Bedrijfsverplaatsing Westpolder bij Vierhuizen (gemeente De Marne) Een Archeologisch Bureauonderzoek

Bedrijfsverplaatsing Westpolder bij Vierhuizen (gemeente De Marne) Een Archeologisch Bureauonderzoek

Administratieve gegevens provincie: gemeente: plaats: toponiem: bevoegd gezag: opdrachtgever: Groningen De Marne Vierhuizen Westpolder gemeente De Marne gemeente De Marne uiterste coördinaten: noord 214.637/598.043 oost 214.693/598.014 zuid 214.609/597.865 west 214.534/597.923 centrumcoördinaat: 214.609/597.956 kaartblad: 6F onderzoeksmeldingsnummer: 53054 beheer documentatie: uitvoerder: rapport: auteur: autorisatie: Libau, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, gemeente De Marne en E-depot Libau 12- M. de Jong MA drs. A. Mennens-Van Zeist telefoon: 050-3126545 fax: 050-3123362 e-mail: info@libau.nl

Bedrijfsverplaatsing Westpolder bij Vierhuizen, gemeente de Marne Een Archeologisch Bureauonderzoek Planvoornemen In opdracht van de gemeente De Marne, vertegenwoordigd door mw. K. Bakema, is een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd voor een locatie in de Westpolder bij Vierhuizen, gelegen direct ten zuiden van de N361 (figuur 1). Aanleiding voor dit onderzoek is het planvoornemen om een schapenhouderij naar het perceel te verplaatsen. Hiertoe zullen een bedrijfshal met schapenstal en opslagruimte en een woning op het perceel worden gebouwd. De bedrijfshal wordt 40 m bij 100 m groot en wordt vorstvrij gefundeerd. De funderingssleuven zullen waarschijnlijk circa 1,40 m breed en 0,8 m diep worden. Het oppervlak en de funderingswijze van de woning zijn nog onbekend. Het bouwblok wordt 1,5 ha groot. Voor het bouwblok is een landschappelijke inpassing opgesteld met onder meer sloten rond het erf en de aanplant van bomen. Het gebied waar de ingrepen zijn beoogd wordt hieronder verder aangeduid als plangebied. Figuur 1: Westpolder bj Vierhuizen (Topografische Atlas Groningen): het plangebied is rood omkaderd. Informatie Vierhuizen ligt aan de monding van de Lauwers en de oude loop van de Hunze, later het Reitdiep. Tussen de 7 de en 9 de eeuw vergrootte het Lauwersestuarium zich sterk en ontstond de Lauwerszee. Een deel van het oude, bewoonde kwelderland werd overspoeld en weggespoeld. Langzamerhand werden polders teruggewonnen op de Lauwerszee. In 1969 werd uiteindelijk de gehele Lauwerszee afgedamd waardoor het Lauwersmeer ontstond. Door de inpolderingen is de visserij sterk afgenomen en verplaatst naar Lauwersoog. Volgens de fysisch geografische kaart van de provincie Groningen ligt het plangebied op een aanwasvlakte (code Mv3). Langs de westelijke en zuidelijke rand van het plangebied is een oude dijk aanwezig (zie bijlage: Fysisch geografische kaart). Volgens de geomorfologische kaart ligt het plangebied op een kwelderwal (code 3K31; bron: Archis). De bodemkaart toont in het plangebied kalkrijke poldervaaggronden bestaande uit lichte zavel (code Mn15a; zie bijlage: Kaart archeologie). Op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) is te zien dat de jongere 1

bedijkingen (met uitzondering van het Lauwersmeergebied) hoger opgeslibd zijn dan het oude bedijkte kwelderland (zie figuur 2). Figuur 2: Hoogteverschillen rondom Vierhuizen (www.ahn.nl; AHN2) Het plangebied is niet geregistreerd op de archeologische monumentenkaart, ook zijn uit het plangebied geen archeologische waarnemingen bekend (zie bijlage: Kaart archeologie). De AMK-terreinen rondom Vierhuizen betreffen een terrein met een overslibde nederzetting uit de 3 de -4 de eeuw en een laat-middeleeuwse boerderijplaats (AMK-terrein 7256), de wierde Vierhuizen uit de Romeinse tijd (AMK-terrein 6756) en een laatmiddeleeuwse dijk die een deel van de oude kern van Vierhuizen overdekt (AMK-terrein 15265), twee wierden uit de ijzertijd die allebeide deels door een middeleeuwse dijk zijn overdekt (AMK-terreinen 5208 & 5209), de laatmiddeleeuwse borgterreinen Panser (AMK-terrein 5753) en Beusum (AMK-terrein 5752) en drie middeleeuwse (huis)wierden (AMK-terreinen 5184, 5210 & 7255). Verder is tijdens een onderzoek ten zuiden van het plangebied vastgesteld dat in de bodem afzettingen van de rivier de Hunze en een overslibde kwelderwal aanwezig zijn (waarneming 408313). Voor beide geldt dat er kans bestaat op het aantreffen van archeologische resten (zie bijvoorbeeld AMK-terrein 7256). Bij de 3 de -4 de -eeuwse vindplaats (AMK-terrein 7256) bevindt de cultuurlaag zich op ongeveer 75 cm onder maaiveld. Roeleveld (1974: p. 78) geeft aan dat voor de (voormalige) kust van Vierhuizen een nauwelijks geërodeerd gebied aanwezig is (zie figuur 3). Zowel het plangebied als AMK-terrein 7256 zouden in een aangrenzend, diep geërodeerd gebied liggen. De kaart heeft echter een tamelijk grove schaal waardoor de exacte begrenzing van de weinig geërodeerde gebieden hier niet goed uit af te leiden is. Het weinig geërodeerde gebied zal zich in elk geval, tot en met de bekende vindplaats, verder naar het noorden toe uitstrekken. 2

Figuur 3: De ondergrond in het Groningse deel van het Lauwerszee systeem (bron: Roeleveld, 1974: fig. 41). Op de kadastrale minuut uit 1828 (gemeente Ulrum, sectie A2) is te zien dat het plangebied onderdeel is van een kwelder (zie HISGIS, WatWasWaar; zie bijlage: Kadastrale minuut). Op de kwelder was destijds nog geen bebouwing aanwezig. Op een kaart uit 1843 is te zien dat een deel van de kwelder bij Vierhuizen ingepolderd is en dat de boerderij Westerhalm hierop gebouwd is (zie bijlage: Kwelders en bedijkingen bij Vierhuizen). In 1854 zijn meer delen van de kwelder bedijkt, ook de dijk die langs de west- en zuidrand van het plangebied liep is dan aanwezig, zo blijkt uit de Militaire Topografische Kaart (zie figuur 4; bron: WatWasWaar.nl; zie bijlage: Fysisch geografische kaart). De huidige weg, Westpolder, loopt over deze dijk. In 1875 was de bedijking van de Westpolder afgerond (Brood et al., 1999). Deze situatie is te zien op de Bonnekaart uit het begin van de 20 ste eeuw (zie bijlage: Projectie van de huidige situatie op de Bonnekaart). Het plangebied was destijds in gebruik als bouwland. Sindsdien is de inpoldering rondom Vierhuizen verder toegenomen. De situatie in het plangebied is sinds het begin van de 20 ste eeuw ongewijzigd gebleven. Volgens de Archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart van de gemeente De Marne (RAAP, 2008) geldt in het plangebied een hoge archeologische verwachting (zie figuur 5). 3

Figuur 4: Vierhuizen en omgeving op de Topografische Militaire Kaart van 1854. Het plangebied is globaal omkaderd. Figuur 5: Uitsnede uit de Archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart van de gemeente De Marne. Overweging en advies Het bedrijf wordt verplaatst naar een jonge, 19 de -eeuwse polder. Het plangebied is, in historische tijd, niet eerder bebouwd geweest. Aan het oppervlak is de kans op archeologische resten gering. In de ondergrond bestaat echter kans op overslibde archeologische resten. Op welke diepte de oude kwelderwal te verwachten is, is niet bekend. Vermoedelijk kan deze vanaf ongeveer 75 cm onder maaiveld aangetroffen worden. 4

De bodemingrepen ten behoeve van het bedrijfsgebouw zullen de mogelijk aanwezige archeologische resten niet tot nauwelijks verstoren. In het kader van de nieuwbouw van het bedrijfsgebouw is archeologisch vervolgonderzoek dan ook niet noodzakelijk. Mochten tijdens de werkzaamheden onverhoopt toch archeologische resten worden aangetroffen dan geldt krachtens de Monumentenwet (1988) een meldingsplicht. Vondsten dienen zo spoedig mogelijk te worden gemeld bij de gemeente De Marne en bij Libau. Bij toekomstige bodemingrepen in het plangebied kan wel een archeologisch vervolgonderzoek benodigd zijn. Hier is ook rekening mee te houden in het kader van de nog te bouwen woning en de eventuele aanleg van sloten. Pas als de omvang en funderingswijze van de woning en de omvang en diepte van overige bodemingrepen in het plangebied bekend zijn kan worden bepaald of er voor die ingrepen archeologisch vervolgonderzoek benodigd is. Bijlagen: - Fysisch geografische kaart; - Kaart archeologie; - Kwelders en bedijkingen bij Vierhuizen in 1843; - Kadastrale minuut; - Uitgebreide rapportage monumenten. 5

Geraadpleegde literatuur, bronnen en kaarten Actueel Hoogtebestand Nederland (www.ahn.nl) ANWB, 2004. Topografische atlas Groningen 1:25.000. ANWB bv, Den Haag. Archeologische Monumentenkaart (AMK) van de provincie Groningen Archeologisch Informatie Systeem (ARCHIS) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Archeologische verwachtingskaart en beleidskaart, Regio Noord-Groningen. Beek, J.L. & P.C. Vos, 2008. Regio Noord Groningen, Gemeenten De Marne, Winsum, Bedum, Ten Boer, Loppersum, Eemsmond, Appingedam en Delfzijl. Archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart. RAAP-rapport 1732, eindversie 3 september 2008. RAAP Archeologisch Adviesbureau en Deltares. Brood, P., A.H. Huussen & J. van der Kooi (red.), 1999. Nieuwe Groninger Encyclopedie. REGIO-PRojekt Uitgevers, Groningen. Cultuurhistorische Waardenkaart Groningen. Provincie Groningen 2004. HisGIS, Historisch Geografisch Informatiesysteem (www.hisgis.nl) Kaarten Rijksuniversiteit Groningen, Repository kaarten Afdeling Bijzondere Collecties. Kaart van polder- en kwelderlanden uit de gemeente Ulrum, 1843. (http://irs.ub.rug.nl/ppn/134788095) Roeleveld, W, 1974. The Holocene evolution of the Groningen marine-clay district. In: Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, Supplement, jaargang 24. Schroor, M., 1996. De Atlas der Provincielanden van Groningen (1722-1736). REGIO-PRojekt Uitgevers, Groningen. Schroor, M., 1997. De Atlas der Stadslanden van Groningen (1724-1729). REGIO-PRojekt Uitgevers, Groningen. Schroor, M & J. Meijering, 2007. Golden Raand, Landschappen van Groningen. In Boekvorm Uitgevers, Assen. Snijders. F.L., 1985. Fysische geografie in de provincie Groningen. Milieu- en landschapsonderzoek Provinciaal Planologische Dienst. Groningen. Stiboka, 1985. Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000. Stiboka Wageningen. WatWasWaar, minuutplans uit het begin van de negentiende eeuw en overige historische kaarten (www.watwaswaar.nl) 6

Archeologische periodes paleolithicum paleolithicum vroeg paleolithicum midden paleolithicum laat paleolithicum laat A paleolithicum laat B mesolithicum mesolithicum vroeg mesolithicum midden mesolithicum laat neolithicum neolithicum vroeg neolithicum vroeg A neolithicum vroeg B neolithicum midden neolithicum midden A neolithicum midden B neolithicum laat neolithicum laat A neolithicum laat B bronstijd bronstijd vroeg bronstijd midden bronstijd midden A bronstijd midden B bronstijd laat ijzertijd ijzertijd vroeg ijzertijd midden ijzertijd laat Romeinse tijd Romeinse tijd vroeg Romeinse tijd vroeg A Romeinse tijd vroeg B Romeinse tijd midden Romeinse tijd midden A Romeinse tijd midden B Romeinse tijd laat Romeinse tijd laat A Romeinse tijd laat B middeleeuwen middeleeuwen vroeg middeleeuwen vroeg A middeleeuwen vroeg B middeleeuwen vroeg C middeleeuwen vroeg D middeleeuwen laat middeleeuwen laat A middeleeuwen laat B nieuwe tijd nieuwe tijd A nieuwe tijd B nieuwe tijd C tot 8800 v.chr. tot 300000 C14 300000-35000 C14 35000 C14-8800 v.chr. 35000-18000 C14 18000 C14-8800 v.chr. 8800-4900 v.chr. 8800-7100 v.chr. 7100-6450 v.chr. 6450-4900 v.chr. 5300-2000 v.chr. 5300-4200 v.chr. 5300-4900 v.chr. 4900-4200 v.chr. 4200-2850 v.chr. 4200-3400 v.chr. 3400-2850 v.chr. 2850-2000 v.chr. 2850-2450 v.chr. 2450-2000 v.chr. 2000-800 v.chr. 2000-1800 v.chr. 1800-1100 v.chr. 1800-1500 v.chr. 1500-1100 v.chr. 1100-800 v.chr. 800-12 v.chr. 800-500 v.chr. 500-250 v.chr. 250-12 v.chr. 12 v.chr. - 450 n.chr. 12 v.chr. - 70 n.chr. 12 v.chr. - 25 n.chr. 25-70 n.chr. 70-270 n.chr. 70-150 n.chr. 150-270 n.chr. 270-450 n.chr. 270-350 n.chr. 350-450 n.chr. 450-1500 n.chr. 450-1050 n.chr. 450-525 n.chr. 525-725 n.chr. 725-900 n.chr. 900-1050 n.chr. 1050-1500 n.chr. 1050-1250 n.chr. 1250-1500 n.chr. 1500 - heden 1500-1650 n.chr. 1650-1850 n.chr. 1850 - heden 7

Fysisch geografische kaart Vierhuizen en omgeving

Kaart archeologie bedrijfsverplaatsing Westpolder bij Vierhuizen (gemeente De Marne) Combinatiekaart van AMK, bodemkaart en Archis 216403 / 599847 Mn25A Mn25A Mn15A Sn13A Zn40A Mn35A 48152 57687 5184 f TERP 15265 6756 f 425698 TERP Mn15A Mn15A Mn25A 7256 7255 36413 5208 f TERP 5752 Mn15C Mn15A Mo10A Mn15C 408313 f 5209 TERP Mn35A 5753 5210 f TERP 212618 / 596062 02-08-2012 Legenda VONDSTMELDINGEN WAARNEMINGEN HUIZEN BODEM ((c)alterra) MONUMENTEN archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd TOP10 ((c)tdn) bebouwd gebied doorgaande wegen bos bouwland weiland boomgaard/kwekerij heide zand begraafplaats water overig bodemgebruik 0 1 km N Archis2

Kwelders en bedijkingen bij Vierhuizen in 1843 (bron: Kaarten Rijksuniversiteit Groningen) De exacte ligging van het plangebied op deze kaart is niet bekend. Het plangebied is globaal omlijnd.

Kadastrale minuut bedrijfsverplaatsing Westpolder bij Vierhuizen met een projectie van de huidige topografie (bron: HISGIS) Het plangebied is zwart omkaderd Legenda

Projectie van de huidige situatie op de Bonnekaart: plangebied bedrijfsverplaatsing Westpolder bij Vierhuizen Het plangebied is omkaderd