Archeologisch onderzoek plangebieden Anna Paulowna

Transcriptie

1 Archeologisch onderzoek plangebieden Anna Paulowna Bureauonderzoek GRONTMIJ ARCHEOLOGISCHE RAPPORTEN 746

2 Archeologisch onderzoek plangebieden Anna Paulowna Bureauonderzoek GRONTMIJ ARCHEOLOGISCHE RAPPORTEN 746 Definitief ISSN Opdrachtgever: Bouwfonds Property Development Noord/West Grontmij Nederland bv Assen, 3 februari 2009

3

4 Administratieve gegevens Datum opdracht : 8 januari 2009 concept : - definitief : 3 februari 2009 Opdrachtgever : Bouwfonds Property Development Noord/West Uitvoerder : Grontmij Nederland B.V. mevr. drs. M. Osinga Beheer documentatie en/of vondsten Grontmij Nederland B.V., Assen Bevoegd gezag : gemeente Anna Paulowna Contactpersoon Locatie : gemeente : Anna Paulowna plaats : Anna Paulowna toponiem : RD-coördinaten : N x: / y: O x: / y: Z x: / y: W x: / y: kaartblad 14B Den Helder afm. plangebied : 1,8 ha AMK : monumentnr. : Archis2 : CIS-code : - Pagina 3 van 11

5 Inhoudsopgave 1 Inleiding Algemeen Aanleiding en doel Werkwijze Landschap Geologie Geomorfologie Bodem Archeologie Historische en huidige situatie Bewoningsgeschiedenis AMK Archis IKAW CHW KICH Archeologische verwachting Evaluatie Conclusies Advies Bijlage 1: Bijlage 2: Locatie plangebied Archeologische basiskaart Pagina 4 van 11

6 1 Inleiding 1.1 Algemeen In opdracht van Bouwfonds Property Development Noord/West heeft Grontmij Nederland B.V. een archeologisch onderzoek uitgevoerd voor 4 inbreidingslocaties te Anna Paulowna. Deze worden aangeduid als gemeentewerf, brandweerkazerne, gemeentehuis en basisschool. Het onderzoek heeft bestaan uit een bureaustudie en de rapportage hierover. Het onderzoek is uitgevoerd conform de provinciale richtlijnen. De totale oppervlakte van de te onderzoeken terreinen bedraagt circa 1,8 ha. De exacte locaties van de deelgebieden wordt weergegeven in Bijlage 1. Het maaiveld ter plaatse van de deelgebieden ligt gemiddeld op circa 1 m -NAP. De betreffende werkzaamheden zijn conform de richtlijnen van het handboek Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA 3.1) uitgevoerd. Grontmij beschikt over een eigen opgravingsvergunning afgegeven door de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM). 1.2 Aanleiding en doel Onderhavig onderzoek is uitgevoerd in het kader van de geplande ontwikkeling van 4 inbreidingslocaties. De opdrachtgever is van plan de bestaande bebouwing te slopen en herontwikkeling van de deelgebieden te realiseren. De bodemingrepen die gepaard gaan met de geplande realisatie zullen eventueel aanwezige archeologische resten in de bodem verstoren en/of vernietigen. Derhalve dienen de archeologische waarden binnen de deelgebieden in kaart te worden gebracht. Er is een bureauonderzoek uitgevoerd, waarbij een specifiek verwachtingsmodel is opgesteld. Op basis van de resultaten van het onderzoek zal een nader advies worden gegeven met betrekking tot de noodzaak van eventueel archeologisch vervolgonderzoek en, indien dit het geval is, uit welke stappen dit zou moeten bestaan. Dit advies dient te worden voorgelegd aan de bevoegde overheid. 1.3 Werkwijze Het doel van het bureauonderzoek is om de bekende en potentiële archeologische waarden van de deelgebieden in kaart te brengen. Hierbij is gebruik gemaakt van bodemkaarten en van geologische, topografische en historische kaarten, het Archeologisch Informatiesysteem (Archis2) van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM), de Archeologische Monumentenkaart (AMK), de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW) en overige relevante literatuur. Aan de hand van deze gegevens is een specifieke archeologische verwachting opgesteld. Pagina 5 van 11

7 2 Landschap 2.1 Geologie De afzettingen die in de deelgebieden aan de oppervlakte voorkomen, dateren uit het Holoceen (zie Tabel 2.1). Pleistocene afzettingen komen voor op een diepte van 8 tot 12 m -NAP, zo n 7 tot 11 m beneden maaiveld. Tabel 2.1 Indeling van het Laat-Pleistoceen en het Holoceen chronostratigrafie jaren geleden Kwartair Holoceen Subatlanticum heden Subboreaal Atlanticum Boreaal Preboreaal Pleistoceen Laat Weichselien (ijstijd) De basis van de afzettingen in het plangebied wordt gevormd door materiaal dat is afgezet in het Weichselien. In koude perioden gedurende deze ijstijd trad op grote schaal winderosie op. Op lokale schaal traden verstuivingen op die het oppervlak bedekt hebben met een laag zand, die doorgaans aangeduid wordt als dekzand. Deze afzettingen worden gerekend tot het Laagpakket van Wierden binnen de Formatie van Boxtel. Na de Laatste IJstijd trad een stijging van de zeespiegel op als gevolg van een stijgende temperatuur. Vanaf het begin van het Holoceen worden perioden waarin de invloed van de zee groot is afgewisseld met perioden waarin de invloed van de zee minder groot is. Vanaf het Holoceen ontstonden gunstige condities voor grootschalige veengroei in een relatief warm en vochtig klimaat. Achter de inmiddels gesloten strandwallenkust ontstonden in het Vroeg-Holoceen uitgestrekte veenmoerassen. Inbraken van de zee in een gesloten kust hebben in het Holoceen gezorgd voor afzetting van kleiige sedimenten. Er ontstond een opbouw van afwisselend veenpakketten en kleipakketten. De deelgebieden liggen in een zone waar omstreeks 500 n. Chr. de invloed van de zee sterk toenam als gevolg van bodemdaling door oxidatie van het veen. In de 12 e eeuw ontstond een diep zeegat. Ter plaatse van de huidige Anna Paulownapolder ontstond een sterk vertakt kreeksysteem dat vanuit het noorden gevoed werd. Het Hooge Oude Veer, ten zuidwesten van de deelgebieden, is een restant van dit systeem. Pagina 6 van 11

8 1BLandschap 2.2 Geomorfologie De Geomorfologische kaart 1 geeft de mate van reliëf en de vormen die in het landschap te onderscheiden zijn aan. De deelgebieden liggen binnen de bebouwde kom van Anna Paulowna en zijn derhalve niet gekarteerd. Op basis van de typeringen in de directe omgeving, liggen de deelgebieden in een vlakte van getijafzettingen (eenheid 2M35). Deelgebieden gemeentewerf en brandweerkazerne liggen meer richting het Hooge Oude Veer, waar deze insnijding getypeerd wordt als getij- (kreek) bedding (eenheid 2R13). 2.3 Bodem Vanwege de ligging in de bebouwde kom van Anna Paulowna zijn de bodems in de deelgebieden als niet gekarteerd aangegeven op de Bodemkaart. 2 Op basis van de typeringen in de directe omgeving kunnen de bodems getypeerd worden als kalkrijke poldervaaggronden met lichte zavel (eenheid Mn15A). De poldervaaggronden zijn kenmerkend voor relatief hooggelegen gronden. Vaaggronden worden gekenmerkt door het ontbreken van horizontdifferentiatie onder de bouwvoor. Het gebrek aan ontkalking geeft aan dat het relatief jonge gronden betreft, hetgeen overeenkomt met de inpoldering van de Anna Paulownapolder halverwege de 19 e eeuw. 1 Stiboka, Geomorfologische kaart van Nederland 1:50.000; blad 14 West Medemblik. Stichting voor Bodemkartering, Wageningen. 2 Stiboka, Bodemkaart van Nederland 1:50.000; blad 9 West Den Helder / 14 West Medemblik. DLO-Staring Centrum, Wageningen. Pagina 7 van 11

9 3 Archeologie 3.1 Historische en huidige situatie Anna Paulowna was de gemalin van Koning Willem II. Zij heeft haar naam gegeven aan de polder, ruim hectare groot, die tijdens het bewind van haar man in 1845 en 1846 ingedijkt en drooggemalen is op de waardgronden tegenover het toenmalige eiland Wieringen. De Anna Paulownapolder is dus nog betrekkelijk jong. Een voormalige stroomgeul, uitgeschuurd door eeuwenlange werking van eb en vloed, verdeelt de polder in een Oostpolder en een Westpolder. In 1916 hebben de Oostpolder en een gedeelte van de Westpolder na een stormvloed onder water gestaan. 3 De deelgebieden liggen binnen de bebouwde kom van het dorp Anna Paulowna, dat in de Westpolder ligt. Ten behoeve van de geplande herontwikkeling zal de bestaande bebouwing op de terreinen worden gesloopt. 3.2 Bewoningsgeschiedenis De mate waarin de deelgebieden geschikt waren voor bewoning hangt samen met de hydrologische situatie. Daarbij speelt de invloed van de zee een belangrijke rol. Tabel 3.1 Overzicht van archeologische perioden 4 Periode Tijd Laat-Paleolithicum (Oude Steentijd) tot v.chr. Mesolithicum (Midden Steentijd) v.chr v.chr. Neolithicum (Nieuwe Steentijd) v.chr v.chr. Bronstijd v.chr v.chr. IJzertijd 800 v.chr v.chr. Romeinse Tijd 12 v.chr n.chr. Vroege Middeleeuwen n.chr. Late Middeleeuwen n.chr. Nieuwe Tijd heden Reeds in de Steentijd is het gebied mogelijk door mensen bezocht. Er was geen sprake van permanent bewoning, maar van rondtrekkende jager-verzamelaars die tijdelijke jachtkampjes opsloegen. Naarmate de zeespiegel steeg, namen de mogelijkheden voor deze vorm van bewoning echter al snel af. In de Romeinse Tijd was het veengebied ter plaatse van Anna Paulowna geschikt voor bewoning. De ontginning van het veen leidde in eerste instantie tot een verbetering van de afwatering, waardoor de mogelijkheden voor bewoning toenamen. De verbeterde afwatering ging ge- 3 bron: 4 Voor de dateringen is gebruik gemaakt van: Lanting, J.N. & J. van der Plicht, De C14-chronologie van de Nederlandse Pre- en Protohistorie, I: Laat-Paleolithicum. In: Palaeohistoria 37/38 ( ), pp Lanting, J.N. & J. van der Plicht, De C14-chronologie van de Nederlandse Pre- en Protohistorie, II: Mesolithicum. In: Palaeohistoria 39/40 ( ), pp Lanting, J.N. & J. van der Plicht, De C14-chronologie van de Nederlandse Pre- en Protohistorie, III: Neolithicum. In: Palaeohistoria 41/42 ( ), pp Pagina 8 van 11

10 2BArcheologie paard met een bodemdaling, doordat het veen oxideerde. Vanaf circa 500 n. Chr. nam de invloed van de zee dermate toe dat het gebied regelmatig overspoeld werd en het gebied uiteindelijk geheel onder water kwam te liggen. Tot aan de inpoldering halverwege de 19 e eeuw heeft er geen bewoning kunnen plaatsvinden. 3.3 AMK De Archeologische Monumentenkaart (AMK) bevat een overzicht van belangrijke archeologische terreinen in Nederland. De terreinen zijn beoordeeld op verschillende criteria (kwaliteit, zeldzaamheid, representativiteit, ensemblewaarde en belevingswaarde). Op grond daarvan zijn de terreinen ingedeeld in categorieën met archeologische waarde, hoge archeologische waarde en zeer hoge archeologische waarde (o.a. de beschermde monumenten). De AMK is in samenwerking met de betreffende provincie en gemeentelijk archeologen ontwikkeld. Deelgebieden gemeentehuis en gemeentewerf liggen deels in een terrein van hoge archeologische waarde (mon.nr ). Deelgebieden basisschool en brandweerkazerne liggen in de directe nabijheid hiervan. In de omgeving van de deelgebieden zijn geen andere AMK-terreinen geregistreerd (zie Bijlage 2). Monumentnummer betreft de historische kern van Anna Paulowna, die dateert uit de Nieuwe Tijd (vanaf 1846). De begrenzing van deze historische kern is bepaald op grond van de historische kaart uit , schaal 1: De archeologische waarde van historische kernen bestaat uit de reeds aangetroffen of te verwachten aanwezigheid, boven of onder de grond, van bouwhistorische resten en archeologische sporen en voorwerpen. Samen bevatten zij een veelheid aan historische informatie over ouderdom en ruimtelijke ontwikkeling van de kern. 3.4 Archis2 In Archis2 van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) staan alle bekende archeologische waarnemingen geregistreerd. In de deelgebieden zijn geen waarnemingen geregistreerd. Ook in de directe omgeving zijn geen waarnemingen geregistreerd (Bijlage 2). 3.5 IKAW De IKAW geeft voor heel Nederland de trefkans aan op de aanwezigheid van archeologische resten. Die trefkans is aangegeven in vier categorieën: een hoge, middelhoge, lage en zeer lage trefkans. De kaart is voornamelijk gebaseerd op de bodemkaart. Volgens de IKAW hebben de deelgebieden een lage trefkans op het aantreffen van archeologische resten. 3.6 CHW In aanvulling op de landelijke verwachtingskaarten hebben veel provincies eigen verwachtingskaarten vervaardigd, waarin veel lokale gebiedskennis is opgenomen. Deze kaarten hebben over het algemeen een hoger detailniveau dan de landelijke kaarten. De Cultuurhistorische Waardenkaart van de provincie Noord-Holland geeft inzicht in de archeologische, historischstedenbouwkundige en de historisch-geografische waarden van de regio. Het raadplegen van de CHW heeft voor de deelgebieden geen aanvullende informatie opgeleverd met betrekking tot archeologie. 3.7 KICH Kennisinfrastructuur Cultuurhistorie heeft alle bekende archeologische en bouwkundige monumenten en historisch-geografische informatie samengebracht in een digitale kaart. Via deze kaart zijn cultuurhistorische waarden eenvoudig per gebied te bekijken. Het raadplegen van KICH heeft voor de deelgebieden geen aanvullende informatie opgeleverd met betrekking tot archeologie. Wel betreft het gemeentehuis uit 1938 een object dat is geïnventariseerd in het kader van het Monumenten Inventarisatie Project (MIP). Pagina 9 van 11

11 4 Archeologische verwachting De deelgebieden liggen in een zone waar de invloed van de zee langere tijd zeer groot geweest is. Er zijn echter beperkte perioden geweest waarin bewoning mogelijk was. In de omgeving van de deelgebieden zijn hier echter (nog) geen resten van aangetroffen. Steentijd tot IJzertijd Voor deze perioden geldt een lage verwachting op het aantreffen van archeologische resten. Hoewel de mogelijkheden voor bewoning in eerste instantie gunstig waren, kwam het gebied al snel onder invloed van de zee te staan. Ook gedurende de latere veenvorming was het gebied door de natte condities lange tijd ongeschikt voor bewoning. Romeinse Tijd In deze periode was sprake van ontginning van het veen. De verbetering in de afwatering die daarvan het gevolg was, zorgde ervoor dat het gebied geschikt raakte voor bewoning. Door de ingrijpende overstromingen vanaf 500 n. Chr. is de kans echter groot dat eventuele archeologische resten uit deze veenontginningsperiode verdwenen zijn. De kans op het aantreffen van archeologische resten uit deze periode wordt derhalve klein geacht. Middeleeuwen In deze periode lag het gebied onder water en was er derhalve geen sprake van bewoning. Er is geen kans op het aantreffen van archeologische resten uit deze periode. Nieuwe Tijd Ook in het begin van deze periode lag het gebied nog onder water. Pas vanaf de tweede helft van de 19 e is er weer sprake van bewoning, nadat de Anna Paulownapolder is drooggelegd. De deelgebieden liggen deels in de historische kern van het dorp dat sindsdien ontstaan is. De kans op het aantreffen van resten uit deze periode wordt hoog geacht. Door de bouw van huidige bebouwing is de kans op verstoring echter groot. Pagina 10 van 11

12 5 Evaluatie 5.1 Conclusies In opdracht van Bouwfonds Property Development Noord/West heeft Grontmij een archeologisch onderzoek uitgevoerd voor 4 inbreidingslocaties te Anna Paulowna. Het onderzoek heeft bestaan uit een bureauonderzoek en de rapportage hierover. Uit het bureauonderzoek is gebleken dat de deelgebieden in een zone liggen die lange tijd onder invloed van de zee gestaan heeft. Alleen in de Romeinse Tijd is er wellicht sprake geweest van veenontginningsactiviteiten. Eventuele resten hiervan zijn later waarschijnlijk opgeruimd door de zee. Er kunnen wel archeologische resten verwacht worden die dateren vanaf de tweede helft van de 19 e eeuw, uit de periode nadat de Anna Paulownapolder drooggelegd is. De kans op verstoring hierbij is echter groot door de bouw van de bestaande bebouwing. 5.2 Advies Op basis van de resultaten van het bureauonderzoek wordt voor de betreffende deelgebieden geen vervolgonderzoek aanbevolen. De geplande ingrepen kunnen zonder archeologisch voorbehoud worden uitgevoerd. Er wordt geadviseerd met betrekking tot de resultaten van het onderzoek en deze aanbeveling contact op te nemen met de bevoegde overheid. Pagina 11 van 11

13 Bijlage 1 Locatie plangebied

14

15 Bijlage 2 Archeologische basiskaart

16 Archeologisch onderzoek plangebieden Anna Paulowna Archeologische basiskaart / Grontmij Nederland B.V. Legenda TOP10 ((c)tdn) WAARNEMINGEN HUIZEN ONDERZOEKSMELDINGEN MONUMENTEN archeologische betekenis archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd IKAW zeer lage trefkans lage trefkans middelhoge trefkans hoge trefkans lage trefkans (water) middelhoge trefkans (water) hoge trefkans (water) water niet gekarteerd Schaal 1: m N Archis /

17