER tel. (077) 474 14 28 www.reijndersgroen.nl ZEELAND Indaver Milieu B.V. * Vestiging Vlissingen-Oost NIEUWDORP tel. (0113) 61 39 60 www.indaver.nl INNOVAREC B.V. WESTDORPE tel. (0115) 45 32 22 www.sagro.nl Begunstigers BVOR ABV Haukes Inspectiediensten B.V. MILLINGEN A/D RIJN tel. (0481) 43 18 31 www.abvhaukes.nl Van Bemmel Machine-import B.V. IJSSELSTEIN tel. (030) 686 81 00 www.vanbemmel.com C. van der Pols & Zn. B.V. ZUIDLAND tel. (0181) 45 88 45 www.pols.nl Europe Recycling Equipment B.V. STEGEREN tel. (0529) 40 81 70 www.europe-rec.com Nihot Recycling Technology B.V. AMSTERDAM tel. (020) 582 20 30 www.nihot.nl Pon Equipment B.V. ALMERE tel. (088) 737 75 00 www.pon-cat.com PRECIA-MOLEN BREDA tel. (076) 524 25 26 www.preciamolen.nl Quality Services b.v. BENNEKOM tel. (0318) 43 14 00 www.qsbv.nl SCM Diensten B.V. ROERMOND tel. (0475) 42 01 65 www-scmdiensten.nl SCM Milieu B.V. ROERMOND tel. (0475) 42 01 91 www-scm-adviesgroep.nl Verhoeven Grondverzetmachines B.V. MAARHEZE tel. (0495) 59 66 66 www.verhoevenbv.com Tuytel Loon- en Verhuurbedrijf B.V. OUD-ALBLAS tel. (0184) 69 49 47 www.atuytel.nl Vermeer Benelux s HEER ARENDSKERKE tel. (0113) 22 41 41 www.vermeer-benelux.nl ZEEFVERHUUR.NL BEST tel. 06 43 58 24 60 www.zeefverhuur.nl 15