Marije van den Berg Voltastraat 26 2316 DN Leiden 06 46 74 19 03 marije@whiteboxing.nl @marije KVK 51 55 96 76 Initiatiefnemer van www.dncp.nl www.100x100.nl www.decaleidoscoop.org www,effectieveoverheidsparticipatie,nl Meebewegend geld, legitimiteit zonder raadsbesluit en een lerende bureaucratie - de toekomst van het lokaal bestuur Nog niet zo lang geleden was ik uitgenodigd voor een lunch bij mijn gemeentebestuur. B&W, de gemeentesecretaris en nog een hoge ambtenaar. De voorzitter van onze stichting, Thijs, en ik gingen daarheen, namens óns bestuur. We zijn een stichting die de paraplu boven een groot aantal burgerinitiatieven is. Stadslab Leiden. We zaten aan tafel met echt leuke mensen die welwillend waren, ambitieus ook, en oprecht op zoek naar hoe ze het contact met inwoners zoals wij, konden verbeteren. In hun eigen werk als wethouder, en ook als gemeentelijke organisatie. Superfijn. En we hebben ook echt een leuk gesprek gehad. Maar in een notendop zagen we daar ook een aantal dingen langskomen die mis gaan in het contact tussen het stadhuis en actieve burgers zoals Thijs en ik. En die wilt u horen natuurlijk, om vervolgens te kunnen zeggen dat dat in uw gemeente niet zo gaat, dat ook
Nou ja, om dat thuis te kunnen doen, vertel ik drie kleine incidentjes. De eerste was de wat koele ontvangst. De aanwezige wethouders konden niet verbergen dat ze een beetje teleurgesteld waren over onze opkomst. We waren met zijn tweeën. Het was een doordeweekse dinsdag, de lunch was om 12 uur. Veel vrijwilligers hebben nu eenmaal een baan naast hun werk. De tweede was een wethouder die op een gegeven zei: Marije, als jullie met een briljant plan komen, dan ben ik de eerste om te helpen om dat plan te realiseren Ja, dûh Het gaat natuurlijk helemaal niet om briljante plannen - natuurlijk ga je daarmee verder. Lijkt me nogal raar om dat niet te doen, als wethouder. Het gaat nou juist om plannen van inwoners die misschien maar net-aan even goed zijn als de plannen die in het gemeentehuis tot stand zijn gekomen. Of misschien niet eens passen binnen je beleid. Maar die je, als gemeentebestuur, dan toch heel zwaar kunt laten wegen, domweg omdát ze in de samenleving zijn ontstaan.
En tot slot was daar het gesprek over een boek dat Stadslab maakte over de 60 pleinen in de binnenstad van Leiden, hun ontstaan, en gebruik nu, en hoe die beter konden. Ik vertelde dat we het best jammer vonden dat daar in de plannen voor de binnenstad van de jaren daarna nooit iets mee was gedaan, terwijl er toch 3 wethouders - I kid you not - naast elkaar staand het boek in ontvangst hadden genomen en gezegd hadden dat ze er iets mee gingen doen. Dat ging de aanwezige ambtenaar te ver. Hij riep uit: Ja, maar wij zijn er toch niet om te doen wat búrgers willen? En dat, mensen, is in een notendop waar deze verandering over gaat. Het gaat over mensen die een baan hebben naast hun werk voor de gemeenschap. Het gaat over de ruimte voor het ambtelijk apparaat om met u mee te veranderen en te doen wat búrgers willen. En het gaat om legitimiteit die ontstaat in de samenleving, en hoe we die meer laten meewegen.
Eerst maar eens over dat vrijwilligerswerk en die baan ernaast Dat gaat natuurlijk over geld. Want als je huur kon betalen met burenliefde, dan was er geen probleem. Met geld en goed doen hebben we in Nederland een rare verhouding. In elk geval is daar de gedachte dat non profit betekent: zonder geld. Daar komt ook die doe-democratie vandaan, he We gingen niet langer eindeloos polderen, maar het gewoon doen. Want als je iets wilt in het publieke domein, dan kun je beter maar gewoon beginnen. Mééstal gaat dat dan over het niet wachten op publiek geld. Zonder geld doen, dus, maar met energie, expertise en heel, heel veel vrije tijd. En daar komen prachtige dingen uit. In mijn eigen stad alleen al: van zorgnetwerk tot singelpark en burgerschapsweek, van wijkvitalisering tot pop-up-galerie. Allemaal op energie, ideeën en veel, heel veel vrije tijd. En daar is niets mis mee De ene trekt de strepen bij de voetbal, de ander denkt een park uit - allemaal voor je eigen buurt, stad, gemeenschap. Prachtig - en nog leuk ook.
Maar als we iets willen waar we op kunnen voortbouwen, en niet steeds alles pop-up willen want daar hoort ook pop-down bij als we soms ook iets voor langere tijd zoeken, met wat duurzaamheid, dan kan dat niet zonder geld. Er staan dan twee belangrijke dingen te doen. 1. De initiatiefnemers moeten beter worden in geld binnenhalen. En ze moeten dat eerder doen dan nu. Wat er nu vaak gebeurt, is dat mensen een initiatief starten, zich daarvoor helemaal de tandjes werken, in vrije tijd, en als ze totaal op zijn, maar het project wel echt goed is, niet meer de energie hebben om fondsen te werven. Dan kloppen ze amechtig bij de gemeente aan. Die ook geen geld heeft. Zeggen ze in elk geval. En dan is het initiatief dood. Wij van het initiatief moeten dan ook veel beter worden in geld mobiliseren, in bedrijven en fondsen aan ons binden, in het duurzaam maken van onze plannen door ze ook rendabel te maken, met klanten bijvoorbeeld. We moeten ons realiseren dat we niets goeds kunnen doen, als er geen geld voor is. Of voor over is. Daar loop je op leeg. 2. Maar als wij initiatiefnemers dat dan gaan doen, dan moeten jullie ook iets doen. Gemeente-bestuurders en ambtenaren moeten zich realiseren dat non profit betekent dat er wel degelijk geld verdiend wordt door mensen. Alleen dat er geen winstoogmerk is. We moeten dus nieuwe vormen vinden om om te gaan met
deze sociale ondernemers. In aanbestedingen, maar ook in de houding van het bestuur. Ga eens na op welke clubs in jullie gemeenschap je stiekem roofbouw pleegt, of waar enorm veel gebeurt zonder geld. Kijk eens of het je lukt om een deel van de grote bedragen die nu, vaak grotendeels op basis van gewoonte, naar de grotere instellingen gaan, te verplaatsen naar die mensen die het nu gewoon doen. Omdat je daarmee de vitale samenleving van olie voorziet Kijk of je die mensen kunt ondersteunen door ze te helpen met fondsen of donateurs werven. Met pr, of met een netwerk, of met een fondsenwerfspecialist van de gemeente. Of nog beter: geef ze een opdracht, op basis wat ze nu al teweeg brengen en voor elkaar krijgen. Ga geen subsidie verzinnen die dat min of meer ook hoopt los te maken, maar beloon de mensen die het nu al doen. Wees niet bang om dat verschil gewoon te maken. Hoe te gek zou het zijn als we het publieke geld in elk geval voor een deel de energie in de samenleving kunnen laten volgen? En dat er dan geen scheve gezichten komen, en uitspraken als O, dus je wilt er gewoon géld mee verdienen? En dat betrokken mensen dan ineens een beetje vies lijken. Hoor je jezelf of een collega in de gemeente dat zeggen over iemand? Dan zijn dat dus juist de mensen met wie je in zee moet gaan Want die? Die willen er echt werk van maken
En dan. Die leuke ambtenaren. Van wie het werken voor de publieke zaak nu al betaald werk is. Maar die toch niet kunnen doen wat búrgers willen Het lijkt mij af en toe ook knap irritant om een inwoner als ik in je stad te hebben. Die grillige burger, die maar doet waar ze zin in heeft, daar valt ook niet voor te werken als bureaucratie. Daar hebben we dan ook het gemeentebestuur voor uitgevonden. Maar hoewel er voor mij niet te werken is, heb ik wel een een paar ideetjes :) Wat is er nou nodig in dat apparaat om ambtenaren meer ruimte te geven om met ons samen te werken? Ik gooi er even twee extremen in, want dat praat straks makkelijker. Allereerst: Maak managers niet langer verantwoordelijk voor hun afdeling, maar alleen nog maar verantwoordelijk voor de afstemming tussen hun afdeling en alle andere afdelingen. Voor de interne samenwerking. Voor de lijntjes in het organogram, niet voor de blokjes. Die regelen die capabele mensen zelf wel. Want de communicatie op de knip is waar het nu vaak spaak loopt met plannen in de gemeenschap. Een van de initiatiefnemers die ik laatst sprak, zei: Ik heb op een gegeven moment de neiging gehad om ons
mooie, integrale plan, waar 1 + 1 echt meer dan 3 is, weer op te hakken in heel veel stukjes om elk van die stukjes dan te kunnen neerleggen bij de verantwoordelijke ambtenaar. Maar dat doe ik niet, omdat ik dan alle externe partijen juist kwijtraak die wel die samenhang zien. En voor hen is dat de reden om te investeren. En twee: stop onmiddellijk met sturen op uren. U weet net zo goed als ik dat de meeste ambtenaren maar wat invullen bij dat tijdschrijven. Hoe verantwoorden we dan wat we doen? Nou, door van uw mensen te eisen dat ze reflecteren op wat ze doen. In een google doc, voor mijn part. Wekelijks schrijven ze op wat hun voornemens voor de komende week zijn, met wie ze wat van plan zijn, wat ze daarvan willen leren, en wat er van de kleine onderzoekjes en plannetjes van vorige week is gekomen. Actie-onderzoek en actieleren. We verantwoorden wat we doen, maar kwalitatief. Als het de ambtenaar helpt bij zijn reflectie en leren om uren bij te houden: we houden hem niet tegen. Maar als het hem niet helpt om zijn werk beter te doen, dan doen we dat niet. We gaan op zoek naar nieuwe indicatoren voor goed publiek werk. Niet alleen wat het gekost heeft, maar wat er is gebeurd, dat gaan we proberen veel vaker te monitoren, en niet alleen achteraf in de evaluatie. Veel meer kwalitatief dan kwantitatief onderzoeken en bekijken.
Die nieuwe instrumenten, die ambtenaren zelf, in onderling overleg, bepalen, daar gaat het ook bestuur mee aan de slag. Bottom up dus, in plaats van top down een indicator verzinnen waar mensen op de werkvloer dan gegevens voor moeten gaan bijhouden. Zo goed en zo kwaad als dat gaat, natuurlijk, maar in de wetenschap dat wat we nu doen, niet alleen vaak nergens op slaat, maar ook administratieve lasten veroorzaakt, en soms perverse prikkels. Laat iedereen zijn eigen prikkels verzinnen op de plek waar hij die nodig heeft. En weeg die, praat daarover en leer van elkaar. Zelfsturing en zelforganisatie, heet dat. Werkt eigenlijk overal in de natuur. Werkt in elk geval heel goed bij de meeste burgerinitiatieven, die een organisatievorm kiezen passend bij wat er te doen staat. Zo werkt dat, in de leefwereld. En ook bij ons worden de rekeningen gewoon op tijd betaald. En dan kom ik bij het laatste hete hangijzer: Die legitimiteit in de samenleving die zich wil meten met de legitimiteit van uw gekozen bestuur.
Als een initiatief wérkt, als mensen zich ermee willen verbinden, als ze er tijd en geld aan willen besteden, als er door het initiatief van enkelen, nieuwe verbanden ontstaan in de samenleving, met mensen die samen hun eigen checks and balances moeten gaan regelen, die afwegingen moeten maken, die elkaar opzoeken. Die, om met Roel in t Veld te spreken, een democratische ervaring hebben. Dan heeft dat legitimiteit, zonder dat de voorzitter van de raad er met zijn hamer overheen is gegaan. Maar hoe je die legitimiteit weegt, daarover moeten we nu het hoofd eens breken. Ik zou het al heel prettig vinden als gemeentebestuurders ophielden met kaderstellen, en vragen gaan stellen. Nieuwsgierig afdalen. Kijk wat er nu goed gaat, welke mensen het nu doen, en versterk dat, sluit in je plannen daarop aan, in plaats van dat jij hen inlijft in jouw beleidsambities. Want ik zeg het nog maar even streng: burgers zijn er niet om bestuurlijke ambities te helpen realiseren. En heb je twijfels over een plan van zo maar een groep inwoners? Over uitsluiting, over risico s, over representativiteit, over draagkracht, over duurzaamheid, over effectief besteden van publiek geld?
Vraag ernaar. Wees als bestuurder kritisch maar niet onbetrokken. Maar wees dan eerlijk, en leg die meetlat ook naast je eigen in het gemeentehuis verzonnen plannen. Want hoe representatief is een structuurplan dat getekend is door een blanke, hoogopgeleide mannelijke stedenbouwkundige eigenlijk? Wat ik in elk geval zou toejuichen, is dat we stoppen met kaderstellen vooraf. Ga vragen stellen. Ga op onderzoek uit, en doe dan passende uitspraken en passende voorstellen. Want het probleem is niet langer alleen dat burgers niet goed betrokken worden bij wat het stadsbestuur wil doen. Een probleem van het lokale bestuur van de toekomst, is dat u niet langer betrokken wordt bij besluiten van burgers, organisaties en ondernemers. We moeten op zoek naar een manier om die twee werelden te verbinden. Juist initiatiefnemers missen een plek om publieke afwegingen te maken over hun initiatief. Maar daar is een partijpolitieke gemeenteraad niet de plek voor.
Nee, de enige weg die ik zie, is zo veel mogelijk besluiten overhevelen naar de leefwereld. Daar de checks and balances bepalen en afwegingen maken. Daar politiek maken. Als je dat doet, dan bouw je aan lokale governance. Die is er nu niet, we hebben er geen systeem voor, en we hebben dat keihard nodig. En als gemeentebestuur moet je daaraan werken; dat is niet de eerste verantwoordelijkheid van zo maar wat losse burgers. U bent systeemverantwoordelijke daarvoor En dat zit hem ook in onze werkvormen, routines en documenten. Vaak zit het hem letterlijk in een afspraak maken om erover te praten. Elkaar als gemeenschap in een andere setting dan de raadszaal treffen voor publieke besluiten, en ook, als gemeentebestuur, niet alleen nadenken over de inhoud van je voorstellen, maar ook over het proces waarin die plannen tot stand kwamen en uitgevoerd gaan worden, en nadenken over de relaties die je daarmee knoopt en niet. Daarover nadenken, en praten, kost tijd, en die tijd kun je reserveren op je agenda. En als wethouders kun je die tijd van de raad daarvoor claimen, door vaker een procesvoorstel naar de raad te sturen, in plaats van een beleidsvoorstel. Of door een netwerkverkenning te doen,
in plaats van een beleidsevaluatie. Als griffier kun je daarom vragen. Als ambtenaar kun je het ongevraagd toch leveren. Lok het nieuwsgierig afdalen bij elkaar uit. Welke ontwikkelingen hoop ik dus, met mijn actieve burgerpet op, te zien de komende jaren? Ik wil graag een bureaucratie die door mijn bestuur superstrak wordt aangestuurd op lerend vermogen. Ik hoop bewegende geldstromen te zien die maatschappelijke energie zo goed mogelijk volgen. En, passend bij een lerende bureaucratie met meebewegende geldstromen: naar een structuur voor governance in het lokale netwerk - die is er nu niet en die hebben we keihard nodig om de nieuwe checks en de oude balances met elkaar te kunnnen gaan wegen. Ik wens u daarbij veel wijsheid en smakelijk eten toe. Bijdrage aan het Diagnose Diner Versterking van het Lokaal Bestuuur van BZK, VNG, KING, en de landelijke verenigingen van raadsleden, wethouders, burgemeesters, GS-en en griffiers 4 september 2014