Inhoud Voorwoord 11 Dankwoord 13 Ten Geleide 15 Inleiding 17 1. Mensen en rivieren. Een onuitputtelijke bron van eenheid en onenigheid 17 2. Riviervaart: een onuitputtelijke bron van welvaart en vooruitgang 22 Eindnoten Inleiding 28 Hoofdstuk I. Europese riviervaart van de oudste tijden tot de Franse Revolutie 37 1. Riviervaart in de pre-romeinse tijd 37 2. Riviervaart in de Romeinse tijd 38 2.1. Algemene beschrijving van de riviervaart in de Romeinse tijd 38 2.2. Organisatie van de riviervaart in de Romeinse tijd 44 3. Riviervaart in de middeleeuwen 46 3.1. Riviervaart in de vroege middeleeuwen 46 3.2. Riviervaart in de hoge en late middeleeuwen 55 3.2.1. Tollen en andere parafiscale lasten 55 3.2.2. Stapelrechten 58 3.2.3. Omslag- en andere rechten 63 3.2.4. Schippersgilden en het toertsysteem 64 3.2.5. Reacties tegen de belemmeringen van de riviervaart 75 4. Riviervaart in de periode tot de Franse revolutie 82 4.1. Behoud van de status quo ante 82
6 Inhoud 4.2. Eerste pogingen voor vrije scheepvaart 88 4.2.1. Vrijheid van scheepvaart en de Rijnvaart 88 4.2.2. Vrijheid van scheepvaart en de Donauvaart 90 4.2.3. Vrijheid van scheepvaart en andere rivieren 92 Eindnoten Hoofdstuk 1 95 Hoofdstuk II. De Europese riviervaart van de Franse revolutie tot het Congres van Wenen (1815) 129 1. Ontwikkelingen voorafgaand aan het Congres van Wenen 129 1.1. 1792 het jaar van de ommekeer 129 1.1.1. Jefferson s Mississippi Instructions 130 1.1.2. Schelde-Decreet 131 1.1.2.1. Capitulatie van Antwerpen (1585) 131 1.1.2.2. Verdrag van Munster (1648) 137 1.1.2.3. Jozef II en het pleidooi voor een vrije Schelde (1781-1785) 140 1.1.2.4. Schelde-decreet (1792) 145 1.2. Opkomst van het beginsel van vrije scheep vaart na de Franse Revolutie 149 1.3. Rijnvaart-Octrooiverdrag van 1804 152 1.4. Uitdeining van het beginsel van vrije scheepvaart naar andere Europese rivieren 159 2. Scheepvaartregime van Europese rivieren op het Con gres van Wenen 159 2.1. Voorbode: het Vredesverdrag van Parijs van 1814 159 2.2. Wener Slotakte en het beginsel van vrije scheepvaart 163 2.2.1. Rivierbepalingen van de Wener Slotakte 163 2.2.2. Wener Slotakte en de notie van een belangengemeenschap van oeverstaten 173 Eindnoten Hoofdstuk 2 179 Hoofdstuk III. Europese riviervaart na het Congres van Wenen tot het Verdrag van Parijs (1856) 205 1. Elbe-, Weser- en Emsregime 205 1.1. Elberegime 205 1.2. Weserregime 209 1.3. Emsregime 211 2. Regime voor de Vistula, de Niemen en de Oder 211
Inhoud 7 3. Rijnregime 213 3.1. Nederlands-Pruisisch geschil betreffende de Rijnmonding 213 3.2. Akte van Mainz 218 3.3. Ontwikkelingen na de Akte van Mainz: de geleidelijke opheffing van de Rijntollen 223 4. Maas- en Schelderegime 236 4.1. Situatie tussen 1815 en 1831 236 4.2. Situatie tussen 1831 en 1839 238 4.3. Het Scheidingsverdrag en de Waarborgverdragen van 1839 245 4.3.1. Regeling voor de Maas, de Schelde en de Schelde en Rijn verbindende wateren 245 4.3.2. Regeling voor de Belgische-Nederlandse kanalen 248 4.3.3. Overige rivierbepalingen 251 4.3.4. Waarborgverdragen 251 4.4. Aanvullende regelingen na 1839 253 5. Scheepvaartregime voor de Neckar, Main en Moezel 255 6. Scheepvaartregime voor de Po 255 7. Scheepvaartregime van andere Europese internationale rivieren 257 7.1. Scheepvaartregime voor de Grensleie 257 7.2. Scheepvaartregime van de Tagus en de Douro 258 Eindnoten Hoofdstuk 3 259 Hoofdstuk IV. Europese riviervaart van het Verdrag van Parijs (1856) tot de verkeersconferenties van Barcelona en Geneve (1921-1923) 285 1. Voortschrijdende liberalisering van het Europees interna tio naal rivierenrecht in de tweede helft van de 19de eeuw en het begin van de 20ste eeuw 285 1.1. Ontwikkelingen in het Donauregime 285 1.1.1. Situatie voor het Verdrag van Parijs van 1856 285 1.1.2. Verdrag van Parijs van 1856 291 1.1.3. Uitvoeringsregelingen van het Verdrag van Parijs 296 1.2. Ontwikkelingen in het Schelderegime: het Scheldetolverdrag 302 1.3. Pruth en Boyana 306 1.4. Ontwikkelingen in het Rijnregime: de Akte van Mannheim 307 1.4.1. Motieven met het oog op een herziening van het bestaande scheepvaartregime 307 1.4.2. Krachtlijnen van de Akte van Mannheim 308 1.5. Ontwikkelingen in het regime van andere rivieren en in het scheepvaartbeleid 311
8 Inhoud 1.5.1. Factoren ter stimulering van een liberaal scheepvaartregime 311 1.5.2. Hernieuwd verlangen naar een toerbeurtstelsel 314 1.5.3. Pruisen en de hernieuwe strijd voor scheepvaartrechten 318 2. Streven naar mondialisering en internationalisering van het regime van Europese internationale rivieren einde 19de-begin 20ste eeuw 322 2.1. Beginsel van vrijheid van scheepvaart t.a.v. niet Europese internationale stromen 322 2.1.1. Beginsel van vrijheid van scheepvaart t.a.v. Amerikaans en Aziatische stromen 322 2.1.2. Beginsel van vrijheid van scheepvaart op Afrikaanse stromen. De Conferentie van Berlijn van 1885 voor de Kongo en Niger stromen 323 2.2. Vredesverdragen van Versailles, St. Germain, Neuilly en Trianon 329 2.3. Verkeersconferenties van Barcelona (1921) en Genève (1923) 333 2.3.1. Internationaal Waterwegenstatuut van Barcelona 333 2.3.2. Internationaal Doorvoerstatuut van Barcelona 338 2.3.3. Internationaal Zeehavenstatuut van Genève 339 Eindnoten Hoofdstuk 4 340 Hoofdstuk V. Europese riviervaart tijdens het interbellum 367 1. Ontwikkelingen in het Rijnvaartregime 367 1.1. Opzet van het Vredesverdrag van Versailles 367 1.2. Modus Vivendi en de diplomatieke nota van 1936 372 1.3. Frans-Belgisch-Nederlands Akkoord van 1939 383 2. Ontwikkelingen in het Elbe-, Oder-, Niemen-, Memel- en Weichselregime 385 2.1. Totstandkoming van een nieuwe Elbe-Akte 385 2.2. Mislukte poging tot internationalisering van de Oder 387 2.3. Mislukte poging tot internationalisering van de Niemen en de Memel 389 2.4. Gefragmenteerde regeling voor de Weichsel (Vistula) 389 3. Ontwikkelingen in het Maas- en Schelderegime 390 3.1. Onaannemelijk Verdrag van Den Haag 390 3.2. Verdere ontwikkelingen na het Verdrag van Den Haag 396 4. Ontwikkelingen in het Donauregime 399 4.1. Vredesverdragen en de Donauconventie van 1921 399 4.2. Akkoorden van Sinaiä (1938), Boekarest (1939) en Wenen (1940) 404 Eindnoten Hoofdstuk 5 409
Inhoud 9 Hoofdstuk VI. Europese riviervaart van de Tweede Wereldoorlog tot het Verdrag van Rome (1957) 427 1. Nieuwe ontwikkelingen in het scheepvaartregime van Europese internationale rivieren 427 1.1. Ontwikkelingen in het Donauregime 427 1.1.1. Vredesverdragen van Parijs 427 1.1.2. Belgrado Donauconventie van 1948 429 1.2. Ontwikkelingen in het Elberegime 439 1.3. Ontwikkelingen in het Rijnvaartregime 441 1.3.1. Herstel van het Rijnvaartregime na de Tweede Wereldoorlog 441 1.3.2. Petit cabotage conflict 444 1.3.2.1. Petit cabotage vraagstuk voor de Tweede Wereldoorlog 444 1.3.2.2. Gewijzigde opvatting na de Tweede Wereldoorlog 448 1.3.3. Vrije Rijnvaart en nationale vervoerordening 453 1.3.4. Vrije Rijnvaart en het spook van de overcapaciteit 456 1.4. Moezelregime 459 1.4.1. Situatie voor het Moezelverdrag van 1956 459 1.4.2. Moezelverdrag van 1956 461 2. Europese riviervaart en het Verdrag van Rome van 1957 462 Eindnoten Hoofdstuk 6 470 Hoofdstuk VII. Europese riviervaart na het Verdrag van Rome (1957) tot heden 489 1. Nieuwe ontwikkelingen in het Rijnvaartregime 489 1.1. Conventie van Straatsburg (1963) 489 1.2. Vrije Rijn en het blijvende spook van de overcapaciteit 494 1.3. Main-Donaukanaal en het Aanvullend Protocol nr. 2 501 1.4. Vrije Rijn en de strijd voor een propere Rijn 507 1.5. C.C.R. en de verhouding tot de Europese Instellingen en andere rivierencommissies 508 2. Nieuwe ontwikkelingen in het Schelderegime 511 2.1. Verdrag van 1960 betreffende het kanaal van Gent naar Terneuzen 511 2.2. Schelde-Rijnverbindingsverdrag van 1963 512 2.3. Scheldeverdiepingsverdrag en de Waterverdragen van 1995 517 2.4. Scheldeverdragen van Middelburg van 2005. Een voorlopig eindpunt 519 3. Nieuwe ontwikkelingen in het Donauregime 521
10 Inhoud 4. Savaregime 529 5. 60 jaar Europees vervoerbeleid een retrospectieve 531 Eindnoten Hoofdstuk 7 535 Epiloog 561 Eindnoten Epiloog 566 Lijst gebruikte afkortingen en acroniemen 569 I. Tijdschriften en publicatiebladen 569 II. Instellingen en organisaties 570 Bibliografie 571 I. Bibliografie van verkort weergegeven werken 571 II. Bibliografie van verkort weergegeven documenten 590