Plangebied Hoofdstraat/Schoolstraat te Noordbroek, gemeente Menterwolde Een Archeologisch Bureauonderzoek

Transcriptie

1 Plangebied Hoofdstraat/Schoolstraat te Noordbroek, gemeente Menterwolde Een Archeologisch Bureauonderzoek

2 Administratieve gegevens provincie: gemeente: plaats: toponiem: bevoegd gezag: opdrachtgever: Groningen Menterwolde Noordbroek Hoofdstraat, Schoolstraat gemeente Menterwolde BügelHajema Adviseurs bv uiterste coördinaten: noordwest / noordoost / zuidoost / zuidwest / kaartblad: 7H onderzoeksmeldingsnummer: beheer documentatie Libau, gemeente Menterwolde, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en E- depot rapport: uitvoerder: auteur autorisatie Libau M. de Jong MA drs. J. Molema telefoon: fax:

3 Plangebied Hoofdstraat/Schoolstraat te Noordbroek Een Archeologisch Bureauonderzoek Planvoornemen In opdracht van BügelHajema Adviseurs, vertegenwoordigd door mw. M. Plantenga, is een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd voor het plangebied Hoofdstraat/Schoolstraat te Noordbroek (zie figuur 1). De aanleiding voor dit onderzoek is het vervangen van de huidige bebouwing door een Multifunctioneel Centrum of Multifunctionele Accommodatie (MFA). De huidige bebouwing bestaat uit een basisschool (Hoofdstraat 52A), sporthal (Schoolstraat 3) en dorpshuis (Schoolstraat 2). Deze functies zullen samen met een kinderopvang in de MFA worden opgenomen. Het gebouw wordt circa 2000 m2 groot. Daarnaast wordt een schoolplein met een oppervlak van circa 1300 m2 aangelegd. Ten behoeve van de MFA worden (langs de bestaande ontsluitingen) twee ontsluitingen en extra parkeerruimte gerealiseerd. Langs de zuidelijke ontsluitingsweg is al parkeerruimte aanwezig, deze blijft gehandhaafd. De MFA zal in de noordelijke helft van het plangebied worden gebouwd. Ook de zuidelijke helft van het plangebied, waarop momenteel de school gevestigd is, wordt in de toekomst opnieuw ingericht. De invulling hiervan is echter nog onbekend. Figuur 1: Plangebied Hoofdweg/Schoolstraat te Noordbroek (Topografische Atlas Groningen), het plangebied is rood omlijnd. De ontsluitingswegen zijn aangegeven met een oranje lijn. De scheidslijn tussen het noordelijk en zuidelijk deel van het plangebied is aangegeven met een lichtblauwe stippellijn. Informatie Noordbroek ligt in het Wold-Oldambt. Het Oldambt werd vanaf de late middeleeuwen meerdere malen overstroomd ten gevolge van stuwing van water in de Eems. Doorbraken van het opgestuwde water deden de 1

4 Dollard ontstaan. Gedurende de middeleeuwen breidde de Dollard zich schoksgewijze uit. De grootste omvang van de Dollard, in 1509, strekte zich in het zuidwesten uit tot aan Zuidbroek. Sindsdien is het Oldambt grotendeels opnieuw ingepolderd. Op de aardkundige kaarten is het plangebied weergegeven als bebouwd gebied. Aan de hand van de omgeving zijn de aardkundige eenheden binnen het plangebied te herleiden. Op de fysisch geografische kaart van de provincie Groningen ligt het plangebied bij de overgang van verschillende eenheden (zie bijlage: Fysisch geografische kaart). Het westelijk deel van het plangebied ligt op of aan de flank van een glaciale rug met dekzand (code Gr1), in noordelijke richting gaat deze rug over in een dekzandvlakte met kleinschalig reliëf waarin glaciaal materiaal aanwezig is binnen 120 cm onder maaiveld en bedekt met een kleidek van cm dikte (code mnv1g). Ten oosten van de rug ligt een getij-afzettingsvlakte (code Mv2). Deze laatste is ontstaan door de overstromingen vanuit de Dollard. De klei is tegen de flank van de glaciale rug van Noordbroek opgeslibd. Mogelijk is in het gehele plangebied sprake van een kleidek, daaronder is echter de (flank van de) glaciale rug aanwezig. Op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) is goed te zien dat het plangebied tegen of op de flank van de rug van Noordbroek ligt (zie figuur 2). De geomorfologische kaart geeft een iets ander beeld van het plangebied en omgeving (zie bijlage: Geomorfologische kaart). De westelijke helft van het plangebied ligt op een grondmorene rug bedekt met dekzand en mogelijk een oud landbouwdek (esdek; code 4K6) of op een dekzandrug met mogelijk een oud landbouwdek (code 4K14). De oostelijke helft van het plangebied ligt echter binnen een gebied dat geclassificeerd is als een dekzandwelving bedekt met ten dele afgegraven veen (code 3L10). De bodemkaart geeft aan dat het plangebied ligt op kalkarme poldervaaggronden bestaande uit klei (code Mn82C; zie bijlage: Kaart archeologie). Mogelijk komen langs de westelijke rand van het plangebied ook veldpodzolgronden bestaande uit leemarm en zwak lemig fijn zand voor (code ). Podzolbodems ontwikkelen zich in dekzanden met een goede ontwatering. Dit type bodem duidt dan ook op goede bewoningsmogelijkheden tijdens de prehistorie (met name de steentijd). Figuur 2: Hoogteverschillen in en rondom het plangebied zoals weergegeven op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN1; In de inzet de legendawaarden ten opzichte van NAP; donkerrood staat voor 4 m +NAP en hogere waarden en donkerblauw staat voor 4 m NAP en lagere waarden. De ligging van het plangebied is aangegeven met een pijl. 2

5 Noordbroek en ook een deel van Zuidbroek liggen op een noord-zuidgerichte glaciale rug uit de voorlaatste ijstijd, het saalien. Tijdens de laatste ijstijd, het weichselien, werden dekzanden afgezet. Door het warmere klimaat na afloop van de ijstijden ontstond bebossing en steeg de zeespiegel. De zeespiegelstijging had op den duur een vernatting van het landschap tot gevolg die gepaard ging met een toenemende veengroei. Het reliëfrijke dekzandlandschap werd langzamerhand met veen overdekt. Eerst alleen in de lage delen van het landschap maar uiteindelijk raakten ook de hogere ruggen geheel of gedeeltelijk met veen overgroeid. Waarschijnlijk was de omgeving van Noordbroek vanaf de bronstijd niet meer geschikt voor bewoning. In de loop van de middeleeuwen werden de venen in het Oldambt in ontginning genomen. Door de ontginningen daalde het maaiveld zodanig dat men in eerste instantie wateroverlast kreeg vanuit de onontgonnen venen. Een groot aantal dorpen werd in de late middeleeuwen in verband met wateroverlast verplaatst naar hoger gelegen locaties. Daarnaast had de maaivelddaling tot gevolg dat grote delen van Oldambt en Reiderland gemakkelijk vanuit zee (of eigenlijk de Eemsmonding) overstroomd konden raken. Hierdoor ontstond de Dollard. Ook in het plangebied is een laag zeeklei afgezet over het oude zandoppervlak en veenoppervlak en daarmee over het prehistorische en middeleeuwse loopvlak. Het plangebied is niet geregistreerd op de Archeologische Monumentenkaart (AMK), noch zijn van het terrein archeologische vondsten bekend (geen registraties van vondsten in de archeologische database ARCHIS). Iets ten noorden van het plangebied ligt de middeleeuwse kern van Noordbroek (AMK-terreinen 6924 & 15273). Op verdere afstand naar het noordwesten zijn eveneens bewoningsresten uit de late middeleeuwen aangetroffen (AMK-terrein 6922). Op grotere afstand ten westen van het plangebied ligt de Gockingaheerd die bij de veenborg Veenhuizen hoorde (AMK-terrein 6920). In de omgeving komen meer aanwijzingen voor middeleeuwse bewoning en/of gebruik voor, zo blijkt uit aardewerkvondsten (waarnemingen 18216, en 56143). Op de kruising Havenstraat en Hoofdstraat liggen op 4 m onder maaiveld de resten van een sluis in het vroegere Noordbroeksterdiep (waarneming 39776). Iets ten zuiden daarvan is een kademuur uit 1585 aangetroffen (vondstmelding ). Ook in de steentijd werd de omgeving van Noordbroek bewoond. Ten oosten van het plangebied zijn de resten van een (niet nader gedateerde) steentijdvindplaats aangetroffen (waarneming ). Ten noordwesten van het plangebied is een vuurstenen bijl uit het van de Trechterbekercultuur (de hunebedbouwers) uit het midden-neolithicum gevonden (waarneming 18214). Op de kaart van Theodorus Beckeringh uit 1781 is het bebouwingslint van Noordbroek aangegeven, het plangebied ligt ten oosten hiervan. Ook op het kadastrale minuutplan (gemeente Noordbroek, sectie D1) uit 1819 is dit goed te zien. Het plangebied was destijds onbebouwd (zie bijlage: Kadastrale minuut). Het was in gebruik als bouwland en weiland (zie WatWasWaar en HisGIS). De twee ontsluitingswegen voor het MFA vallen geheel of grotendeels samen met toenmalige laantjes naar de agrarische percelen. Ten westen van het plangebied liggen de tuinen van de huizen aan de Hoofdstraat van Noordbroek. Deze waren in eigendom van onder meer dagloners, een timmerman, een koopman, een koopvrouw en een kuiper. Ten noorden en oosten van het plangebied liep destijds het Oude Diepje. Waarschijnlijk was het Oude Diepje een restant van de bovenloop van de Oude Ae. In het midden van de 19 de eeuw lijkt het gehele plangebied in gebruik te zijn als weide. Voor het overige blijft de situatie in het plangebied ongewijzigd, zo blijkt uit de topografische militaire kaarten van 1853 en 1864 en de Bonnekaart uit 1907 (zie WatWasWaar en HisGIS; zie bijlage: Projectie van de huidige situatie op de Bonnekaart). Tussen 1953 en 1962 is de Schoolstraat gedeeltelijk aangelegd met de daaraan gelegen bebouwing, namelijk het binnen het plangebied gelegen dorpshuis (zie WatWasWaar). Net buiten het plangebied staat een peuterschooltje gebouwd in de Amsterdamse Schoolstijl, waarschijnlijk is de Schoolstraat hiernaar genoemd. Tussen 1970 en 1982 zijn de sporthal en school toegevoegd. De rest van het plangebied is tot op heden onbebouwd gebleven (zie figuur 1). Ter plaatse van de bebouwing is de bodem in het plangebied tot op onbekende diepte verstoord. Ook de wegverhardingen en leidingen en nutsvoorzieningen zullen bodemverstoring hebben veroorzaakt. Overweging en advies Het plangebied ligt op de flank van de rug van Noordbroek, ten oosten van het historische bebouwingslint. Op de glaciale rug en de dekzanden bestaat kans op archeologische resten uit de steentijd. Tevens is rekening te houden met middeleeuwse resten van veenontginning en mogelijk ook bewoning. De bodem in het plangebied is tot op onbekende diepte verstoord door de aanwezige bebouwing. In de onbebouwde delen van het plangebied bestaat echter grote kans op intacte archeologisch resten. Vooral resten uit de steentijd kunnen nog intact zijn omdat het prehistorische loopvlak met veen en klei bedekt is geraakt. De zuidelijke ontsluiting met parkeerruimte is al grotendeels aanwezig. De noordelijke ontsluiting, met parkeergelegenheid, zal langs de Schoolstraat worden aangelegd. Het tussenliggende deel is deels verhard en ligt deels ter plaatse van de sporthal. Als de aanpassingen en aanleg van de ontsluitingsweg en parkeergelegenheid geen bodemingrepen vereisen die dieper reiken dan 40 cm onder maaiveld dan is voor deze werkzaamheden geen archeologisch vervolgonderzoek aan de orde. Zie figuur 3 voor de geplande ligging van de ontsluitingen. 3

6 In het noordelijk deel van het plangebied worden de MFA en een schoolplein aangelegd. De aanleg van het schoolplein zal waarschijnlijk geen verstoring van archeologische resten veroorzaken (als de bodemingrepen beperkt blijven tot maximaal 40 cm onder maaiveld). Een deel van de MFA is gesitueerd binnen het nog niet eerder bebouwde deel van het plangebied (zie figuren 1 en 3). Het zuidelijk deel van het plangebied wordt in de toekomst opnieuw ingericht. Het is nog niet duidelijk welke bodemingrepen hier zullen gaan plaatsvinden. Geadviseerd wordt om in (zowel de noordelijke als zuidelijke helft van) het plangebied een archeologisch booronderzoek (inventariserend veldonderzoek) uit te laten voeren. Het gaat in totaal om 10 à 12 boringen. Het booronderzoek dient zich te richten op de gaafheid van de bodem, de aanwezigheid van een oud loopvlak (prehistorisch en/of middeleeuws) en de aanwezigheid van archeologische indicatoren zoals bijvoorbeeld vuursteen en aardewerk. Relevante bodemlagen dienen te worden gezeefd. Een deel van het plangebied is verhard. Het is niet bekend of het mogelijk is in dit gedeelte boringen uit te voeren. Figuur 3: De te realiseren bebouwing en ontsluitingswegen van het MFA te Noordbroek in de noordelijke helft van het plangebied. Bijlagen: - Uitsnede fysisch geografische kaart; - Kaart archeologie; - Kadastrale minuut; - Projectie van de huidige situatie op de Bonnekaart. 4

7 Geraadpleegde literatuur, bronnen en kaarten Actueel Hoogtebestand Nederland ( Archeologische Monumentenkaart. Archis, archeologisch informatiesysteem van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Beckeringh, T., Kaart of landtafereel der provincie van Groningen en Ommelanden. Brood, P., A.H. Huussen & J. van der Kooi (red.), Nieuwe Groninger Encyclopedie. REGIO-PRojekt Uitgevers, Groningen. Grote Historische topografische Atlas Groningen ± , schaal 1: Uitgeverij Nieuwland, Tilburg. Grote Historische Atlas van Nederland, 1: Deel 2: Noord-Nederland Wolters-Noordhoff Atlasproducties, Groningen. HisGIS, Historisch Geografisch Informatiesysteem (hisgis.nl). Luchtfoto s Google Earth/Maps. Schroor, M., De atlas der provincielanden van Groningen ( ). REGIO-PRojekt Uitgevers, Groningen. Schroor, M., De atlas der stadslanden van Groningen ( ). REGIO-PRojekt Uitgevers, Groningen. Schroor, M & J. Meijering, Golden Raand, Landschappen van Groningen. In Boekvorm Uitgevers, Assen. Snijders, F.L., Fysische geografie in de provincie Groningen. Milieu- en landschapsonderzoek Provinciaal Planologische Dienst. Groningen. Stiboka, Bodemkaart van Nederland, schaal 1: Stiboka, Wageningen (Toelichting gepubliceerd in 1986; kaartopname door A.E. Clingeborg et al.). Versfelt, H.J. & M. Schroor, De atlas van Huguenin; militair-topografische kaarten van Noord-Nederland, Heveskes Uitgevers/Drentse Historische Vereniging, Groningen/Veendam. WatWasWaar, kadastrale minuutplans en topografische militaire kaarten ( 5

8 Archeologische periodes paleolithicum paleolithicum vroeg paleolithicum midden paleolithicum laat paleolithicum laat A paleolithicum laat B mesolithicum mesolithicum vroeg mesolithicum midden mesolithicum laat neolithicum neolithicum vroeg neolithicum vroeg A neolithicum vroeg B neolithicum midden neolithicum midden A neolithicum midden B neolithicum laat neolithicum laat A neolithicum laat B bronstijd bronstijd vroeg bronstijd midden bronstijd midden A bronstijd midden B bronstijd laat ijzertijd ijzertijd vroeg ijzertijd midden ijzertijd laat Romeinse tijd Romeinse tijd vroeg Romeinse tijd vroeg A Romeinse tijd vroeg B Romeinse tijd midden Romeinse tijd midden A Romeinse tijd midden B Romeinse tijd laat Romeinse tijd laat A Romeinse tijd laat B middeleeuwen middeleeuwen vroeg middeleeuwen vroeg A middeleeuwen vroeg B middeleeuwen vroeg C middeleeuwen vroeg D middeleeuwen laat middeleeuwen laat A middeleeuwen laat B nieuwe tijd nieuwe tijd A nieuwe tijd B nieuwe tijd C tot 8800 v.chr. tot C C C v.chr C C v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr. 12 v.chr n.chr. 12 v.chr n.chr. 12 v.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr heden n.chr n.chr heden 6

9 Fysisch geografische kaart Noordbroek en omgeving Het plangebied is omlijnd

10 Geomorfologische kaart Noordbroek en omgeving / Legenda HUIZEN 2M14 4K14 3L10 TOP10 ((c)tdn) GEOMORFOLOGIE ((c)alterra) Wanden Hoge heuvels en ruggen Terpen Hoge duinen Plateaus Terrassen Plateau-achtige vormen Waaiervormige glooiingen Niet-waaiervormige glooiingen Lage ruggen en heuvels 4K14 3L10 4K14 Welvingen Vlakten Laagten Ondiepe dalen Matig diepe dalen Diepe dalen Water Bebouwing Overig (Dijken etc) B B B 0 1 km N Archis2 B 4K /

11 Kaart archeologie plangebied Hoofdweg/Schoolstraat te Noordbroek Combinatiekaart van AMK, bodemkaart en Archis kwp kwp Mn82C kwp pzn h BEBOUW / / Mn85C Mn85C Legenda VONDSTMELDINGEN WAARNEMINGEN HUIZEN BODEM ((c)alterra) MONUMENTEN archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd TOP10 ((c)tdn) bebouwd gebied doorgaande wegen bos bouwland weiland boomgaard/kwekerij heide zand begraafplaats water overig bodemgebruik m N Archis2

12 Kadastrale minuut Hoofdstraat/Schoolstraat te Noordbroek met een projectie van de huidige perceelsgrenzen (bron: HisGIS) Het plangebied is globaal omlijnd

13 Projectie van de huidige situatie op de Bonnekaart van 1907: plangebied Hoofdstraat/Schoolstraat te Noordbroek