Wilde bijen (Bron: B. Brugge, Wilde Bijen, Insectenvriendelijk Beheer van Wegbermen Rijkswaterstaat 1992) De wilde bijen omvatten alle in het wild voorkomende bijen in Noord-Holland. Zij behoren tot de orde: Hymenoptera (vliesvleugelingen) en de familie: Apidae (bijen en hommels) Wilde bijen zijn doorgaans solitair levende bijen. De vrouwelijke dieren zorgen voor het graafwerk, verzamelen voedsel en onderhouden het nest. De mannelijke dieren hebben uitsluitend de functie om voor de inseminatie van de vrouwelijke dieren te zorgen. Er zijn geen werksters. Tot de wilde bijen behoren ook de hommels, deze leven wel als volk, met een vrouwtje als koningin en onvruchtbare werksters die het nest verzorgen en stuifmeel verzamelen. Foto: Henk van Bruggen De nieuwe koningin overwintert, de rest van de dieren in het nest gaat dood. Hommels graven geen gangen in de grond, maar gebruiken muizengangen, kuiltjes onder stenen planken of boomholtes. Naar levenswijze kunnen de wilde bijen gesplitst worden in grondbewoners en bovengrondse soorten die in stengels, hout en muren hun nest bouwen. Voedsel en bloembezoek Wilde bijen en hommels zijn belangrijke bestuivers zowel voor wilde flora als bijvoorbeeld boomgaarden, of in de zaadteelt. Het stuifmeel verzamelen wilde bijen voor hun nakomelingen. Ze maken er balletjes van, leggen er een ei op, en sluiten vervolgens de cel om aan een volgende te beginnen. Bekende vliegplanten voor bijen en hommels zijn wilgen in het voorjaar, gevolgd door een heel scala van kruiden (vooral composieten), stuiken en bomen. Een groot aantal soorten heeft zich gespecialiseerd op bepaalde planten of typen van bloeiwijzen, maar er zijn ook bijen die op alles vliegen dat voorhanden is. Verspreiding en habitat Wilde bijen komen in principe in heel Noord-Holland voor, maar de gebieden met de meest geschikte en soortenrijke biotopen zijn de zandbodems van de duinen, het Gooi en op Texel. Binnen het cultuurland zijn wilde bijen alleen nog in overhoekjes, in bermen, langs dijken en in afgravingen te vinden. Naast voedsel is ook nestgelegenheid belangrijk voor wilde bijen. Voor bijen die nestelen in Soortenbescherming Landschap Noord-Holland, voor meer informatie: a.copier@natuurlijkezaken.nl 1
de grond moet die grond niet volledig bedekt zijn door planten. De meeste soorten verlangen zelfs zonlicht op de bodem, de warmte hebben ze nodig om zich in de grond te kunnen ontwikkelen. Ook de grondsoort waarin ze leven is voor veel soorten verschillend. Het liefst in iets lemig zand, leem of klei en in zand tussen plantenwortels of in verkitte aardlagen. In los zand leven slechts weinig soorten. In hout nestelende soorten doen dit in dode bomen en takken waar oude boorgaten van kevers (boktorren) of scheuren in zitten. Deze bomen moeten ook weer in de volle zon staan. Houten hekpalen zijn voor deze groep een goed alternatief. Muren waar stukjes mortel uitgevallen zijn of waar gaatjes in het beton of steen zitten worden ook door een aantal soorten gebruikt, maar ook alleen als er voldoende zonnewarmte op deze muren komt. Aantallen en trends Veel soorten wilde bijen zijn door een gebrek voedsel en nestgelegenheid (beiden aanwezig binnen een straal van 500 m) sterk achteruitgegaan. De achteruitgang is zeker opvallend te noemen. Een groot aantal van de in Noord-Holland voorkomende wilde bijen staan op de rode lijst. Bedreiging De grootste bedreigingen voor alle wilde bijen zijn het ongeschikt worden van biotopen, voedselgebrek en of gebrek aan nestgelegenheid. Maar ook de aanwezigheid van veel honingbijvolken kan een bedreiging vormen voor wilde bijenpopulaties. Vermesting door stikstof (depositie) en ammoniak: vergrassen van duin- en heideterreinen en het sneller dichtgroeien van kale plekken. Hierdoor verdwijnen zowel de zandige plekken als de structuur- en kruidenrijke vegetaties die gezien de ecologie van gravende soorten van zeer groot belang zijn. Verkeerd maaibeheer, bemesting of beweiding, heeft een gebrek aan bloeiende planten en daarmee gebrek aan stuifmeel en nectar tot gevolg. Dode bomen en oude weipalen worden weggehaald waardoor nestgelegenheid voor de bovengrondse soorten verdwijnt. Honingbijen zijn voedselconcurrenten voor de wilde bijen en kunnen voedselspecialisten onder de wilde bijen verdringen, maar ook minder gespecialiseerde bijenpopulaties ontwikkelen zich minder goed. Beheer en inrichting algemeen: Zoek kansrijke plekken uit: bermen, dijktaluds en plekken op zonnige plaatsen zijn kansrijker dan beschaduwde plekken en noordelijk gesitueerde bermen en dijktaluds. Let op teveel schaduwwerking. Bosschage kan een negatieve schaduw invloed tot gevolg hebben. Maar de luwte en het opwarmingseffect kunnen ook heel positief uitpakken. Bosjes westelijk van geschikte nestelgelegenheid zijn juist heel gunstig, hou bij planten en beheren van bosschages zorgvuldig rekening met de zonexpositie. Nestgelegenheid en voedsel moeten binnen een straal van 500 m beide aanwezig zijn! Mollen creëren met hun gegraaf nestgelegenheid voor grondbijen. Soortenbescherming Landschap Noord-Holland, voor meer informatie: a.copier@natuurlijkezaken.nl 2
Beheer en inrichting voor nestgelegenheid Laten staan van oude weidepaaltjes, als een afrastering vernieuwd wordt, laat dan de oude weidepaal staan en plaats een nieuwe er naast. De oude weidepaal (in de zon) vormt een prima nestgelegenheid voor veel bijen. Laten staan van dode bomen op een zonnige plek. Grote nestplaatsen van in de grond nestelende bijen moeten beschermd worden tegen vertrapping door vee of recreanten. Delen van rietlanden of rietkragen niet of gefaseerd maaien met een drie- à vierjarige cyclus (enkele bijensoorten nestelen in overjarige delen van riet). Open plekken maken in de bodem: In bermen: door na het maaien met een ploeg een voor te trekken. In natuurterreinen: kleinschalig plaggen. Het aanleggen van tuinwallen op plaatsen waar deze historisch voorkomen (Texel en Wieringen). Financiering hiervan is mogelijk met de ROL/RAL regeling via Agrarische Natuurvereniging De Lieuw, Texel. Of met de Landschapselementen regeling via Landschap Noord-Holland. Beheer en inrichting voor voedsel Zorg voor voedselaanbod gedurende de hele vliegperiode van bijen (eind feb t/m okt). Voor beheerders zal dit vooral door middel van hier onder beschreven (maai)beheer worden bereikt, in particuliere tuinen door aanplant van de juiste planten. Maai niet tijdens of vlak voor de bloeitijd van voedselplanten. Op een voedselrijke bodem: twee keer gefaseerd hooien (maaien en afvoeren) per jaar: De eerste keer: na de winter eind februari, maart: maai de helft en voer af, maai drie weken later de andere helft en voer af. De tweede keer in het najaar: maar de helft en voer af, maai drie weken later de andere helft en voer af. Laat een smalle strook van 10% staan die helemaal niet gemaaid wordt. Dit is elk jaar een andere strook. Op een schrale bodem : een keer per jaar( op zeer schrale bodem een keer per twee jaar) gefaseerd hooien. Tijdstip: na de winter eind-februari, maart, in plaats van in het najaar: september, oktober, november. Tijdens zachte winters groeit het gras nog lang door, waardoor in september oktober gemaaide bermen in het voorjaar nog nauwelijks open plekjes (nestgelegenheid) herbergen. Vermijd overbegrazing. Plaggen (delen) van niet bloemrijke graslanden, zodat zich hier weer een bloemrijke vegetatie kan ontwikkelen. Zet geen honingbij kasten in natuurgebieden, maar ook wegbermen inrichten naast een bijenstal helpt de wilde bijen niet. Soortenbescherming Landschap Noord-Holland, voor meer informatie: a.copier@natuurlijkezaken.nl 3
Welke maatregelen komen in aanmerking voor een financiële bijdrage? Zowel beheerders als particulieren met een geschikte tuin kunnen iets doen voor wilde bijen. Omdat het om zeer verschillende objecten gaat met een andere schaal, zijn de maatregelen die voor financiering in aanmerking komen gesplitst in maatregelen voor beheerders en maatregelen voor particulieren met een geschikte tuin. Mogelijke maatregelen voor beheerders Voor beheerders komt de aanleg van nestgelegenheid van in de grond nestelende bijen in aanmerking voor een financiële bijdrage. Een voorwaarde hiervoor is, dat er binnen een straal van 500 m van maart t/m september voldoende voedsel aanwezig is. Voldoende voedsel aanbod is een beheerkwestie en komt daardoor niet in aanmerking voor een financiële bijdrage. Nestgelegenheid (komt in aanmerking voor een financiële bijdrage, maar alleen als er binnen een straal van 500 m aantoonbaar voldoende voedsel aanwezig is): Plaggen in de duinen en het zandgebied van het Gooi: door kleinschalig (stroken van ongeveer 5 bij 10 meter) gespreid in de tijd te plaggen, hierdoor kan variatie en een halfopen karakter teruggebracht worden. Het is van belang dat een voldoende groot deel van de biotoop onaangeroerd blijft, zodat de soorten het geplagde deel van daaruit kunnen koloniseren en het microreliëf bewaard blijft. Het aanleggen van steilwandjes op daarvoor geschikte plaatsen. Na het maaien (bijvoorbeeld in bermen) met de ploeg een voor opentrekken zodat er open plekken ontstaan, liefst met zo veel mogelijk reliëf. Alle aan te leggen nestgelegenheid moet in de zon liggen. Het laten staan van riet, dode bomen en oude weidepalen, op zonnige plaatsen, biedt nestgelegenheid aan een andere groep bijen. Deze maatregelen zijn eenvoudig uit te voeren en komen niet in aanmerking voor een financiële bijdrage. Voedsel (komt niet in aanmerking voor een financiële bijdrage, maar is een voorwaarde voor de financiering van nestgelegeheid): Zorg voor voldoende voedselaanbod van maart t/m september zie Beheer en inrichting voor voedsel. Soortenbescherming Landschap Noord-Holland, voor meer informatie: a.copier@natuurlijkezaken.nl 4
Mogelijke maatregelen voor particulieren: Voor particulieren komt het creëren van voldoende voedselaanbod in aanmerking voor een financiële bijdrage, mits zij ook zorgen voor nestgelegenheid. De aanleg van nestgelegenheid is eenvoudig zelf te realiseren en komt niet in aanmerking voor een financiële bijdrage. Verder gelden er nog een aantal aanvullende voorwaarden voor particulieren. Hieronder ziet u de voorwaarden op een rijtje. Voorwaarden voor een financiële bijdrage voor vaste planten en houtige gewassen voor particulieren samengevat: - Aanschaf van bloeiende vaste planten en houtige gewassen uitsluitend in combinatie met de aanleg van nestgelegenheid (dit laatste komt niet in aanmerking voor een financiële bijdrage). - Aanschaf van bloeiende vaste planten en houtige gewassen uitsluitend in de aangegeven combinaties met minimum oppervlakte en minimum aantal soorten. (Zie informatieblad wilde bijen houtige gewassen plantenlijst en informatieblad wilde bijen vaste planten lijst) - Minimaal in te richten oppervlakte is 200 m2. - Bij het combineren van vaste planten en houtige gewassen blijft de minimum oppervlakte en vertegenwoordiging van planten uit alle jaargetijden een voorwaarde. - Aan te leggen nestgelegenheid en bloeiende planten liggen in de zon. - Een aanvraag voor een financiële bijdrage voor een tuin gaat altijd vergezeld met meerdere foto s van de tuin. Voedsel (komt in aanmerking voor financiering zie de voorwaarden voor particulieren): - Aanschaf van verschillende soorten vaste planten en houtige gewassen komen in aanmerking voor financiering. Maar wel in dié combinatie dat er gedurende eind februari t/m oktober bloeiende bloemen, en dus voedsel aanwezig is. In de houtige gewassenlijst en vaste plantenlijst voor wilde bijen kunt u vinden welke pakketten van planten voor een financiële bijdrage in aanmerking komt. Van alle vaste planten en de houtige gewassen op de lijst zijn ook afbeeldingen beschikbaar. U vind al deze documenten op onze website www.landschapnoordholland.nl. Nestgelegenheid (komt niet in aanmerking voor financiering maar aanleg is een voorwaarde voor de financiering van voedsel): - Zelf gemaakte (of gekochte) bijenhotels, stapels oud hout, stapels oude takken, oude (onbewerkte) paaltjes laten staan, oude muren waar mortel uit is gevallen of beton waar gaatjes in zitten kunnen ook als nestgelegenheid dienen. Op internet is veel informatie te vinden over het zelf maken van bijenhotels. (Google op bijenhotels of kijk bijvoorbeeld op: www.bijenstichting.nl, www.zelfbijenhotelsmaken.nl) - Gedeeltelijk snoeien van bijvoorbeeld braam en vlier zorgt ook voor nestgelegenheid. - Stukjes open grond, liefst met reliëf. - Aanleg van een steilwandje. Soortenbescherming Landschap Noord-Holland, voor meer informatie: a.copier@natuurlijkezaken.nl 5
Ecologische monitoring Monitoring van bijen waardoor het effect van de maatregelen kan worden vastgesteld, is niet verplicht maar wel zeer waardevol. Monitoring vereist een gedegen kennis van herkenning van wilde bijen. Als u wilt gaan monitoren neem dan contact op met Landschap Noord-Holland, j.hamers@landschapnoordholland.nl zij kunnen u naar de juiste partijen doorverwijzen. Soortenbescherming Landschap Noord-Holland, voor meer informatie: a.copier@natuurlijkezaken.nl 6