Faunaduiker aan de Zuidlaarderweg te Noordlaren (gemeente Haren) Een archeologisch bureauonderzoek. Libau Hoge der A AC Groningen

Transcriptie

1 Faunaduiker aan de Zuidlaarderweg te Noordlaren (gemeente Haren) Een archeologisch bureauonderzoek Libau Hoge der A AC Groningen Opdrachtgever: gemeente Haren Libau-rapport: Datum: 26 september 2017

2 Administratieve gegevens provincie: gemeente: plaats: toponiem: Groningen Haren Noordlaren Zuidlaarderweg centrumcoördinaten (RD): / opdrachtgever: bevoegde overheid: uitvoerder: Provincie Groningen gemeente Haren Libau Hoge der A AC Groningen (050) archeologie@libau.nl auteur: kwaliteitscontrole: landelijk registratienummer: M. de Jong MA N. van der Mei (onderzoeksmeldingsnummer Archis3) Libau-rapport: beheer en plaats documentatie: Libau (Groningen), Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (Amersfoort) en DANS afbeelding voorblad: Noordlaren en omgeving rond 1900

3 Aanleiding In opdracht van de Provincie Groningen, vertegenwoordigd door dhr. M. Jurjens, is een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd voor een locatie nabij Zuidlaarderweg 32 te Noordlaren (zie figuur 1). Aanleiding voor dit onderzoek is het voornemen om hier een faunaduiker onder de weg door te realiseren. De faunaduiker bevindt zich binnen het projectgebied van de Ecologische verbindingszone Besloten Venen en Westerlanden. De duiker wordt in totaal circa 44 m lang. De tunnelbuis onder de weg wordt aangelegd op een diepte van 0.25 onder NAP, de diepte ten opzichte van het maaiveld varieert licht van circa 2.3 tot 2.6 m mv. De tunnelbak is 1.15 m bij 1.4 m groot en beslaat een lengte van 25 m, vanaf de uiteinden ervan lopen de toegangen met een profiel van 1:4 op naar het maaiveld. Deze min of meer trechtervormige toegangen vallen binnen een oppervlak van circa 11 m bij 10 m. De faunaduiker wordt aangelegd in open ontgraving. Om de ontgraving zo smal mogelijk te houden wordt een sleufbekisting toegepast. Vanwege de werkzaamheden zal ook de bestaande asbestcementwaterleiding tussen Zuidlaarderweg 32 en 34 worden vervangen en verlegd naar de noordoostzijde van het fietspad, tussen het fietspad en de bestaande sloot. Op de archeologische beleidskaart van de gemeente Haren heeft het plangebied de aanduidingen cultuurlandschappelijk waardevol lijnelement, hoge verwachting en beekdal. In het bestemmingsplan is dit vertaald in een dubbelbestemming Waarde-Archeologie 3, Waarde-Archeologie 4 en Waarde-archeologie 5. Waar meerdere waarden elkaar overlappen op de beleidskaart is in het bestemmingsplan de hoogste van deze waarden aangehouden. De gronden zijn, behalve voor de andere daar voorkomende bestemming(en), mede bestemd voor het behoud van archeologische waarden. Hierbij geldt een onderzoeksverplichting naar de archeologische waarden bij ingrepen groter dan 100 m 2 (voor WR-a3) en groter dan 200 m 2 (voor WR-a4). Figuur 1: Topografische kaart van het gebied ten noorden van Noordlaren. In de inzet is een recente luchtfoto van het plangebied opgenomen (PDOK). Op beide kaarten is de ligging van het plangebied aangegeven met een zwart kader. Landschappelijke en aardkundige informatie Het plangebied ligt op de Hondsrug die van oudsher een doorgaande route vormde tussen Groningen en het Drentse achterland. De Hondsrug wordt geflankeerde door de Drentse A in het westen en het Hunzedal in het oosten en vormde langere tijd de enige begaanbare route vanuit het zuiden over land naar Groningen. Om die reden kreeg de Hondsrug ook een strategisch belang. Het plangebied ligt ter hoogte van de Besloten Venen, dit is een oud doorbraakdal van de Libau-rapport

4 Hunze naar de Drentsche A. De in het verleden enige passage door dit kleine doorbraakdal ligt in het tracé van de Zuidlaarderweg en wel ter hoogte van het plangebied. Het plangebied is op de fysisch geografische kaart van de provincie Groningen benoemd als smeltwaterdal (code Nl1; zie bijlage 2 Fysisch geografische kaart). Dit is het dal van de Besloten Venen waarvan het smalste punt bij de Zuidlaarderweg ligt. Tegenwoordig vormt dit punt tevens een waterscheiding. Ten westen van deze waterscheiding is een oude waterloop weergegeven. Ten noorden van het dal is de bodem geclassificeerd als een glaciale rug (code Gr1) en ten zuiden als een glaciale heuvelrug met glaciaal materiaal binnen 120 cm onder maaiveld (code Gh1g). In de omgeving komen meerdere pingoruïnes (dobben) voor. Dit zijn laagtes ontstaan doordat een pingo, een ijsklomp ontstaan onder invloed van druk op het onder de permafrost aanwezige grondwater, aan het eind van de ijstijd afsmolt en een meertje met randwal achterliet. Ten westen van de Hondsrug is het beekdal van de Drentsche Aa herkenbaar (codes FOl1, Fl2, Fv2) en ten oosten de (resten van de) veenvlakte van het Hunzedal (codes Og1, Ov2, Ol1). Op de bodemkaart is aangegeven dat het plangebied ligt op veldpodzolgronden bestaande uit lemig fijn zand (code Hn23; zie bijlage 3 Bodemkaart). Lager in het dal van de Besloten Venen, zowel ten oosten als ten westen van het plangebied, komen moerige podzolgronden met een moerige bovengrond voor (code vwp). Op de kaart van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN2; zie figuur 2 en bijlage 4 Hoogtekaart) is het dal van de Besloten Venen goed te herkennen aan de lagere ligging ten opzichte van het omringende landschap. De Zuidlaarderweg vormt duidelijk een verhoging binnen het dal. De hoogte aan maaiveld binnen het plangebied varieert van 1,90 m tot 2,60 m boven NAP. Langs de zuidelijke rand van het dal is, met name ten oosten van de Zuidlaarderweg, een (vage) lijn te zien. Dit is een oude landweer die deel uitmaakte van een verdedigingswerk. Ten zuiden hiervan is bovendien een (vage) cirkelvormige structuur te zien, dit is één van de verdedigingswerken die zich bij deze doorgaande route over de Hondsrug bevonden heeft (zie verder ook bij Archeologie). Figuur 2: Detailopname van de hoogtekaart (AHN2). De ligging van het plangebied is aangegeven met een zwart kader. Libau-rapport

5 Archeologie Het plangebied is niet geregistreerd op de Archeologische Monumentenkaart. Ook zijn uit het plangebied geen archeologische vondsten bekend in de database ARCHIS (zie bijlage 5 Kaart archeologie). Ten zuidoosten van het plangebied liggen de resten van een ronde versterking uit de late middeleeuwen 1 (AMK-terrein 7820). Deze staat bekend onder de naam Het Bolwerk. Mogelijk is het één van de verdedigingswerken die Frederik van Blankenheim rond 1400 liet aanleggen, en dan wel Blankeweer (Spiekhout, 2016). In dat geval behoort ook de landweer tot deze sterkte. Nabij deze locatie zijn echter meermaals versterkingen aangelegd, waaronder ook landweren. Verder naar het zuiden, onder de es van Noordlaren, worden oude (prehistorische) bewoningsresten verwacht (AMK-terrein 14785). Binnen het terrein zijn vondsten uit de late middeleeuwen aangetroffen. In de directe nabijheid ervan is een crematiegraf aangetroffen dat niet nader gedateerd kon worden dan late bronstijd tot Romeinse tijd (vondstlocatie ). Ten noordwesten van het plangebied zijn bewoningsresten uit het mesolithicum en/of neolithicum aangetroffen nabij een pingoruïne (AMK-terrein 14933). Ook iets dichter bij het plangebied is bewerkt vuursteen aangetroffen, de datering hiervan is niet bekend (vondstlocatie ). Overige vondsten uit de omgeving betreffen onder meer een vuurstenen dolk uit het laatneolithicum of de vroege bronstijd (vondstlocatie ) en een hunebed uit het midden-neolithicum op de Glimmeres ( ). Op de archeologische beleidskaart van de gemeente Haren is in het plangebied en omgeving een hoge verwachting (lichtroze) op de aanwezigheid van archeologische resten aan de orde (zie figuur 3; Molema et al., 2012). De oude doorgaande route over de Hondsrug, waar de Zuidlaarderweg deel van uitmaakt is opgenomen als cultuurlandschappelijk waardevol lijnelement (bruin). Het dal van de Besloten Venen is als zodanig (beekdal, blauw gerasterd) weergegeven. De gele driehoek ten zuidwesten van het plangebied betreft een aandachtspunt om aan te geven dat in de nabijheid resten van de versterking Blankeweer te verwachten zijn; in de veronderstelling dat deze ten westen van de waterscheiding zou liggen en niet vereenzelvigd kon worden met Het Bolwerk (Molema et al., 2012). Figuur 3: Uitsnede van de archeologische beleidskaart van de gemeente Haren. De ligging van het plangebied is aangegeven met een pijl. Het plangebied ligt binnen de omvang van eerdere archeologische bureauonderzoeken. Zo is door Oranjewoud (tegenwoordig Antea Group) een bureaustudie uitgevoerd vanwege de mogelijke aanleg van een gasleiding. Hierin is geconcludeerd dat binnen de Besloten Venen kans bestaat op prehistorische, nog door veen afgedekte, bewoningsresten en kunnen voorden en off-site vindplaatsen worden verwacht (Tolsma & La Fèber, 2010: p. 33). Ook in een bureauonderzoek van Libau naar de Besloten Venen en Westerlanden en een aanvulling daarop (Van der Mei, 1 Voor de dateringen van archeologische perioden wordt verwezen naar bijlage 1 Libau-rapport

6 2014; Van der Mei, 2015) is geconcludeerd dat de kans op de aanwezigheid van archeologische resten in dit gebied hoog is. Historische geografie Op het kadastrale minuutplan uit 1828 (Haren, bladen E4 en F1) is te zien dat de Zuidlaarderweg destijds nog grotendeels over de onontgonnen heide liep (zie figuur 4). Dit deel van de heide was eigendom van de marktgenoten van Noordlaren (HisGIS). Het dal van de Besloten Venen ter weerszijden van de weg is deels ingericht als weiland, hakbos en zelfs enkele perceeltjes bouwland. Het dal en de heide nabij het plangebied zijn gedurende de 19 de eeuw geheel ontgonnen. Op de topografische kaart (Bonneblad) van 1899 is de Zuidlaarderweg weergegeven als een verharde weg met daarop bovendien een paardentram (Topotijdreis). De paardentram is nog weergegeven op de topografische kaart van 1925, maar daarna verdwenen. Sindsdien is het plangebied als weg en voor agrarische doeleinden in gebruik gebleven (Topotijdreis). Figuur 4: Uitsnede van de kadastrale minuut met een projectie van de huidige perceelsgrenzen, waarop het plangebied is aangegeven met een pijl (HisGIS). Enkele belangrijke legenda-items: lichtpaars = heide, lichtgroen = weide, wit = bouwland, donkergroen = (hak)bos, geel = hooiland. Overweging en advies Het plangebied ligt in het tracé van een oude doorgaande route en bovendien bij wat sinds de prehistorie lange tijd de enige (voldoende) droge passage door het Besloten Veen was. Vanwege het strategisch belang van deze plaats hebben zich in de omgeving meerdere verdedigingswerken bevonden. In het plangebied bestaat kans op archeologische resten gerelateerd aan de doorgaande route, daaraan gerelateerde resten van verdedigingswerken en op natte contextvondsten zoals depotvondsten (rituele deposities) gerelateerd aan het beekdal. De waterleiding en de faunaduiker worden beiden aangelegd door middel van een open ontgraving. De sleuf voor de faunaduiker wordt voorzien van een sleufbekisting. De werkzaamheden zullen nieuwe bodemverstoringen veroorzaken. De graafwerkzaamheden voor de waterleiding lopen in de lengte door de smalle oversteekplaats door het Besloten veen, de faunaduiker ligt er haaks op. Geadviseerd wordt de werkzaamheden te laten plaatsvinden onder archeologische begeleiding. De archeoloog controleert of sporen en vondsten aanwezig zijn en documenteert deze. Voor het uitvoeren van een archeologische begeleiding is een door de bevoegde overheid goedgekeurd Programma van Eisen (PvE) benodigd. Libau-rapport

7 Bijlagen: 1. Archeologische perioden; 2. Fysisch geografische kaart; 3. Bodemkaart; 4. Hoogtekaart (AHN2); 5. Kaart archeologie. Libau-rapport

8 Geraadpleegde literatuur, bronnen en kaarten AHN, Actueel Hoogtebestand Nederland ( nationaalgeoregister.nl). ARCHIS 3, Archeologisch Informatie Systeem van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed ( Archeologische Monumentenkaart (AMK) provincie Groningen. BAG, Basisregistraties Adressen en Gebouwen ( Beckeringhkaart. Kaart of Landtafereel der provincie van Groningen en Ommelanden, verdeelt in deszelfs byzondere quartieren, districten en voornaamste Iurisdictien, beneffens de Heerlykheid Westerwolde. Theodorus Beckeringh, Brood, P., A.H. Huussen & J. van der Kooi (red.), Nieuwe Groninger Encyclopedie. REGIO-Projekt Uitgevers, Groningen. DINOloket. Data en Informatie van de Nederlandse Ondergrond ( HisGIS, Historisch Geografisch Informatiesysteem ( Mei, N. van der, EVZ Besloten Venen en Westerlanden (gemeente Haren / Tynaarlo). Een archeologisch bureauonderzoek. Libau Mei, N. van der, EVZ Besloten Venen en Westerlanden (gemeente Haren / Tynaarlo). Een aanvullend archeologisch bureauonderzoek. Libau, Molema, J., M. de Jong & A. Mennens-van Zeist, Nota archeologiebeleid gemeente Haren. Libau, Groningen. Opentopo, recente topografische kaarten van Nederland. Bron: J.W. van Aalst ( PDOK, Publieke Dienstverlening Op de Kaart ( Ruimtelijke Plannen, diverse ruimtelijke plannen van overheden in Nederland ( Schroor, M De Atlas der Provincielanden van Groningen ( ). REGIO-Projekt Uitgevers / Rijksarchief Groningen. Schroor, M De Atlas der Stadslanden van Groningen ( ). REGIO-Projekt Uitgevers / Rijksarchief Groningen. Schroor, M & J. Meijering, Golden Raand, Landschappen van Groningen. In Boekvorm Uitgevers, Assen. Snijders. F.L., Fysische geografie in de provincie Groningen. Milieu- en landschapsonderzoek Provinciaal Planologische Dienst. Groningen. Spiekhout, D., De vijf van Frederik. Bisschoppelijke kastelen- en landwerenpolitiek in het noordelijkste deel van het Oversticht. Historisch Jaarboek Groningen, pp Stiboka, Bodemkaart van Nederland, schaal 1: Stiboka, Wageningen. Tolsma, J. & D. la Fèber, Bureauonderzoek noordelijk tracé-alternatief van de gasleiding tussen Norg en Sappemeer. Archeologische rapporten Oranjewoud 2010/57. Topotijdreis. Tijdreis over 200 jaar topografie. Kadaster ( Versfelt, H.J., Groningen De Hottinger-atlas van Noord- en Oost-Nederland. Versfelt, H.J. & M. Schroor, De atlas van Huguenin; militair-topografische kaarten van Noord-Nederland, Heveskes Uitgevers/Drentse Historische Vereniging, Groningen/Veendam. Libau-rapport

9

10

11

12

13