Bedrijfsverplaatsing Kerkelaan Midwolda (gemeente Oldambt) Een Archeologisch Bureauonderzoek

Transcriptie

1 Bedrijfsverplaatsing Kerkelaan Midwolda (gemeente Oldambt) Een Archeologisch Bureauonderzoek

2 Administratieve gegevens provincie: gemeente: plaats: toponiem: bevoegd gezag: opdrachtgever: Groningen Oldambt Midwolda Kerkelaan gemeente Oldambt gemeente Oldambt centrumcoördinaat: / kaartblad: 8C OM-nummer: beheer documentatie: uitvoerder: auteur : autorisatie : Libau, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, gemeente Oldambt en E-depot Libau mw. N. van der Mei drs. J. Molema rapport : telefoon: fax: info@libau.nl

3 Bedrijfsverplaatsing Kerkelaan te Midwolda (gemeente Oldambt) Een Archeologisch Bureauonderzoek Planvoornemen In opdracht van de gemeente Oldambt, vertegenwoordigd door dhr. H. Huisman, is een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd voor een locatie aan de Kerkelaan ten noorden van Midwolda (zie figuur 1). Aanleiding voor het onderzoek is het planvoornemen om op het terrein een agrarisch bedrijf te realiseren. De boerderij is momenteel gevestigd in de bebouwde kom van Midwolda. Bedrijfsverplaatsing is noodzakelijk in verband met de aanleg van de noordelijke vaarverbinding tussen het Oldambtmeer en het Nieuwe Kanaal. Het gebied waarin de ingrepen zijn beoogd, wordt hieronder verder aangeduid als plangebied. Figuur 1: De Kerkelaan te Midwolda (Topografische Atlas Groningen, 2004). De ligging van het plangebied is aangegeven met een rood kader. Informatie Midwolda ontstond omstreeks de 11 de eeuw en was in de late middeleeuwen het belangrijkste dorp van het Wold- Oldambt. De ontginning en ontwatering van de venen van het Wold-Oldambt zorgde voor een grote uitbreiding van beschikbare landbouwgrond waardoor een welvarende streek ontstond. De veenontginningen hadden echter bodeminklinking tot gevolg. Na verloop van tijd kregen de dorpen te maken met wateroverlast vanuit het nog niet ontgonnen veengebied ten zuiden van het Wold-Oldambt. Al in de loop van de late middeleeuwen werden dorpen verplaatst naar de hogere gronden zoals zandruggen, oeverwallen en inversieruggen. Ook de bebouwing van Midwolda werd langzamerhand verplaatst naar de hogere glaciale rug waarop de dorpskern ook nu nog ligt. Gedurende de late middeleeuwen ontstond ook toenemende wateroverlast vanuit de zee en de Eemsmonding. Doordat het maaiveld in het ontgonnen veengebied gedaald was, kon de zee bij overstromingen tot diep in het binnenland doordringen en ontstond de Dollard. Hierdoor werd een pakket klei afgezet op het veen. In 1509 bereikte de Dollard de grootste omvang. De middeleeuwse kerk van Midwolda (Ol kerke), die ten noordoosten van het plangebied is gelegen, bleef hierbij echter gespaard, maar lag vanaf toen pal aan zee. Vanaf de 16 de eeuw werd begonnen met de aanleg van dijken om het verloren land terug te winnen. De eerste dijk van ongeveer 1545 werd langs de Ol kerke aangelegd (zie ook figuur 3).

4 Volgens de fysisch geografische kaart van de provincie Groningen ligt het zuidoostelijke deel van het plangebied op een dekzandvlakte met een cm dik kleidek, met onder de klei een cm dikke laag restveen (code monv2; zie bijlage: Uitsnede fysisch geografische kaart). De geomorfologische kaart (via Archis) geeft aan dat het hier een vlakte van ten dele verspoelde dekzanden (vervlakt door veen en/of overstromingsmateriaal) betreft. Op de fysisch geografische kaart is het middendeel van het plangebied gekarteerd als getij-afzettingsvlakte (code Mv2) en het noordelijke deel als inversiewelving (Mw3). Deze inversiewelving is in feite geen inversierug, maar een glaciale rug met dekzand. De bodemkaart geeft aan dat in het grootste deel van het plangebied kalkarme poldervaaggronden bestaande uit klei aanwezig zijn (code Mn85C; zie bijlage: Kaart archeologie). In het zuidelijke deel van het plangebied bestaat de bodem uit moerige eerdgronden, met een kleidek en een moerige tussenlaag, op zand. De aardkundige kaarten behandelen echter alleen de bovenste 120 cm van de bodem. Echter onder het kleipakket en veenlandschap ligt het pleistocene landschap dat hier bestaat uit glaciale ruggen bedekt met dekzand. Het zandlandschap lag in de steentijd aan het maaiveld en raakte vanaf de bronstijd met veen bedekt. Midwolda en Oostwold liggen op een glaciale rug. De hoge ligging van de rug is duidelijk te zien op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN). Ook de inversierug, waarop het plangebied deels is gelegen, is als verhoging herkenbaar (zie figuur 2). Verder zijn (de resten van) meerdere oude dijken zichtbaar door hun iets hogere ligging en door de kolken langs de oude dijktracés. De Oude Dijk van 1545 loopt ter hoogte van het kolkenpad over de inversierug en buigt ter hoogte van de Ol Kerke naar het zuidwesten af. Een groot deel van de Oude Dijk verviel in 1626 door de aanleg van een nieuwe dijk die bij Ol Kerke op de bestaande dijk aansloot. Ten oosten van Ol Kerke bleef de Oude Dijk echter in functie totdat in 1665 verder naar het noorden een nieuwe dijk werd aangelegd (zie figuur 3). Figuur 2: Hoogteverschillen in en rondom Midwolda ( De rode, oranje en gele tinten op de kaart geven de relatief hoge delen van het landschap aan; de groene en blauwe tinten de relatief lage delen. Het plangebied is rood omlijnd. De zwarte pijlen wijzen naar de twee oude dijken die ter hoogte van de Ol Kerke bij elkaar komen.

5 Figuur 3: Uitsnede van een kaart uit 1850, vermoedelijk van de hand van G.A. Venema, waarop de inpolderingen van de Dollard zijn aangegeven. De globale ligging van het plangebied is aangegeven met een rode pijl. Op de archeologische beleidskaart van de gemeente Oldambt is aangegeven dat het plangebied deels ligt in een gebied met een hoge archeologische verwachtingswaarde (roze gekleurd; Libau, 2010; zie figuur 3). In het middendeel van het plangebied geldt een hoge archeologische verwachtingswaarde voor de veenbodem en zandbodem die zich onder het kleipakket bevinden (oranje gerasterd). Ook zijn de oude dijken aangegeven (bruine lijn). Het plangebied zelf is niet geregistreerd op de Archeologische monumentenkaart (AMK). Ten noordoosten van het plangebied ligt het terrein van de oude kerk (Ol Kerke) van Midwolda, een wettelijk beschermd archeologisch monument (AMK-terrein 6806 & waarnemingen 9946, & ). Direct ten zuidwesten van het plangebied ligt AMK-terrein Op dit terrein zijn in oktober 1994 de funderingen en ronde gracht van een middeleeuws steenhuis gevonden. Ook de waarnemingsnummers en hebben betrekking op dit terrein. Libau heeft met het opstellen van de archeologische beleidskaart van de gemeente Oldambt geadviseerd dit AMK-terrein uit te breiden naar het noorden, aangezien bij onderzoek ook hier middeleeuwse nederzettingssporen en aanwijzingen voor de aanwezigheid van een steenhuis zijn aangetroffen (waarnemingsnummers en ). Ook ten westen en ten noorden van de voorgestelde uitbreiding zijn sporen uit de Middeleeuwen aangetroffen (waarnemingsnummers , en ). Libau heeft ook geadviseerd een terrein direct ten zuidwesten van het kerkterrein aan te wijzen als AMK-terrein. Tijdens het opstellen van de archeologische beleidskaart zijn op luchtfoto s de contouren waargenomen van meerdere, vermoedelijk middeleeuwse, gebouwtjes of steenhuizen. In de omgeving van het plangebied liggen ook de resten van het Grijzevrouwenklooster van Midwolda (AMKterrein 7213 en waarnemingsnummers 18231, en ). Verder is aan de oostzijde van de inversierug, zo n 1800 meter ten oosten van het plangebied, nog een waarneming van archeologische resten bekend (waarneming 57532). Tijdens archeologisch onderzoek is hier een vindplaats uit de steentijd aangetroffen. In het kader van de toenmalige werkzaamheden was het niet nodig om de vindplaats nader te onderzoeken. De exacte omvang is daardoor onbekend. De vindplaats ligt op een dekzandopduiking die vrijwel aan het maaiveld ligt en daardoor gedeeltelijk in de bouwvoor is opgenomen. De vondsten lagen aan het oppervlak (Molema & Veenstra, 2004: p.18).

6 Hieruit blijkt dat de pleistocene zandgrond plaatselijk ondieper ligt dan de aardkundige kaarten aangeven (zie boven). Dat het pleistocene oppervlak in dit gebied, in tegenspraak met de aardkundige kaarten, soms aan of vlak onder het maaiveld ligt, blijkt ook uit de resultaten van diverse booronderzoeken die in het verleden in de omgeving van het plangebied zijn uitgevoerd (boorgegevens geraadpleegd via Op de inversierug zijn, naast de eerder genoemde AMK-terreinen en waarnemingen, meer vindplaatsen aanwezig. Het betreft hier nederzettingsresten en losse vondsten uit de steentijd en middeleeuwen (waarnemingen 57526, , , en ). Op de kadastrale minuut (gemeente Midwolda, sectie F, blad 1) uit het begin van de 19 de eeuw (gekarteerd tussen 1811 en 1832) is te zien dat het plangebied in gebruik was als bouwland (watwaswaar.nl & hisgis.nl). Verder is goed te zien dat de oude dijken nabij het plangebied toen geen functie meer hadden. Alleen aan het slotenpatroon en de aanwezigheid van kolken zijn ze nog enigszins herkenbaar. Op een kaart van 1725 is aangegeven dat de eerste oude dijk (uit 1545) dan al bijna geheel geslecht is (Schroor, 1997: stadsland 4). Figuur 4: Uitsnede van de Archeologische beleidskaart van de gemeente Oldambt. Het plangebied is globaal aangegeven met een rood kader. De bruine lijnen geven de oude dijken aan; de roze terreinen zijn AMK-terreinen met in het paars de voorgestelde uitbreidingen. De oranje arcering ten zuiden van de Ol Kerke duidt op een oude boerderijplaats; de gele arceringen ten westen van de Ol Kerke geven de op luchtfoto s waargenomen vermoedelijke steenhuisjes aan.

7 Overweging en advies Het plangebied ligt bij de oude kerk (Ol Kerke) van Midwolda. Hier lag het welvarende, middeleeuwse dorp Midwolda, voordat wateroverlast de bewoners dwong het dorp te verplaatsen naar hogere gronden. In de directe omgeving van het plangebied liggen drie archeologische monumenten (AMK-terreinen), waaronder de Ol Kerke. Op verscheidene locaties in de directe omgeving van het plangebied zijn sporen van het middeleeuwse Midwolda aangetroffen, waaronder de resten van steenhuizen. Ook zijn in de omgeving van het plangebied archeologische resten uit de steentijd aangetroffen. Op basis van bovenstaande informatie wordt de kans zeer groot geacht dat zich in het plangebied waardevolle archeologische resten uit de middeleeuwen en mogelijk de steentijd bevinden. Vanwege de verwachte dichtheid aan archeologische resten en de eventueel daaruit voortvloeiende verplichtingen aangaande behoud in situ / behoud ex situ (=opgraven), wordt ter overweging gegeven om de locatie voor het nieuwe bedrijf 600 meter tot 800 meter naar het zuiden te verplaatsen. Hier is gezien de lagere ligging en de grotere afstand tot het middeleeuwse Midwolda de verwachte dichtheid aan archeologische resten lager. De aan- of afwezigheid van archeologische resten kan echter alleen worden aangetoond middels booronderzoek. Daarom wordt ook voor deze alternatieve locatie geadviseerd booronderzoek en oppervlaktekartering uit te voeren. Wanneer planaanpassing niet mogelijk is, dan dient voorafgaand aan de bodemingrepen een archeologisch booronderzoek (Inventariserend Veldonderzoek [IVO]; fase 1) uitgevoerd te worden. Gelijktijdig met het booronderzoek dient een oppervlaktekartering te worden uitgevoerd. De boringen dienen in raaien te worden geplaatst, waarbij de afstand tussen de boringen 20 meter bedraagt en de afstand tussen de raaien 25 meter. De boringen hebben tot doel om de gaafheid van de bodem in beeld te brengen en de aan- of afwezigheid van archeologische resten in het plangebied aan te tonen. De opgeboorde grond dient te worden onderzocht op archeologische indicatoren. Op de boorlocaties waar de onder de klei en/of het veen aanwezige podzolbodem gaaf is, dient ook een megaboring uit te worden gevoerd (behalve wanneer dit door de diepte onder maaiveld technisch onmogelijk is). De relevante bodemlagen dienen te worden gezeefd. Indien nodig vloeit uit het booronderzoek een advies voor vervolgonderzoek voort. Bijlagen: - Uitsnede fysisch geografische kaart - Kaart archeologie - Kadastrale minuut (HisGIS)

8 Geraadpleegde literatuur, bronnen en kaarten Actueel Hoogtebestand Nederland ( Archeologische Monumentenkaart (AMK). ARCHIS, archeologisch informatiesysteem van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Brood, P., A.H. Huussen & J. van der Kooi (red.), Nieuwe Groninger Encyclopedie. REGIO-PRojekt Uitgevers, Groningen. Cultuurhistorische Waardenkaart Groningen. Provincie Groningen DINO (Data en Informatie van de Nederlandse Ondergrond) ( Grote Historische topografische Atlas Groningen ± , schaal 1: Uitgeverij Nieuwland, Tilburg. Grote Historische Atlas van Nederland, 1: Deel 2: Noord-Nederland Wolters-Noordhoff Atlasproducties, Groningen. Historisch Geografisch Informatiesysteem ( Libau, Archeologische beleidskaart gemeente Oldambt. Luchtfoto s maps.google.nl en bing.com/maps Molema, J. & H. Veenstra, Gasleidingaanleg Oude Statenzijl-Midwolda. Gastransport services / NV Nederlandse Gasunie; een inventariserend archeologisch onderzoek (Inventariserend Veldonderzoek: IVO). RAAP-rapport Schroor, M. & J. Meijering, Golden Raand. Landschappen van Groningen. In Boekvorm Uitgevers bv, Assen. Snijders, F.L., Fysische geografie in de provincie Groningen. Milieu- en landschapsonderzoek Provinciaal Planologische Dienst. Groningen. Stiboka, Bodemkaart van Nederland, schaal 1: Stiboka, Wageningen (Toelichting gepubliceerd in 1986; kaartopname door A.E. Clingeborg et al.). Venema, G.A., 1850: Kaart van de inpolderingen van de Dollard (via Versfelt, H.J. & M. Schroor, De atlas van Huguenin; militair-topografische kaarten van Noord-Nederland, Heveskes Uitgevers/Drentse Historische Vereniging, Groningen/Veendam. Wat Was Waar: kadastrale minuutplans uit het begin van de 19 de eeuw en overige historische kaarten (

9 Archeologische periodes paleolithicum paleolithicum vroeg paleolithicum midden paleolithicum laat paleolithicum laat A paleolithicum laat B mesolithicum mesolithicum vroeg mesolithicum midden mesolithicum laat neolithicum neolithicum vroeg neolithicum vroeg A neolithicum vroeg B neolithicum midden neolithicum midden A neolithicum midden B neolithicum laat neolithicum laat A neolithicum laat B bronstijd bronstijd vroeg bronstijd midden bronstijd midden A bronstijd midden B bronstijd laat ijzertijd ijzertijd vroeg ijzertijd midden ijzertijd laat Romeinse tijd Romeinse tijd vroeg Romeinse tijd vroeg A Romeinse tijd vroeg B Romeinse tijd midden Romeinse tijd midden A Romeinse tijd midden B Romeinse tijd laat Romeinse tijd laat A Romeinse tijd laat B middeleeuwen middeleeuwen vroeg middeleeuwen vroeg A middeleeuwen vroeg B middeleeuwen vroeg C middeleeuwen vroeg D middeleeuwen laat middeleeuwen laat A middeleeuwen laat B nieuwe tijd nieuwe tijd A nieuwe tijd B nieuwe tijd C tot 8800 v.chr. tot C C C v.chr C C v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr. 12 v.chr n.chr. 12 v.chr n.chr. 12 v.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr heden n.chr n.chr heden

10 Uitsnede fysisch geografische kaart Plangebied bedrijfsverplaatsing Kerkelaan te Midwolda in het rode kader

11 Kaart archeologie van de Kerkelaan te Midwolda en omgeving Combinatiekaart van AMK, bodemkaart en Archis Mn45A Mn85C Mn82C Mn85C Hn21 kwz / / Mn85C Mn85C Midwolda Legenda PLAATSNAMEN WAARNEMINGEN HUIZEN BODEM ((c)alterra) MONUMENTEN archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd TOP10 ((c)tdn) bebouwd gebied doorgaande wegen bos bouwland weiland boomgaard/kwekerij heide zand begraafplaats water overig bodemgebruik 0 1 km N Archis2

12 Kadastrale minuut Midwolda (via HisGIS) Plangebied Kerkelaan te Midwolda in de blauwe cirkel