Bijenvriendelijke bermen met gesloten beurs

Transcriptie

1 tekst pim de kwaadsteniet (tauw), carolien wegstapel (tauw) en wim kuster (gemeente buren) beeld tauw GLUREN BIJ GEMEENTE BUREN Bijenvriendelijke bermen met gesloten beurs De gemeente Buren werkt samen met adviesbureau Tauw aan bijenvriendelijke bermen. Maar waar is dat kansrijk in het voedselrijke buitengebied van Buren? Wat is bijenvriendelijk beheer? En kan dat met minimale middelen? De bermen in de gemeente Buren worden nu tweemaal per jaar geklepeld. Het resultaat ervan is dat de bermen eenvormig en nauwelijks bloemrijk zijn (figuur 2). De gevolgen zijn dat de bermen een geringe bijdrage leveren aan de kwaliteit van de openbare ruimte, dat de potenties voor natuur in Buren slechts beperkt worden benut en dat bijen, belangrijk voor de bestuiving van de vele fruitbomen in het gebied, nauwelijks iets te zoeken hebben in de bermen van de gemeente. Daar gaat verandering in komen. Uiteraard stellen de verschillende bijensoorten specifieke eisen aan het leefmilieu; er zijn ook bijensoorten die voornamelijk hun voedsel verzamelen in bomen en andere houtachtige beplantingen. (1, 2) In de werkwijze die we in dit artikel bespreken, ligt de focus op de bloemafhankelijke wilde bijensoorten. Uitgangspunt voor ons onderzoek is dat via het nastreven van bloemrijkdom in bermen de voedselbeschikbaarheid en daarmee het leefgebied van de wilde bij wordt vergroot. Een belangrijke randvoorwaarde vanuit de gemeente is hierbij dat het werken aan bijenvriendelijke bermen budgetneutraal is. Buitengebied van Buren Het plangebied betreft de bermen in het buitengebied van de gemeente Buren. Deze bermen worden beheerd door de gemeente. Binnen de bebouwde kom wil de gemeente samen met organisaties en bewoners van de verschillende kernen vorm gaan geven aan bijenvriendelijke kernen. Het geheel moet in de toekomst een boost aan de bijen geven. 08 vakblad groen

2 figuur 1 jaargang 72 januari 2016 nummer 1 09

3 figuur 2 De aanpak en resultaten Om een goed totaalbeeld te krijgen, richt de aanpak van Tauw zich zowel op de praktijk(ervaringen) als ook op de beschikbare kennis en data-analyse. De aanpak bestaat uit vijf stappen, die hieronder met de resultaten ervan zijn beschreven. Stap 1 Ervaringen maaibeheer en de kosten De gemeente Buren klepelt het overgrote deel van de bermen buiten de kernen. Dit gebeurt tweemaal per jaar (zomer en najaar). Verder worden de stroken van een meter breed, direct langs de weg, in het voorjaar een extra keer geklepeld. Begroeiing bij bomen en obstakels wordt met een bosmaaier verwijderd. Op enkele plekken heeft de gemeente ecologische (bloemrijke) bermen gerealiseerd. De resultaten hiervan zijn positief: er is meer geschikt leefgebied voor bijen aanwezig. Kostenbesparingen zijn gevonden in de verharde stroken langs de wegen die in het voorjaar om veiligheidsredenen extra worden gemaaid. In de praktijk groeit er niets of nauwelijks iets op deze (half )verharde stroken. Met de gevonden besparing kunnen de meerkosten van het bijenvriendelijk beheer (tweemaal per jaar maaien en afvoeren) worden gefinancierd voor zo n 25 hectare berm. Stap 2 De eisen en wensen voor bijenvriendelijk beheer In de gemeente Buren, met zijn voedselrijke kleigronden, zijn bijenvriendelijke bermen zeker mogelijk. De bermen langs veel provinciale wegen in de gemeente laten zien dat bloemrijkdom haalbaar is. Eind mei tot begin juni is het meest geschikte tijdstip voor de maaironde. De meeste kruiden hebben een tragere voorjaarsgroei dan grassen. Als de grassen vanaf eind mei tot begin juni zijn gemaaid, krijgen kruiden ruimte om uit te groeien. Verder is maaien in het najaar noodzakelijk om vervilting van de zode tegen te gaan. Of zich meer kruiden vestigen, hangt af van de aanwezige zaadbank en de kolonisatie van soorten uit de omgeving. Er is een risico dat grassen blijven domineren als er nauwelijks een zaadbank aanwezig is of als de bloemrijkdom in de omgeving beperkt is. Inzaaien is dan nodig. (3) Aandachtspunt hierbij is dat bijen op een kleine afstand voldoende variatie in vegetatiestructuur nodig hebben en dat een continu voedselaanbod essentieel is. (1) Stap 3 Data-analyse voor bepaling kansrijke plaatsen voor bijenvriendelijk beheer Aanwezige natuurwaarden Plekken waar nu al veel kruiden voorkomen in de bermen zijn naar verwachting kansrijker voor bijenvriendelijk beheer dan locaties met eenvormige grasbegroeiing. De verspreidingsgegevens (kilometerhokken) van zes (algemeen voorkomende) kruiden (glad walstro, margriet, knoopkruid, duizendblad, kleine klaver, jacobskruiskruid) zijn verzameld en er is een selectie gemaakt van de bermen die overlappen met deze kilometerhokken. Dit resulteerde in de kaart Kansen Natuurwaarden. Bodemgesteldheid Vrijwel alle bodems binnen de gemeente Buren zijn voedselrijke kleibodems. Maar er zijn verschillen in kalkrijkdom en de zwaarte van de klei. Kalkhoudende bodems zijn kansrijker dan kalkloze bodems en lichte kleigronden zijn kansrijker (voor bloemrijke bermen) dan zware kleigronden. Uit de aanwezige bodemtypen in de gemeente (op basis van BodemkaartNL (4) ) zijn de meest kansrijke bodemtypen geselecteerd: de kalkhoudende en lichtere kleigronden. Deze zijn op de kaart Kansen Bodem gezet. Beschaduwing Weinig schaduwrijke (goed bezonde) locaties zijn kansrijker voor bijenvriendelijke bermen dan schaduwrijke locaties. Om de 10 vakblad groen

4 figuur 3 Gemeentegrens Kansrijke grasbermen o.b.v. natuurwaarden Kansrijke grasbermen o.b.v. bodemgesteldheid Kansrijke grasbermen o.b.v. licht m figuur 4 mate van beschaduwing te bepalen, is het eerder door Tauw ontwikkelde Schaduwmodel toegepast (5), zie ook figuur 3. Dit is vastgelegd op de kaart Kansen Schaduw. Deze drie kaarten zijn gecombineerd tot een kansenkaart, zie figuur 4. Stap 4 Gebruik kennis van de gemeente bij de selectie van locaties voor bijenvriendelijke bermen Samen met de gemeente zijn de resultaten uit de voorgaande stappen doorgesproken en is gezocht naar trajecten van bermen die kansrijk zijn. Criteria hierbij waren: Trajecten die kansrijk zijn op grond van de data-analyse (de niet-beschaduwde bermen op lichte(re) kalkrijke bodems met aanwezigheid bloemrijkdom in de nabije omgeving); Een voldoende lang en breed traject (in dit geval minimaal 100 meter lang en 1,5 meter breed); Ligging nabij een natuurgebied. Op basis van de resultaten uit stap 3 en de praktijkkennis van de gemeente is een reeks stroken aangewezen als kansrijk voor bijenvriendelijk beheer _10006U.MXD Stap 5 Toetsing in het veld Het gros van de geselecteerde locaties is in het veld geschikt bevonden. Bij de meeste is al een summiere kruidenvegetatie aanwezig. De bedekking ervan is nog laag, het aantal soorten vrij groot. Verder werd in het veld duidelijk dat: langs de provinciale wegen (niet in beheer van de gemeente Buren, maar wel binnen de gemeentegrenzen) goed ontwikkelde bloemrijke bermen voorkomen (figuur 5). Daarmee wordt aangegeven dat de potenties voor bijenvriendelijke bermen nadrukkelijk aanwezig zijn binnen de gemeente Buren. de zware gronden in de kommen weinig bloemrijkdom bieden in de huidige situatie (figuur 6). De stroomruggen bieden de meeste kansen voor bijenvriendelijke bermen. schaduw de kansen beperkt voor bloemrijke bermen (figuur 1). De best ontwikkelde vegetaties waren vrijwel alle aanwezig op plekken zonder schaduw van bomen. Toch zijn er kansen voor trajecten die als half beschaduwd werden aangemerkt. Afhankelijk van de ligging, kroonhoogte van bomen en grondsoort zijn ook hier kansen voor bijenvriendelijke bermen. Op basis van de stappen 1 tot en met 5 zijn 9 trajecten voor bijenvriendelijk beheer vastgesteld. Terug- en vooruitblik Een belangrijke bevinding voor de gemeente Buren is dat er lang niet overal kansrijke trajecten voor bloemrijke bermen aanwezig zijn. Doordat er veel bomen (schaduw) in bermen van het buitengebied staan en doordat een flink deel van de bermen in het komkleigebied ligt, is het aantal kansrijke plekken vrij beperkt. Maar door in de omvorming van het maaibeheer juist op déze plekken te focussen, wordt het geld voor bijenvriendelijke bermen efficiënt ingezet. Verschraling toepassen zonder goede analyse zou in dit gebied inefficiënt zijn. Ambitie Verder blijkt uit onze methode dat door goed naar het huidige onderhoud te kijken en te vragen waarom het beheer zo wordt uitgevoerd, duidelijk wordt dat er soms wat te winnen is. In Buren wordt ervoor gekozen deze winst in te zetten voor bijenvriendelijk beheer. Deze opstelling maakt bovendien duidelijk dat naast potenties jaargang 72 januari 2016 nummer 1 11

5 ook ambities een grote rol spelen in de verandering van beheer. Verdere ontwikkelingen in het verwerken en afzetten van berm maaisel zullen de overgang van klepelen naar maaien in de toekomst hopelijk bespoedigen. figuur 5 figuur 6 Kansen zoeken Soms blijken de halfbeschaduwde trajecten (volgens de schaduwkaart) in het veld toch kansrijk voor bloemrijke bermen. Dit hangt onder andere af van het type bomen en de breedte van de berm. Nadere analyse in het veld kan mogelijk uitwijzen dat een deel van de halfbeschaduwde trajecten alsnog kansrijk is voor bijenvriendelijk beheer. Bij de zoektocht naar bijenvriendelijke trajecten in de toekomst is dit relevant. Waterbeheer Water- en oeverplanten die bij het slootschonen vrijkomen, worden veelal in de berm neergelegd en blijven er soms lang liggen (figuur 7). Voor bijenvriendelijke bermen is dit funest. Afstemming tussen berm- en waterbeheer is noodzakelijk, ook om een zo lang mogelijke periode in bloemrijkdom te voorzien (figuur 8). 12 vakblad groen

6 figuur 7 figuur 8 zowel praktijkervaring, analysegegevens en wetenschappelijke kennis, ontstaat een zeer compleet beeld van de potenties. Tegelijkertijd biedt de methode een effectief hulpmiddel om met relatief kleine, kostenneutrale veranderingen in beheer een groot effect teweeg te brengen in de bloemrijkdom. Dit komt omdat de veranderingen op de juiste (meest kansrijke) plekken worden doorgevoerd. De methode is daarnaast gemakkelijk toepasbaar voor verschillende plangebieden (bijvoorbeeld oevers, parken, tijdelijke natuur) en verschillende soort(groep)en. Ervaringen gemeente Wim Kuster van de gemeente Buren: De rapportage van Tauw benadrukte dat soortenrijke bermen niet vanzelf ontstaan en niet overal mogelijk zijn. Met de resultaten kunnen we tegen verantwoorde kosten alsnog de gewenste soortenrijkdom bereiken. En wellicht smaakt de eerste stap naar meer en is het bestuur bereid om ook de minder kansrijke plekken te verschralen, waardoor op langere termijn meer bloemrijke bermen ontstaan. En nu? In 2016 wordt het eerste bijenvriendelijke beheer in Buren uitgevoerd. Monitoring en evaluatie zijn nodig om te leren en bij te sturen. Breiden de kruiden zich uit zoals voorspeld of is bijzaaien van kruiden nodig? Profiteren bijen (en andere insecten, zoals vlinders en zweefvliegen) van de aanpak? En welke (bijen)soorten? Waar slaagt het bijenvriendelijk beheer wel en niet en welke factoren spelen hier een rol? Verder onderzoek, evaluatie en monitoring zijn nodig om bijenvriendelijke bermen echt een succes te maken. Bomen zijn niet slecht Bomen beschaduwen veel bermen in Buren. Daar waar bloemrijke bermen voor bijen worden nagestreefd, moeten in de toekomst geen bomen worden geplant. Let wel: bomen zijn niet per definitie slecht. Bloeiende bomen voorzien voor sommige bijensoorten in een groot deel van de voedselvoorziening in het voorjaar. (1) Wel is afstemming gewenst tussen bermbeheerders, landschapsarchitecten en boombeheerders over aanplant en beheer van bomen. Door gezamenlijk te kiezen voor variatie in landschapselementen, variatie in plantensoorten en een afwisseling tussen open en gesloten landschap, ontstaat er geschikt leefgebied voor de bij en daarnaast een mooi en beleefbaar landschap. Succesvolle methode De gehanteerde werkwijze blijkt een geslaagde methode om de kansenrijkdom van bermen in kaart te brengen. Doordat wordt geput uit Bronnen: 1 Koster, A., Meer wilde bijen in en om stedelijk gebied. Groen 69, 3 maart Peeters, T.M.J., H. Nieuwenhuijsen, J. Smit, F. van der Meer, I.P. Raemakers, W.R.B. Heitmans, K. van Achterberg, M. Kwak, A. Loonstra, J. de Rond, M. Roos & M. Reemer, De Nederlandse bijen. Uitgever Naturalis, EIS & KNNV. 3 Schippers, W., Ontwikkelen van kruidenrijk grasland. 4 BodemkaartNL 5 Wegstapel, C.A., A. Kruithof, P.I.M. de Kwaadsteniet & B. Oosterbroek, Water, bomen en schaduw. Vakblad Groen, november jaargang 72 januari 2016 nummer 1 13