Meer waarde uit afvalwater Wat gebeurt er met water dat in het riool verdwijnt? Het begint aan een reis door de waterketen. Tijdens die reis ondergaat het afvalwater dankzij slimme technieken een ware transformatie. Met als eindresultaat schoon water én allerlei nuttige producten, zoals brandstof, elektriciteit en zelfs bioplastics. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK) zorgt onder andere voor waterveiligheid, voldoende water én schoon water. Dat doen we voor heel Noord-Holland boven het Noordzeekanaal, inclusief Texel. Binnen HHNK is de afdeling Waterketen verantwoorde-lijk voor het zuiveren van afvalwater van inwoners en bedrijven in de regio. Wat heeft het hoogheemraadschap het afgelopen jaar (2015) gedaan op het gebied van het zuiveren van afvalwater? En wat zijn laatste ontwikkelingen? In dit jaaroverzicht op hoofdlijnen presenteren we de highlights en enkele relevante cijfers.
31 gemeenten 7 rwzi's Zuid 1,3 miljoen inwoners 8 rwzi's Noord 560 km persleidingen 20 460.000 huishoudens 167 15 rioolgemalen Noord 100 rioolgemalen Zuid energiewinning > biogas m³ kg verwijderd op rwzi's 713.168 groen aardgas m³ 27.500 bedrijven 621.086 fosfaat 4.247.295 stikstof verbruik kwh rwzi's + sdi 51.285.445 zelfopgewekt 37.625.482 6.801.571 verbruik kwh rioolgemalen teruggeleverd kwh aan rwzi's 31.224.393 101.537.476 water gezuiverd m³ teruggeleverd kwh op de rwzi's 3.431.488 92.205 verwerkt slib ton/jaar 2
Zonnepanelen rioolwaterzuivering: Straatverlichting op Texel energieneutraal Het helofytenfilter van de rioolwaterzuivering Everstekoog op Texel krijgt een tweede functie: die van zonnevijver. Op donderdag 25 februari 2016 ondertekenden de gemeente Texel en Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier hiervoor een overeenkomst. Een mooi voorbeeld van duurzaamheid binnen de waterketen. De drijvende zonnepanelen die bij de waterzuivering zijn voorzien, leveren ruim voldoende energie om de openbare verlichting op Texel energieneutraal te maken. Het helofytenfilter aan de Pontweg is uitermate geschikt voor het plaatsen van de zonnepanelen: het is groot genoeg, de infrastructuur is al aanwezig en voor de panelen hoeft geen extra ruimte te worden gevonden. Spaarzaam qua landschap en (land)bouwgrond Door dit dubbele ruimtegebruik worden zowel (land) bouwgrond als het landschap gespaard. Het helofytenfilter blijft gewoon in gebruik voor de zuivering van het afvalwater, terwijl de panelen geplaatst op betonnen pontons er op het water zullen drijven. Energiebesparing bij HHNK Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier heeft duurzaamheid en energiebesparing hoog in het vaandel. Alle energiebesparende maatregelen die in de periode 2012-2015 zijn bedacht, zijn in deze periode ook uitgevoerd. Denk daarbij aan de realisatie van een aantal nieuwe zuiveringen, maar ook kleinere zaken als hergebruik van warmte uit de slibdrooginstallatie en het energiezuiniger maken van de bedrijfsgebouwen op de rioolwaterzuiveringen (rwzi's). Afspraak met landelijke overheid Deze activiteiten liggen in lijn met de afspraken die de waterschappen hebben gemaakt met de landelijke overheid: in de periode van 2005-2020 30% energie besparen én zelf duurzame energie produceren. Ieder jaar rapporteert het hoogheemraadschap aan de landelijke overheid wat er is gedaan om energie te besparen en hoeveel energie is verbruikt en opgewekt. Op meerdere rwzi's is biogas geproduceerd door slib in gistingstanken te vergisten. Dit biogas wordt duurzaam gebruikt door het gas om te zetten in warmte en elektriciteit middels gasmotoren. Op de rwzi Beverwijk is het biogas opgewerkt tot 700.000 m3 groen aardgas dat in het openbare aardgasnet van Beverwijk wordt geïnjecteerd. Zo wordt energie uit het afvalwater weer duurzaam ingezet. Door verbouwingswerkzaamheden op rwzi Den Helder en onderbreking van de productie van groen aardgas op rwzi Beverwijk, is het helaas niet gelukt om in 2015 meer energie te produceren dan in 2014. Wel zijn er maatregelen genomen om minder energie te gebruiken bij het zuiveren van het afvalwater. 3
Asset management: HHNK als eerste waterschap ISO 55001 gecertificeerd De afdeling Waterketen van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier heeft als eerste waterschap het ISO 55001 certificaat ontvangen voor de wijze waarop het hoogheemraadschap omgaat met asset management. De ISO 55001 -norm voor asset management geeft eigenaren van kapitaalgoederen (de 'asset owners') een instrument in handen om de fysieke bedrijfsmiddelen (assets) gedurende de hele levenscyclus op een doelmatige, duurzame en kosteneffectieve wijze te beheren. Pas investeren als het echt nodig is "Met asset management kunnen we goed inschatten welke investeringen daadwerkelijk nodig zijn, zegt Ben Janssen, Adviseur Kwaliteit Waterketen. Concreet betekent dat bijvoorbeeld dat we een persleiding niet automatisch vervangen na de economische levensduur. Eerst kijken we of de leiding wellicht na enkele aanpassingen nog een decennium meekan. Reduceren van risico s De afdeling Waterketen van het hoogheemraadschap zorgt voor het transport en de zuivering van het afvalwater van 1,3 miljoen inwoners en 27.500 bedrijven in het beheergebied van HHNK. Janssen: De certificering is een middel om de bedrijfsvoering van de afdeling Waterketen toekomstbestendig te maken. Asset management volgens ISO 55001 betekent simpelweg het reduceren van risico s. Van het uitgeven van geld aan onnodig onderhoud tot het voorkomen van ongelukken. Zo kunnen we ook in de toekomst op verantwoorde wijze schoon water uit afvalwater leveren. Aantal resultaten uit de praktijk Lagere aanschafkosten door hergebruik pompen en beter inzicht voorraadbeheer; Kortere doorlooptijd reinigingsronde van gemalen vanwege dubbele zuigspuitcombi; Minder veel voorkomende storingen doordat storingen beter inzichtelijk worden en er meer risico gestuurd onderhoud wordt gepleegd; Minder reiskilometers omdat medewerkers hun werkzaamheden vanuit huis starten; Efficiënter werken door werken volgens kaders, een duidelijke strakke planning en een centraal loket werkvoorbereiding voor afdeling Waterketen en Watersystemen. 4
Individuele Behandeling Afvalwater (IBA) In de buitengebieden zonder rioolstelsel zorgen 745 IBA-systemen voor de zuivering van het afvalwater van huishoudens. De IBA-systemen zijn - op 14 installaties na - eigendom van de 23 verschillende gemeenten in het werkgebied van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. Het hoogheemraadschap is echter verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van deze installaties en het voorkomen en verhelpen van storingen. Storingen kunnen leiden tot een minder goede zuivering of tot verstoppingen. De oorzaak kan simpelweg overbelasting zijn. Maar er zijn ook andere boosdoeners: het gebruik van moeilijk oplosbaar toiletpapier of onverteerbare sanitaire doekjes, overmatig zeepverbruik, vetlozing, of hemelwaterafvoer via de IBA. Ook mechanische defecten zoals een kapotte dompel- of luchtpomp komen voor. Veroudering installaties: toename aantal storingen Onderstaande tabel geeft het aantal storingen per gemeente weer. Ten opzichte van 2014 is het aantal storingen bij IBA-systemen met 18% gestegen. Deze stijging is het gevolg van de veroudering van de installaties. 60 50 40 30 20 10 0 Gemeente IBA s 51 Alkmaar 161 28 Amsterdam 3 Beemster 20 Bergen 0 Beverwijk 1 Den Helder Aantal storingen per gemeente 12 Drechterland 0 Edam-Volendam 1 Enkhuizen 2 Heerhugowaard 1 Heiloo 3 Hollands Kroon 64 9 47 1 2 45 2 11 2 4 9 37 2 20 7 128 14 9 8 42 44 76 15 Koggenland 0 Langedijk 3 3 Medemblik Oostzaan 51 Opmeer 5 Schagen 3 Texel 2 Uitgeest 10 Waterland 14 Zaanstad 26 Zeevang Frequentie optreden storingen naar type Het optreden van storingen is te herleiden tot verschillende oorzaken. Het diagram laat zien hoe vaak de verschillende storingsoorzaken zich ten opzichte van elkaar voordoen. 29 10 30 45 12 4 1 38 81 Oorzaak drukopnemer Oorzaak dompelpomp Oorzaak luchtpomp Oorzaak ontluchting Oorzaak alamat of timer Oorzaak airlift / retour Oorzaak verstopping huisaansluiting Oorzaak verstopping in IBA Oorzaak werking IBA Kosten beheer en onderhoud IBA s in 2015 De totale kosten gemoeid met het beheer en onderhoud van de IBA-systemen bedroegen in 2015 566.733,- ( 762,- per IBA). Het diagram geeft weer hoe deze kosten zijn opgebouwd. 57.172,- 2.288,- 84.675,- 61.485,- 363.401,- Kosten regulier onderhoud en storingsopvolging (Antea) Uren HHNK Regio Noord Uren overig Uren HHNK Regio Zuid Bijdrage energievergoeding 5
Resultaten rioolwaterzuiveringsinstallaties Het afvalwater in Noord-Holland afkomstig van huishoudens en industrie wordt gezuiverd op 15 rwzi's. Zie onderstaande grafieken met de resultaten over 2015. Hoogheemraadschap verkent mogelijkheden (water)zuiverende kas 5887173 8825580 18173454 8309570 213518 30742 78756 ALKMAAR BEEMSTER BEVERWIJK DEN HELDER EVERSTEKOOG 3966506 667626 341569 ALKMAAR BEEMSTER BEVERWIJK DEN HELDER 93256 24102 Hoeveelheid afvalwater ( m 3 ) 2053251 16665530 3379540 4696020 478339 GEESTMERAMBACHT HEILOO 104926 EVERSTEKOOG GEESTMERAMBACHT HEILOO KATWOUDE OOSTHUIZEN STOLPEN Stikstof verwijderd ( kg) KATWOUDE OOSTHUIZEN STOLPEN 3877802 3497230 19132060 661046 936738 127677 213807 17965 172000 147164 Fosfaat verwijderd ( kg) 908205 URSEM WERVERSHOOF WIERINGEN WIERINGERMEER URSEM WERVERSHOOF WIERINGEN 16542 98755 17963 30939 3166 25036 22389 142425 1043448 7627546 ZAANDAM 31983 44827 300353 WIERINGERMEER ZAANDAM 4259 6629 43149 Het hoogheemraadschap verkent samen met waterschap De Dommel wat de mogelijkheden zijn voor de introductie van een innovatieve techniek voor het zuiveren van afvalwater: de zuiverende kas. Het idee van een (water)zuiverende kas is afkomstig van de Hongaar István Kenyeres en is gebaseerd op het kringloopdenken. Bij een normale zuivering eten bacteriën die in het water zweven het afval in het water op. Bij een zuiverende kas staan er boven het water planten. De plantenwortels hangen in het water en fungeren als drager voor de bacteriën; de bacteriën houden zich aan de wortels vast. Daardoor spoelen ze minder makkelijk weg en leven er drie keer meer bacteriën per kubieke meter water. Enzymen In een (water)zuiverende kas is het bovendien mogelijk op een gerichte wijze gewenste bacteriekolonies te kweken. Plantenwortels scheiden namelijk enzymen af die bacteriën aantrekken. Per plantensoort worden andere enzymen afgescheiden en dus andere bacteriesoorten aangetrokken. De samenstelling van het afvalwater en de gewenste eindkwaliteit zijn zo bepalend voor de plantkeuze. Onder de wortelzone hangen speciale doeken als drager voor het slib. HHNK en De Dommel onderzoeken of een van hun rioolwaterzuiveringsinstallaties mogelijkheden biedt voor een praktijkproef. ALKMAAR BEEMSTER BEVERWIJK DEN HELDER EVERSTEKOOG GEESTMERAMBACHT HEILOO KATWOUDE OOSTHUIZEN STOLPEN URSEM WERVERSHOOF WIERINGEN WIERINGERMEER ZAANDAM 6
Slibdrooginstallatie De slibdrooginstallatie (SDI) verwerkt rioolwaterslib dat afkomstig is van diverse rioolwaterzuiveringsinstallaties tot granulaat: een brandstof voor cementovens en de Bio-Energiecentrale van HVC Alkmaar. De SDI heeft een gasturbine welke zorgt voor warmte om het slib te kunnen drogen. Deze gasturbine drijft ook een generator aan welke elektriciteit opwekt. In 2015 is gestart met de renovatie van het innamesysteem van de SDI in Beverwijk. De pompen zijn vervangen en de aggregaten gereviseerd. Resultaten SDI 2015 37.323.459 kwh opgewekt 20.126.092 kwh terug geleverd 17.197.367 kwh gebruikt voor SDI en rwzi Beverwijk 92.205 ton zuiveringsslib verwerkt 15.132.422 m3 groen aardgas verwerkt 19.274 ton granulaat geproduceerd Internationale samenwerking: Trainingen sanitatie Mozambique Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier is niet alleen actief in Noord-Holland, maar ontplooit ook internationale activiteiten waarbij wordt samengewerkt met onder meer Wereld Waternet (WWn). Zo verzorgde Mark Lamers, adviseur Riolering / Waterketen bij HHNK, in oktober 2015 in Mozambique trainingen rond het thema sanitatie. Aan de trainingen namen in totaal zo n dertig ambtenaren deel, afkomstig uit vijftien geselecteerde dorpen/steden, en managers van de koepelorganisatie AIAS. De eerste week training werd gegeven in Maputo en de tweede in Nampula, 2,5 uur vliegen van Maputo. De trainees waren enthousiast en leergierig, vertelt Mark Lamers: Ze hebben één gezamenlijk doel: het verbeteren van de situatie op het gebied van schoon en gezond drinkwater en sanitaire voorzieningen in Mozambique. Deze is over het algemeen zeer primitief te noemen. De meeste gemeenten hebben nog helemaal geen (openbare) voorzieningen voor sanitatie. Aandacht voor opstellen plannen en kennisdeling In de training werd vooral veel aandacht besteed aan het opstellen van goed onderbouwde plannen die noodzakelijk zijn voor het binnenhalen van financiële middelen om verbeteringen op het gebied van sanitatie te kunnen realiseren. Daarnaast kwam nadrukkelijk ook het aspect kennisdeling aan de orde. Binnen de groep trainees was er een enorme diversiteit aan kennis aanwezig vanuit de verschillende dorpen. We hebben daarom groepen gecreëerd van dorpen met dezelfde problemen, kansen en geografische eigenschappen, zodat ze vervolgens gezamenlijk aan de slag konden met het uitwerken van de plannen en van elkaars oplossingen en aanpak konden leren. 7
Samenwerking in de waterketen Noorderkwartier in 2015 De samenwerking binnen de waterketen in het beheergebied van het hoogheemraadschap heeft in 2015 verder handen en voeten gekregen. In 2014 is intensief gewerkt aan het opstellen van uitvoeringsprogramma's voor de periode tot 2020. 2015 stond in het teken van vervolgacties en het verder uitwerken van projecten uit het uitvoeringsprogramma. Bewaken van de voortgang Om de voortgang rond het behalen van de doelen te monitoren is in 2015 gestart met het invullen van de zogeheten regionale monitor. Alle gemeenten in het Noorderkwartier en HHNK hebben deze monitor ingevuld. De monitor is een belangrijk instrument om de kwaliteit van de samenwerking te meten en om vast te stellen wat de voortgang is bij het behalen van de doelen op kosten, kwaliteit en kwetsbaarheid. De afspraak is om de monitor jaarlijks in te vullen. Kennisuitwisseling en gezamenlijk kansen in kaart brengen PWN, HHNK, Bouwend Nederland en de Kamer van Koophandel organiseerden na de zomer van 2015 de bijeenkomst 'Samen = Slimmer'. In de bijeenkomst is door middel van presentaties, workshops en een boardroomsessie optimaal gebruik gemaakt van de mogelijkheid voor het delen van kennis en ervaring en het zoeken naar nieuwe kansen voor samenwerking. Samenwerking is in het Noorderkwartier ook geïntensiveerd door het instellen van verschillende werkgroepen. Om kansen te inventariseren en ervaringen te delen op het gebied van bijvoorbeeld grondwater en risicogestuurd beheer. Ook is een start gemaakt met het ontwikkelen van een gezamenlijke visie op hoofdposten en gemalenbeheer. Daarnaast is een gezamenlijke werkgroep en stuurgroep geformeerd die zich richt op de manier waarop partijen met leges en precario omgaan. Dit heeft geresulteerd in een adviesregeling die door de partijen gebruikt kan worden en in het bestuurlijk overleg is besproken. Resultaten vanuit de werkgroepen in de clusters Voor meerdere clusters is het besluit genomen om een extra gegevensbeheerder aan te trekken. Goed gegevensbeheer is essentieel om optimaal de waterketen te beheren. Alle clusters zijn actief in het gezamenlijk realiseren van projecten. Voorbeelden zijn: gezamenlijk reinigen en inspecteren van riolering, gemalenbeheer, en het relinen van rioolbuizen. Ook op beleidsmatig niveau vindt steeds nauwere samenwerking plaats. De gemeenten in Noord-Kennemerland Noord hebben een gezamenlijk moeder GRP (gemeentelijk rioleringsplan) opgesteld. Het voordeel is dat de gemeenten zowel onderling als met HHNK beleidsmatig op één lijn komen. Samenwerking op gebied van meetgegevens Het hoogheemraadschap ontsluit de rioolmeetgegevens van de verschillende gemeenten via een centraal gegevensplatform. Daarnaast is in 2015 gestart met een project om gezamenlijk een netwerk van regenmeters te realiseren. Een dergelijk netwerk biedt alle partijen het voordeel over betrouwbare neerslaginformatie te kunnen beschikken. Samenwerking met PWN Onder de noemer 'Samen = Slimmer' zijn er steeds meer initiatieven voor samenwerking tussen HHNK en PWN. Een mooi voorbeeld is het project 'minder hard, meer profijt'. PWN doet een extra inspanning om het drinkwater te ontharden, waardoor HHNK minder inspanning hoeft te leveren om het afvalwater te zuiveren en de consument minder wasmiddel hoeft te gebruiken. 8
Bezoekadres Bevelandseweg 1 1703 AZ Heerhugowaard Telefoonnummers Algemeen: 072-582 82 82 Vragen waterschapsbelasting: 0900-911 21 12 Postadres Postbus 250 1700 AG Heerhugowaard www.hhnk.nl