FOCUS op speur- en ontwikkelingswerk De en in 201
02 Leeswijzer en De benamingen in de FOCUS sluiten aan op de terminologie van de en de. In de FOCUS wordt de Nederlandse term speur- en ontwikkelingswerk gebruikt (afgekort tot S&O) en niet de term Research & Development (R&D). Met het toegekende -bedrag aan bedrijven wordt bedoeld: aftrekpost van de winst voor vpb en inkomstenbelasting. In deze uitgave van FOCUS op speur- en ontwikkelingswerk staan gedetailleerde gegevens over de 1 en de 2 in 201. Via de stimuleert het ministerie van Economische Zaken ondernemers om meer te investeren in speur- en ontwikkelingswerk (S&O). Ondernemers die gebruik maken van kunnen hiermee hun S&O-kosten verlagen. In 201 is 68% van het totale - en -voordeel toegekend aan het MKB. De en zijn per 1 januari 2016 samengevoegd tot één regeling met de naam. Dit is het laatste gezamenlijke jaarverslag. Met S&O-uitgaven worden zowel S&Oloonkosten als S&O-niet-loonkosten bedoeld. Alleen bedrijven en zelfstandig ondernemers met een -toekenning (een S&Overklaring) konden t/m 201 gebruik maken van de. In 201 is een klanttevredenheidsonderzoek uitgevoerd onder bedrijven die en hebben aangevraagd. Het onderzoek richtte zich op de tevredenheid over het aanvraagproces en op de contacten met /-adviseurs tijdens de beoordeling. Voor de uitvoering van de / gaven de bedrijven RVO.nl een 7,2 als rapportcijfer. RVO.nl gebruikt de resultaten uit het klanttevredenheidsonderzoek om de uitvoering van de te verbeteren. -bedrijven zijn juridische entiteiten, zoals BV s en NV s, met een S&O-verklaring. Toekenningen hebben betrekking op voorgenomen S&O-werkzaamheden. Uiterlijk 31 maart van het volgende jaar moeten ondernemers aan RVO.nl melden hoeveel S&O-werkzaamheden zij daadwerkelijk hebben gerealiseerd. 1 De is de verzamelnaam voor de faciliteit afdrachtvermindering speur- en ontwikkelingswerk in de Wet vermindering afdracht loonbelasting en premie voor de volksverzekeringen en de S&O-aftrek in de Wet inkomstenbelasting. 2 De had t/m 201 tot doel innovatie en S&O van het Nederlandse bedrijfsleven te bevorderen door een fiscaal voordeel voor niet-loonkosten en investeringen die betrekking hebben op S&O. Het -bedrag wordt opgevoerd als een aftrekpost in de inkomsten- of vennootschapsbelasting.
03 201 in een notendop Uitgelicht Aantal bedrijven 22.980 Aantal bedrijven 16.10 Regio S&O per provincie Toegekende aanvragen 38.310 Toegekende aanvragen 2.710 Sectoren Toegekende S&Oloonkosten 3,9 mld Toegekende S&Oniet-loonkosten 2,4 mld Praktijkverhalen Toegekende S&Oafdrachtvermindering 898 mln Toegekend -bedrag 1.460 mln Verzilverde S&Oafdrachtvermindering 771 mln 1 Aantal starters 3.80 Toegekende S&O-arbeidsjaren 83.400 Netto -voordeel 214 mln 1 1 voorlopige schatting
04 22.980 Bedrijven Aantal bedrijven In totaal hebben 22.980 bedrijven en zelfstandig ondernemers gebruik gemaakt van de. MKB-bedrijven vormen met 97% de grootste groep. Figuur 1 Bedrijven en zelfstandig ondernemers met een S&O-verklaring 97% MKB in de Bedrijven en zelfstandig ondernemers 2.000 22.970 20.000 1.000 10.000.000 22.220 22.640 20.30 20.60 21.010 21.230 19.090 1.440 1.660 1.630 1.740 1.760 0 2011 2012 2013 2014 201 S&O-bedrijven S&O-zelfstandigen 22.980 21.220
0 Aantal bedrijven Van de -bedrijven hebben 16.10 bedrijven (72%) ook gebruik gemaakt van de. MKB-bedrijven vormen met 98% de grootste groep. 16.10 -bedrijven Figuur 2 Bedrijven en zelfstandig ondernemers met een -beschikking 98% MKB in de Bedrijven en zelfstandig ondernemers 2.000 20.000 1.000 10.000.000 0 16.160 16.620 16.10 13.860 14.760 1.080 14.910 12.700 1.160 1.400 1.40 1.600 2011 2012 2013 2014 201 -bedrijven -zelfstandigen
06 3.80 Starters Aantal starters Jonge bedrijven ontvangen extra financieel voordeel door de -startersfaciliteit. In plaats van 3% ontvangen starters 0% S&O-afdrachtvermindering over de eerste 20.000 van de S&O-loonkosten. Het aandeel bedrijven en zelfstandig ondernemers dat gebruik maakt van de -startersfaciliteit bedraagt 16%. De -startersfaciliteit kent een andere definitie dan de definitie van innovatieve start-ups en startende ondernemers bij de Kamer van Koophandel. Figuur 3 Bedrijven en zelfstandig ondernemers met een verhoogd startersvoordeel.000 Bedrijven en zelfstandig ondernemers 4.000 3.000 2.000 1.000 0 4.040 3.620 420 2011 2012 2013 2014 201 Aantal starters 3.940 3.480 3.680 3.210 Aantal bedrijven 3.90 3.100 460 470 490 3.80 Aantal zelfstandig ondernemers 3.110 470
07 38.310 Toegekende -aanvragen 2.710 Toegekende -aanvragen Aantal aanvragen Het is mogelijk om meerdere keren per jaar een aanvraag in te dienen, 66% van de bedrijven dient twee of drie keer per jaar een aanvraag in. Bedrijven gebruiken de aanvraagperiode korter dan 1 jaar voor kortlopende S&O-projecten en kunnen nieuwe S&O-projecten toevoegen tijdens het kalenderjaar. Het aantal toegekende - en -aanvragen is in 201 licht afgenomen ten opzichte van 2014. Bij 71% van de 2.710 toegekende -aanvragen wordt gebruik gemaakt van het forfait. Bij de overige 29% is de toegekend op basis van geplande S&O-niet-loonkosten. Figuur 4 Aantal toegekende aanvragen /, exclusief zelfstandig ondernemers Toegekende aanvragen 40.000 30.000 20.000 33.700 36.800 21.660 1.340 38.200 2.480 38.420 2.890 18.30 18.610 38.310 2.710 18.370 10.000 0 6.320 7.130 7.280 7.340 2011 2012 2013 2014 201 - forfait - kosten/uitgaven
08 83.400 Toegekende S&O-arbeidsjaren S&O-arbeidsjaren Het aantal S&O-arbeidsjaren wordt berekend aan de hand van het aantal toegekende S&O-uren, verricht door de S&O-medewerkers. Eén S&O-arbeidsjaar staat gelijk aan 1.400 toegekende S&O-uren. Over 201 zijn 83.400 S&O-arbeidsjaren toegekend. Het totaal aantal toegekende S&O-arbeidsjaren is ten opzichte van 2014 licht gedaald. Figuur Toegekende S&O-arbeidsjaren, exclusief zelfstandig ondernemers 90.000 80.000 7.330 79.60 81.660 83.470 83.400 S&O-arbeidsjaren 60.000 40.000 20.000 0 2011 2012 2013 2014 201
09 6,3 mld S&O-uitgaven De toegekende S&O-uitgaven van bedrijven zijn opgebouwd uit een looncomponent () en een niet-looncomponent (). De toegekende S&O-loonkosten () en S&O-niet-loonkosten () van bedrijven liggen lager dan in 2014, respectievelijk 3% en 6%. Mogelijke oorzaak hiervan is een aanpassing van het fiscaal loonbegrip. De daling bij de heeft onder andere te maken met een geringer aantal bedrijven dat gebruik heeft gemaakt van de. Zij vroegen in 201 minder geplande investeringen aan en maakten meer gebruik van het forfaitaire regime. Toegekende S&O-uitgaven Figuur 6 Toegekende S&O-uitgaven aan bedrijven, exclusief zelfstandig ondernemers 7.000 6.40 6.90 6.300 3,9 mld Toegekende S&O-loonkosten () in miljoen 6.000.000 4.000 3.000.88 3.70 3.80 3.920 4.000 3.870 2,4 mld Toegekende S&O-nietloonkosten () 2.000 1.000 0 2.30 2.90 2.430 2.03 2011 2012 2013 2014 201 S&O-uitgaven
10 S&O-afdrachtvermindering De toegekende S&O-afdrachtvermindering is het bedrag dat bedrijven kunnen verminderen van de te betalen loonheffingen. In 201 is, evenals in 2014, 76% toegekend aan het MKB. De verzilvering is de S&O-afdrachtvermindering die bedrijven hebben verrekend met de Belastingdienst en dus het budgetbeslag. De parameters (percentages en belastingschijven) voor de waren in 201 gelijk aan 2014. 898 mln Toegekende S&O-afdrachtvermindering Figuur 7 Toegekende S&O-afdrachtvermindering en verzilvering 1.200 1.08 771 mln Geschatte verzilvering in miljoen 1.000 800 600 91 83 731 893 766 912 780 898 771 1 76% Toegekend aan het MKB 400 200 0 Toegekend Verzilverd 2011 2012 2013 2014 201 1 voorlopige schatting
11 1.460 mln -bedrag Het toegekende -bedrag is het bedrag dat bedrijven als aftrekpost opvoeren van de winst voor de vpb of voor zelfstandig ondernemers van de inkomstenbelasting. Het netto voordeel is afhankelijk van de winst en van het vpb-percentage van elk bedrijf. Omdat niet alle aangiften voor de vpb over 201 zijn gedaan, is een schatting opgenomen. In 201 is 48% van het -bedrag toegekend aan MKB-bedrijven. De parameters voor de waren in 201 gelijk aan 2014. Toegekend -bedrag Figuur 8 Toegekend -bedrag en geschat netto voordeel exclusief zelfstandig ondernemers 1.600 1.0 1.460 214 mln Geschat netto voordeel 1.400 1.200 1.000 1.370 48% Toegekend aan het MKB in miljoen 800 600 400 200 0 814 222 2 130 214 2011 2012 2013 2014 201 Toegekend -bedrag Geschat netto voordeel
12 6,3 mld Toegekende S&O-uitgaven S&O per provincie Noord-Brabant heeft met 1.760 miljoen S&O-uitgaven de hoogste toegekende S&O-omvang. Daarna volgen Zuid-Holland en Noord-Holland. De verhouding tussen de som van de S&Oloonkosten () en de S&O-niet-loonkosten () verschilt per provincie. Drenthe heeft met 7% het grootste aandeel S&O-loonkosten (). Gelderland heeft met 44% het grootste aandeel S&O-niet-loonkosten (). Figuur 9 Toegekende S&O-uitgaven per provincie, exclusief zelfstandig ondernemers Noord-Brabant Zuid-Holland Noord-Holland Gelderland Limburg Utrecht Overijssel Friesland Groningen Flevoland Drenthe Zeeland 6 4 70 3 20 4 1 40 20 12 1 14 27 260 270 280 34 43 48 1.00 0 200 400 600 800 1.000 1.200 in miljoen S&O-loonkosten () 680 670 7 S&O-niet-loonkosten ()
13 22.980 De meeste S&O-bedrijven zijn gevestigd in Noord-Brabant (4.30), terwijl in Noord-Holland de meeste S&O-bedrijven gebruik maken van de startersfaciliteit (760, dit is 21% van het totaal van 3.70). 16% van alle bedrijven en zelfstandigen komt in aanmerking voor de startersfaciliteit. Limburg heeft met 24% het grootste aandeel starters. Noord-Holland en Flevoland volgen met een aandeel van respectievelijk 21% en 17%. S&O-bedrijven Figuur 10 Aantal S&O-bedrijven en het aandeel starters per provincie, inclusief zelfstandigen 3.80 Starters 72 (1%) 680 (1%) 2 (1%) 3.90 (1%) 3.70 (21%) 1.71 (10%) 2 (17%) 3.090 (14%) 2.130 (1%) 34 (9%) 4.30 (13%) 1.240 (24%) 34-600 600-1.00 1.00-3.00 3.00-.000
14,1% In 201 maakt,1% van alle Nederlandse bedrijven gebruik van de (uitgegaan van het voorlopige aantal bedrijfsvestigingen, NV s en BV s, volgens CBS Statline 201). De drie regio s met een technische universiteit, te weten Twente (9,6%), Delft en Westland (9,0%) en Zuidoost-Noord- Brabant (8,3%) scoren aanzienlijk hoger dan het landelijk gemiddelde. Er is een duidelijk verschil tussen Oost-Nederland (boven het landelijk gemiddelde) en West-Nederland (onder het landelijk gemiddelde), met uitzondering van Delft en Westland en de Kop van Noord-Holland. Aandeel S&O-bedrijven van Nederland Figuur 11 Aandeel van het aantal S&O-bedrijven per regio, excl. zelfstandigen op het totaal van Nederland 2,8-4,1% 4,2-4,9%,0-7,9% 8,0-9,6%
1 Onderstaande tabel geeft inzicht in de belangrijkste bedrijfssectoren die gebruik maken van de en de. Een aantal grote sectoren is onderverdeeld. De Industriesector heeft de meeste S&Oarbeidsjaren, S&O-loonkosten () en S&O-niet-loonkosten (). De sector Informatie en communicatie heeft het hoogste aandeel S&O-loonkosten met 92%, terwijl de sector Vervaardiging van farmaceutische grondstoffen en producten het hoogste aandeel in S&O-niet-loonkosten kent (84%). In het najaar van 2016 verschijnt de Monitor Bedrijvenbeleid met gegevens over het gebruik van de en de door de Topsectoren in 201. SBI 2008 Omschrijving bedrijven bedrijven S&Oarbeidsjaren S&O-loonkosten 1 S&O-nietloonkosten 1 aandeel S&Oloonkosten aandeel S&O-nietloonkosten A 01-03 Landbouw, bosbouw en visserij 413 340 2.143 78 137 37% 63% C 10-33 10 20 21 22 26 28 Industrie Vervaardiging van voedingsmiddelen Vervaardiging van chemische producten Vervaardiging van farmaceutische grondstoffen en producten Vervaardiging van producten van rubber en kunststof Vervaardiging van computers en van elektronische en optische apparatuur Vervaardiging van overige machines en apparaten E 36-39 Winning en distributie van water; afval- en afvalwaterbeheer en sanering 100 7 194 9 4 64% 36% 4.444 377 267 68 284 318 872 3.346 293 196 227 233 634 28.471 1.123 2.310 92 720.638 8.91 1.369 4 116 2 29 298 441 1.196 36 69 167 23 223 402 1% 49% 61% 16% 3% 6% % 49% 1% 39% 84% 47% 44% 4% F 41-43 Bouwnijverheid 06 424 842 36 20 63% 37% G 46-47 Groot- en detailhandel 2.104 1.60.877 2 137 6% 3% H 49-3 Vervoer en opslag 11 67 397 19 3 87% 13% J 8-63 62 M 69-7 71 72 74 Informatie en communicatie Dienstverlenende activiteiten op het gebied van informatietechnologie Advisering, onderzoek en overige specialistische zakelijke dienstverlening Architecten, ingenieurs en technisch ontwerp en advies; keuring en controle Speur- en ontwikkelingswerk Industrieel ontwerp en vormgeving, fotografie, vertaling en overige consultancy Overige sectoren.832 4.81 10.461 39 260 68% 32% 3.67 3.182 4.139 1.383 618 199 1.44 1.306 2.838 974 414 132 1.140 13.96 19.87 6.807 8.161 643 636 73 927 287 422 27 7 2 616 113 442 9 92% 91% 61% 72% 2% 79% 8% 9% 39% 28% 48% 21% Totaal (excl. zelfstandigen) 21.220 14.910 83.400 3.870 2.430 61% 39% 1 in miljoen
16 Onderstaande tabel geeft inzicht in de belangrijkste sectoren waarin starters actief zijn die gebruik maken van de en de. Een aantal grote sectoren is onderverdeeld. De sector Informatica en communicatie (ICT-sector) heeft de meeste S&O-arbeidsjaren en S&O-loonkosten (). Daarna volgt de sector Advisering, onderzoek en overige specialistische zakelijke dienstverlening, met de hoogste S&O-niet-loonkosten (). SBI 2008 Omschrijving bedrijven bedrijven S&Oarbeidsjaren S&O-loonkosten 1 S&O-nietloonkosten 1 aandeel S&Oloonkosten aandeel S&O-nietloonkosten A 01-03 Landbouw, bosbouw en visserij 28 24 34 1,4 0,6 70% 30% C 10-33 10 20 22 26 28 Industrie Vervaardiging van voedingsmiddelen Vervaardiging van chemische producten Vervaardiging van producten van rubber en kunststof Vervaardiging van computers en van elektronische en optische apparatuur Vervaardiging van overige machines en apparaten F 41-43 Bouwnijverheid 38 33 31 1,3 1,0 6% 44% G 46-47 Groot- en detailhandel 224 176 333 13,2 7,3 64% 36% 307 21 13 12 27 2 20 19 10 10 23 40 09 23 23 14 60 112 21,8 1,0 1,1 0, 2,4 4,3 22,7 1,7 1,4 0,9 2,8 4,1 49% 37% 4% 37% 46% 1% 1% 63% % 63% 4% 49% J 8-63 62 M 69-7 71 72 74 1 in miljoen Informatie en communicatie Dienstverlenende activiteiten op het gebied van informatietechnologie Advisering, onderzoek en overige specialistische zakelijke dienstverlening Architecten, ingenieurs en technisch ontwerp en advies; keuring en controle Speur- en ontwikkelingswerk Industrieel ontwerp en vormgeving, fotografie, vertaling en overige consultancy Overige sectoren 938 782 770 37,6 18,6 67% 33% Totaal (excl. zelfstandigen) 3.110 2.200 4.790 200 90 69% 31% 831 718 744 178 122 80 412 366 23 142 90 0 1.804 1.483 1.308 346 33 123 71,4 8,4 3,4 14,0 14,7 4,8 10,6 7,7 29,4 11,7 10,3 2,3 87% 88% 6% 4% 9% 68% 13% 12% 3% 46% 41% 32%
17 01 Praktijkverhalen Het sneller verwerken van orders en het maken van minder fouten kan de logistieke sector een flinke kostenbesparing opleveren. Het bedrijf Arox ontwikkelde software op Smart Glasses waarmee medewerkers in magazijnen tot wel 2% sneller werken en minder fouten maken dan voorheen. De bril toont de order informatie real time in hun gezichtsveld en scant de artikelen waardoor medewerkers beide handen vrij hebben. Door de durfde Arox dit ontwikkeltraject met onzekere uitkomst te starten. Na pilots bij klanten en het doorvoeren van enkele verbeterslagen brengt Arox de Smart Glasses in 2016 op de markt.
18 02 Praktijkverhalen In stedelijke gebieden liggen spoorstaven vaak in betonnen platen en niet op een constructie van bielzen, grind en dwarsliggers. Met speciale elastische lijmen worden de rails in de platen vastgezet om geluid en trillingen van trams en treinen te reduceren. Voor het ontwikkelen van nieuwe lijmsoorten maakt edilon)(sedra, leverancier van speciale lijmsoorten en railbevestigingssystemen, gebruik van de. De 2-componenten silaanlijm, waaraan in 2010 een wereldwijd octrooi is toegekend, is veiliger voor de gezondheid en ongevoelig voor water. In de zoektocht naar duurzame innovaties en nieuwe biobased grondstoffen werkt het bedrijf samen met de Universiteit Wageningen.
19 03 Praktijkverhalen Mimetas ontwikkelde een nieuwe technologie organen-op-een-chip met behulp van de,, Eurostars en het Innovatiekrediet. Op de OrganoPlate, een geavanceerde 3D-kweekplaat, kweekt Mimetas kleine 3D-stukjes menselijk weefsel of organen. Door het toedienen van geneesmiddelen aan deze weefsels kunnen de effecten van geneesmiddelen op mensen beter worden voorspeld. Dit maakt het gebruik van proefdieren overbodig, is kostenbesparend en maakt personalised medicine mogelijk. Mimetas is door de internationale jury van TEDxBinnenhof geselecteerd als 1 van de 10 meest inspirerende bedrijven uit Europa. De organisatie heeft tot doel om baanbrekende innovaties, die bijdragen aan maatschappelijke vraagstukken, verder te verspreiden.
20 04 Praktijkverhalen Ziekenhuisafval recycling systeem Pharmafilter bedacht een afvalrecycling systeem voor ziekenhuizen dat de patiëntveiligheid garandeert. Borden, bestek, urinalen en bedpannen worden allemaal zo snel mogelijk weggespoeld in het door Pharmafilter ontwikkelde afvalsysteem. De materialen worden gemaakt van biologisch afbreekbare kunststoffen zodat de biovergister ze kan omzetten in energie. Om verstopping van het systeem te voorkomen is een vermaler, Tonto, ontwikkeld. Met steun van de werkte Pharmafilter het idee uit en sinds 2011 is de installatie operationeel in het Reinier de Graaf ziekenhuis in Delft. Het project bleef niet onopgemerkt. Er is inmiddels belangstelling uit Ierland, Duitsland, Denemarken, Frankrijk, Zwitserland en de Verenigde Staten.
21 0 Praktijkverhalen Prototaq ontwikkelde met steun van de en een nieuwe milieuvriendelijk coating voor dakplaten. De coating van anorganische stoffen onderscheidt zich van andere afwerklagen die gebruikt worden in de bouw. De basis bestaat uit magnesium gemengd met fosfaat, dat toepasbaar is op kamertemperatuur en corrosie- en brandwerende eigenschappen heeft. Het is Prototaq gelukt om dakplaten met een brandwerendheid van 2 minuten te vervaardigen. Bovendien hecht de coating op staal, beton en hout en hardt deze uit in 30 seconden. In een productieomgeving is deze snelle verwerkingstijd een belangrijk pluspunt.
22 06 Praktijkverhalen Incontinentie is een veelvoorkomend en vervelend probleem voor zowel mannen als vrouwen. Urogyn ontwikkelde met steun van de, EFRO-subsidie, Innovatievouchers en Innovatiekrediet Urolastic. De gummibolletjes van tweecomponenten-siliconenpolymeer maken een ingrijpende operatieve ingreep om de klachten te verhelpen overbodig. De gummibolletjes worden met een naald ingebracht rond de plasbuis. Het gevolg is dat de plasbuis vernauwt en de wand van de plasbuis verstevigt door het ontstane littekenweefsel. De grootste winst zit echter in de poliklinische behandeling. Een half uur later staat de patiënt weer buiten.
23 07 Praktijkverhalen Door warmte, opstootjes, slecht wegdek, steekpenningen en overvallen gaat een derde van het voedsel in Afrika verloren. Om de verliezen te beperken ontwikkelde Ujuizi met behulp van de de app Cheeta. Op een kaart kan de vervoerder zien welke belemmeringen hij kan verwachten. Dat gebeurt real time, doordat chauffeurs informatie direct doorgeven. In 2016 gaan 10 tot 200 chauffeurs de app testen. Daarnaast ontwikkelde Ujuizi een fruitdroger voor het drogen van mango s. Veel mango s gaan verloren omdat ze in korte tijd in grote hoeveelheden worden geoogst. Door het fruit te drogen zijn de mango s langer houdbaar en kunnen de mangostukjes als snoepje worden verkocht.
24 08 Praktijkverhalen Micro-containers met medicijnen Voor haar wereldwijde klantenkring van medische en farmaceutische bedrijven ontwikkelt en maakt PolyVation biomedische polymeren. In samenwerking met dochteronderneming InnoCore verwerkt het Groningse bedrijf polymeren tot micro-containers, gevuld met medicijnen. Mechanismen zorgen ervoor dat de medicijnen gedoseerd in het lichaam worden vrijgeven. Overdosering behoort tot het verleden, evenals veelvuldige toediening van injecties. De medicijnen bereiken plaatsen in het lichaam, zoals de ogen en de hersenen, die je op de traditionele manier niet bereikt. PolyVation maakt al zo n twintig jaar gebruik van.
Dit is een publicatie van: Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Hanzelaan 310 8017 JK Zwolle Postbus 10073 8000 GB Zwolle T +31 (0)88 042 42 42 www.rvo.nl/wbso Deze publicatie is tot stand gekomen in opdracht van het ministerie van Economische Zaken. Rijksdienst voor Ondernemend Nederland juni 2016 Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) stimuleert ondernemers bij duurzaam, agrarisch, innovatief en internationaal ondernemen. Met subsidies, het vinden van zakenpartners, kennis en het voldoen aan wet- en regelgeving. RVO.nl werkt in opdracht van ministeries en de Europese Unie en is een onderdeel van het ministerie van Economische Zaken. De en zijn regelingen van het ministerie van Economische Zaken. RVO.nl is verantwoordelijk voor de uitvoering. Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan RVO.nl geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten.